ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە: «مەن ەڭبەك ادامىنا، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرىنە ارنالعان الەۋمەتتىك باعىتتاعى وتاندىق مادەني ونىمدەر (كينو، كىتاپتار، تەاتر قويىلىمدارى، تەلەباعدارلامالار) ۇلەسىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەندىگىنە شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ نازارىن ايرىقشا اۋدارعىم كەلەدى»، - دەگەن ەدى. راسىندا، كوپتەگەن جىلداردان بەرى ەلىمىزدە ناعىز ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ ازايىپ كەتكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. «ادامدى ادام ەتكەن، ەڭبەك» دەسەك، قوعامدىق قاتىناستار وزگەرگەن قازىرگى كەزدە ەڭبەك ادامى دەپ كىمدى باعالايتىنىمىز تۋرالى ورتاق پىكىرگە كەلۋگە ءتيىسپىز. وسى ورايدا بىرنەشە شىعارماشىلىق ادامدارىنا تومەندەگى ساۋالداردى جولداعان ەدىك:
1. - سىزدىڭشە، ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز كىم؟
2. - قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ، رەجيسسەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىندا بارشا جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الاتىن ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازى جاسالدى ما؟
ءسۇلتانالى بالعاباەۆ،
دراماتۋرگ:

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ەڭبەگىندە: «مەن ەڭبەك ادامىنا، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرىنە ارنالعان الەۋمەتتىك باعىتتاعى وتاندىق مادەني ونىمدەر (كينو، كىتاپتار، تەاتر قويىلىمدارى، تەلەباعدارلامالار) ۇلەسىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەندىگىنە شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ نازارىن ايرىقشا اۋدارعىم كەلەدى»، - دەگەن ەدى. راسىندا، كوپتەگەن جىلداردان بەرى ەلىمىزدە ناعىز ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ ازايىپ كەتكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. «ادامدى ادام ەتكەن، ەڭبەك» دەسەك، قوعامدىق قاتىناستار وزگەرگەن قازىرگى كەزدە ەڭبەك ادامى دەپ كىمدى باعالايتىنىمىز تۋرالى ورتاق پىكىرگە كەلۋگە ءتيىسپىز. وسى ورايدا بىرنەشە شىعارماشىلىق ادامدارىنا تومەندەگى ساۋالداردى جولداعان ەدىك:
1. - سىزدىڭشە، ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز كىم؟
2. - قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ، رەجيسسەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىندا بارشا جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الاتىن ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازى جاسالدى ما؟
ءسۇلتانالى بالعاباەۆ،
دراماتۋرگ:
1. - بۇگىنگى زاماندا ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن، مەنىڭ ويىمشا، تازا جۇمىس ىستەيتىن ادام. ءوزىنىڭ تابىسىن ماڭداي تەرىمەن تاباتىن، جانىن سالىپ جۇمىس ىستەيتىن ادامدى ەڭبەك ادامى دەپ ەسەپتەيمىن. ول - ديحان بولا ما، ول - مالشى بولا ما، ول - جازۋشى بولا ما، ول - ونەر ادامى بولا ما، اكتەر بولا ما، ءبارىبىر. ول ماڭداي تەرىن سالىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. شىعارماشىلىق دارىندى، تالانتتى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ەڭبەك ادامدارىن وسى جاعىنان باعالاۋ جەتىسپەيدى. بىزدە كىمنىڭ تامىر-تانىسى كوپ، سونىڭ جولى بولعىش. كىم پىسىق بولادى، سونىڭ جاعدايى جاقسى. ال تۋراسىن ايتساق، ەڭبەك ادامى دەگەن تەك قانا ديحاندى، شوپاندى عانا بىلدىرمەيدى. ەڭبەك ادامى دەگەن كەز كەلگەن سالادا بولۋ كەرەك.
2. - بۇگىنگى تاڭدا تەاتردا ەڭبەك ادامىن جەتكىلىكتى تۇردە كورسەتىپ وتىرمىز دەپ ايتا المايمىن. پرەزيدەنت تەاتر قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسكەندە دە، تەاتر تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا دا، «بۇگىنگى زاماندى كورسەتەتىن، بۇگىنگى زاماننىڭ جاقسى جاقتارىن ناسيحاتتايتىن شىعارمالار ساحنادا كورىنسە» دەگەندى ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. وكىنىشكە قاراي، ەلباسىنىڭ بۇل تاپسىرماسىن تولىعىمەن جۇزەگە اسىردىق دەپ ايتا المايمىز. ەڭبەك ادامىنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ جاعى جەتىسپەيدى. «ەڭبەك ادامى» دەسە، دالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاندى كورسەتۋگە تىرىسادى. ەكىنشىدەن، بۇگىنگى زاماندا تازا، ماڭداي تەرىمەن تەر توگىپ، شىنايى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ەڭبەگى شىنايى باعالانباعاندىقتان، ونى ساحنادا كورسەتۋ ويداعىداي بولىپ جاتىر دەپ ويلامايمىن. بىزدە قازىر تاريحي شىعارمالارعا كوبىرەك بەت بۇرۋدا. شەت ەلدىك جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋعا كىرىسىپ كەتتىك. بۇگىنگى زامان تىنىسىن كورسەتۋ - دارماتۋرگتەردىڭ تاراپىنان دا ءبىراز كەش قالىپ جاتىر. بىراق ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، تەاترلارىمىز بۇگىنگى زاماننىڭ جاقسى جاعىن، وزەكتى جاعىن كورسەتۋگە، ونى كوركەم شىعارما ارقىلى كورسەتۋگە ونشا قۇلىقتى ەمەس. بىزدە دە سول ارزان كۇلكى، جەڭىل-جەلپى دۇنيەلەر، ورتاڭقول شىعارمالار كوبەيىپ بارادى. ساليقالى، جاقسى شىعارمالار جوق. مەملەكەتتىڭ تاراپىنان ناقتى ءبىر ساياسات بولۋ كەرەك. «مىنانداي شىعارمالار بىزگە قاجەت» دەگەن ناقتى اڭگىمەلەر بولۋ كەرەك. ونداي اڭگىمە ءازىر كورىنبەي تۇر.

امانحان ءالىم،
اقىن:
1. - ەڭبەك ادامى ءبىر كەزدەرى، ياعني كەڭەستەر كەزەڭىندە ەڭ جوعارعى تاپ دەيمىز بە، توپ دەيمىز بە، الدە ءبىر ۇجىمنىڭ جيىنتىعى دەيمىز بە، قالاي دەگەندە دە، ەڭ باستى نازارداعى ادامدار بولعان. ەڭبەك ادامى ءوزىمىزدىڭ ىبىراي جاقاەۆتان باس­تاپ، كەشەگى جازىلبەك قۋانىشباەۆ، كامشات دونەنباەۆانىڭ كەڭەس كەزەڭىندە ەڭبەكتەرىنىڭ كورىنۋى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ باعالانعاندىعى. سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى دەگەن اتاقتى ءبىر رەت قانا الىپ قويماي، ونىڭ ەكەۋىن، ۇشەۋىن قاتار الىپ جاتۋى، سول ەڭبەك ادامدارىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ مىقتى ەكەندىگىن كورسەتكەن ەدى. قازىر شىنىمدى ايتايىن، ەڭبەك ادامدارى سولاي باعالانىپ جاتىر دەگەنگە، ونشا سەنە قويمايمىن دا. جانە سونشالىقتى كەرەمەت قۇرمەتتەلىپ جاتىر دەگەندى دە كورگەن جوقپىن. راس، جەرگىلىكتى جەرلەردە جەرگىلىكتى باسشىلار ايتىپ جاتادى. ماراپاتتاپ جاتادى. بىراق كەڭەس كەزەڭىندەگىدەي قۇرمەتكە، سىيعا يە بولىپ وتىرعان جوق. سول قادىر-قاسيەتتەردى ءبىز جوعالتىپ الدىق.
2. - ەڭبەك ادامدارىنىڭ وبرازى ءدال كەڭەس كەزەڭىندەگى ادەبيەتتەگىدەي ءالى جاسالعان جوق. ويتكەنى كەز كەلگەن شىعارمادا ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازى كورسەتىلەتىن، اتالاتىن، جاسالاتىن. مىسالى، كارىباي احمەتبەكوۆ دەگەن جازۋشىمىز بولدى. قازىر وكىنىشكە قاراي، ول تۋرالى از ايتىلادى. سول كىسىنىڭ «اقدالا» دەگەن رومانىندا، احات جاقسىباەۆتىڭ رومانىندا كەرەمەت ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازىن جاسادى. ءوز باسىم قازىرگى تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدەگى تاۋەلسىز اقىن-جازۋشىلارىمىز ەڭبەك ادامىن سونشالىقتى جاسادى دەپ ويلامايمىن. شىنىمدى ايتايىن، ءتىپتى كەزدەستىرسەم، وقىدىم دەسەم وتىرىك. مەن وقىماعان كىتاپ بار شىعار. بىراق ءوز باسىم وقىعان جوقپىن، كورگەن جوقپىن. اركىم وزىنشە جەكە شارۋاشىلىق اشىپ، جەكە ءبىر كوممەرتسيالىق قۇرىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزەڭ بولعاننان كەيىن، جەكە ادامداردى سول باياعى ەڭبەك ادامدارىنداي ماراپاتتاۋ جاراسپاعان دا بولار ەدى. كاسىپكەرلەر وزدەرىنىڭ قاراقان باستارىن ويلايدى. ال ول كەزدەگى ەڭبەك ادامدارى قوعام ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن، ەل ءۇشىن ىستەيتىن. ال قازىرگى ەڭبەكقور دەگەن ادامدارىمىزدىڭ ءوزى جەكە باستارى ءۇشىن شارۋاشىلىق اشىپ العان. نە بولماسا، جەكە ءبىر ۇيىمدار قۇرىپ العان. ولار جەكە وزدەرى ءۇشىن تىرلىك ەتەدى. وسى جەردە ءبىز اجىراتىپ الاتىن ەكى ماسەلە بار. مەملەكەت ءۇشىن ىستەپ جۇرگەندەر بار دا، وزدەرى ءۇشىن جۇمىس اتقارىپ جۇرگەندەر بار. ال مەملەكەت ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر كەڭەس كەزەڭىندە كەرەمەت ماراپاتتالاتىن. ماراپاتتالعاندا، ءتىپتى اسىرىپ ماراپاتتالاتىن. اسىرىپ ماراپاتتاماي-اق قويسىن قازىر. ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ جاتقانىن دا از كورەم. ءتىپتى سولار زەينەتاقىعا دا جارىمايتىن اقشامەن شىعادى. جارايدى، مەملەكەت بەلگىلەگەن زەينەتاقىعا شىقسىن-اق دەيىك، بىراق جەرگىلىكتى باسشىلار، جەرگىلىكتى ەلدەگى شەنەۋنىكتەر سول قۇرمەتتى ادامى ءۇشىن نە ىستەپ جاتىر؟! ءتىپتى ەڭ ارى كەتكەندە، سولاردىڭ قورا-قوپسىلارىن، ءۇي-جايلارىن جوندەپ بەرىپ جاتىر ما دەگەن ماسەلەلەر الدىمىزدان شىعىپ تۇرادى. سوندىقتان، مىنە، بۇل ماسەلەگە كەلگەندە، ءبىزدىڭ شىعارماشىل اقىن-جازۋشىلارىمىز ۇلكەن تۋىندىلار بەردى دەپ تە ايتا المايمىن. ءبىر كەزدەرى تاماشا جانر بولعان. وچەرك جانرى. ول كەزدە ءاربىر جۋرناليست ەڭبەك ادامى تۋرالى وچەرك جازاتىن. ەلگە باراتىن، سولاردىڭ ەڭبەگىن كورەتىن. ءتىپتى تراكتوردا قاستارىنا وتىراتىن. كومباينعا ءمىنىپ جۇرەتىن ەدى. شوپانمەن بىرگە تۇنەپ قايتۋشى ەدى. سونىڭ ءبارى سول قوعاممەن بىرگە كەلمەسكە كەتتى. قازىر «بارعا سالاۋات» دەگەنىمىزدىڭ وزىندە دە، سول وچەرك جانرى تىرىلمەي ءجۇر. وچەرك جانرى تىرىلمەي، وچەرك جانرى قولعا الىنباعاننان كەيىن، ەندەشە سوعان كەيىپكەر بولاتىن ەڭبەك ادامى دا جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بار بولسا، وندا ءبىزدىڭ جۋرناليستەرىمىزدىڭ سولاردى ىزدەمەۋىنەن. سولاردى وچەرككە كەيىپكەر ەتە الماۋىنان. سوندىقتان، ازىرشە قازاق ادەبيەتىندە ەڭبەك ادامىن سونشالىقتى قۇرمەتتەيتىن، ماراپاتتايتىن ماتەريال جوقتىڭ قاسى. جەكە مەنشىكپەن اينالىساتىن ادامداردى ماقتاپ-ماراپاتتاۋ، كاسىپكەرلەردى اسقاقتاتۋ - ول بار. شىنىمدى ايتايىن، ولار «تازا ساۋدامەن» جۇرەدى. «مەن ساعان، سەن ماعان» دەگەن پرينتسيپ قازىر كەڭ ەتەك العان. ساۋدا-ساتتىقتا، نارىقتىق كەزەڭدە مۇنداي بولادى. بىراق شىعارماشىلىق توپقا «مەن ءسىزدى جازام، ءسىز ماعان بۇلاي ەتەسىز» دەپ ساۋداعا سالۋ جۇرمەيدى. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي نارسەلەردىڭ، وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ ەتەك الىپ جاتقانى ءسوز جوق، بار. ونى جاسىرا المايمىز. ءتىپتى كاسىپكەر ادامدارعا ارناپ، كىتاپ جازىپ جۇرگەندەر دە بار. سوندىقتان، قازىر مەن تازا ەڭبەك ادامى جونىندەگى شىعارمانى كەزدەستىرگەن جوقپىن. جاقىن ارادا كەزدەستىرە دە المايتىن شىعارمىز. ويتكەنى، زاۋىت-فابريكالار جوق. بۇرىن زاۋىت-فابريكالار كوپ ەدى. ول زاۋىتتاردا قانداي ازاماتتار ەڭبەك ەتەتىن ەدى. مال شارۋاشىلىعى كەڭ ەتەك العان ەدى. مال شارۋاشىلىعى مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا بولاتىن. سول كەزەڭدەر ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن، «مەن ساعان، سەن ماعان» دەگەن پرينتسيپ ەتەك الدى. سول پرينتسيپتەن ارىلماي، ەڭبەك ادامدارىن قۇرمەتتەي دە المايمىز، ەڭبەك ادامدارىن شىعارمامىزعا ارقاۋ ەتە دە المايمىز. ءبىزدىڭ قازىرگى تراگەديامىز سول. ال ودان قاشان ارىلامىز؟ سونداي ءبىر كەزەڭ تۋا قالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى...

نۇرتورە ءجۇسىپ،
«ايقىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
1. - ەڭبەك ادامى دەپ ءوزىنىڭ كاسىبىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ادامدى ايتۋعا بولادى. ول - دارىگەر، مۇعالىم، فەرمەر، كاسىپكەر ت.ب. ەلباسى ءوز ەڭبەگىندە ەڭبەك ادامىن، ادال كاسىپ، ادال ءناسىپ تاۋىپ جۇرگەن جانداردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ تۋرالى ورىندى ءسوز قوزعادى. ءبىز نەگىزىنەن كاپيتاليستىك جولدى تاڭداعان مەملەكەتپىز. الايدا، كونستيتۋتسيادا قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك باعدارلانعان مەملەكەت ەكەندىگى دە ايتىلعان. ەڭبەك ادامىنىڭ ەڭبەگى نەمەن ولشەنەدى؟ قالاي باعالانادى؟ كاپيتاليستىك ءومىر زاڭدىلىعىندا ول تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن ولشەنەدى. مەن وسى ماسەلەگە بايلانىستى «ايقىن» گازەتىندە ەڭبەكتى باعالاۋ ادىستەرى تۋرالى ۇسىنىس جاسادىم. ماسەلەن بەلگىلى ءبىر ءپاندى جەتىك بىلەتىن، تاجىريبەسى مول، ەڭبەگى زور ۇستازدار قاۋىمىن ارداقتاۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ وليمپيادادا التىن، كۇمىس مەدال الىپ كەلگەن سپورتشىلارعا بەرەتىن سىي-سياپات سەكىلدى قوماقتى قارجى بەلگىلەۋ كەرەك دەدىم. شاكىرتتەرى الەمدىك وليمپيادالاردا جۇلدە الىپ جۇرگەن، تالاي جىل مۇعالىم بولعان ۇستازدارعا 250 مىڭ دوللارعا دەيىن سىيلىق بەلگىلەۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىسىم بيىل ەسكەرىلدى. قازاقستان بويىنشا ەڭ ۇزدىك 48 مۇعالىمگە 10 000 دوللاردىڭ ۇستىندە اقشا بەرىلدى. ەندى وسى ءتارىزدى جۇزدەگەن وپەراتسيا جاساپ، ناۋقاستاردىڭ ءبارى امان قالعان حيرۋرگتەرگە، انا مەن بالا ءومىرىن ساقتاپ قالعان دارىگەرلەرگە دە قارجىلاي قۇرمەت كورسەتىلۋى ءتيىس. سول سياقتى بالانى ۇلكەن بىلىمگە باعىتتاپ، ءبىلىم بەرەتىن باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىنە دە كوڭىل ءبولىنۋى قاجەت. ەڭبەك ادامىنىڭ ەڭبەگى ناتيجەسىنە قاراي ادىلەتتى باعالاناتىن بولسا، قوعامدا ۇلكەن سەرپىلىس بولادى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە دە سولاي جاساۋ كەرەك. ۇرلىقسىز-قارلىقسىز، پارا مەن جەمقورلىقسىز قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن ادال ەڭبەك ەتكەن مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنە ەلىمىزدىڭ شۇرايلى جەرلەرىنەن ارنايى مۇكاممال، ياعني ءۇي-جايىمەن، قورا-قوپسىسىمەن تۇراتىن قونىس بەرۋ كەرەك. ءوز ىسىنە ادالدىق تانىتقان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارىنا مەملەكەت تاراپىنان وقۋعا تۇسۋدە، باسقا دا سالالاردا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاسالۋى ءتيىس. سوندا ادامداردا ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمدىلىك بولادى. جەمقورلىقتىڭ جولى كەسىلەدى. قازاقستان وزگە دە وركەنيەتتى مەملەكەتتەر ءتارىزدى دامۋدىڭ دۇرىس جولىنا تۇسەدى.
2. - بۇعان ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاسالعان جوق دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ءبىز ءوز زامانداستارىمىزدىڭ جارقىن كەلبەتىن جاساۋدىڭ ورنىنا قايداعى كەلىن-پەلىن، شال-شاۋقان، ودان قالدى تەك شەتەلدەن سىيلىق الاتىن، قازاق جۇرتى كورمەيتىن كينولار تۇسىرۋدەن جارىسىپ جاتىرمىز. قازاق جازۋشىلارى دا زامان قۇبىلىسىن ويشا زەردەلەپ جاتقان سەكىلدى. مۇنداي دۇنيەلەر وزدىگىنەن تۋا سالمايدى. مەملەكەت ءوز تاراپىنان قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋى كەرەك. ونى مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى جاساۋعا بولادى. قازاقستان تەلەارنالارىنا وتاندىق ءونىم، ونىڭ ىشىندە قازىرگى زامانداس بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن ماقساتتى گرانتتار بەرۋ كەرەك. بولىنگەن قارجىنىڭ سۇراۋى بولۋى ءتيىس. سوندا عانا قاپتاعان شەتەلدىك سەريالداردان قۇتىلىپ، ۇلتتىق بولمىستاعى ونەر تۋىندىلارىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋادى. «جازۋشىلارعا تاپسىرىس ارقىلى جازدىرۋعا بولمايدى» دەيدى كەيبىر قالام يەلەرى. كەڭەس وكىمەتى ءوز يدەولوگياسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بۇدان ەشقانداي قارجى اياعان جوق. سونىڭ ارقاسىندا تالاي كىتاپ، تالاي كينو، تالاي پەسا ومىرگە كەلدى. جازۋشىلاردى قالاماقى دەگەن ماسەلەدەن قۇتقارۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوز تاپسىرىسى ارقىلى بولاشاق شىعارمانىڭ قۇنىن بەلگىلەۋى ءتيىس. ايتالىق، قازىر جاقسى شىعارما جازعان ادامعا 200-300 مىڭ دوللار بايگە بەرىلەدى دەسە، وعان اتسالىسپاي، كورپەسىن باسىنا بۇركەپ جاتىپ الاتىن جازۋشى بولمايتىندىعىنا قاراشا ايىنان كەيىن جەلتوقسان ايى بولاتىندىعىن ايتىپ، كەپىلدىك بەرەمىن.

باقىتبەك بامىشۇلى،
اقىن:
1. - ءيا، «ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز كىم ءوزى؟». ەڭبەكسىز ادام بولا ما؟ ەڭبەكسىز ادام اشتان ءولىپ قالماي ما؟ مەنىڭ ويىمشا، وسى «ەڭبەك ادامى» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى وتە-موتە شارتتى تۇسىنىك. ويتكەنى ەڭبەك دەگەنىمىز قوزعالىس ەمەس پە؟ «قىبىرلاعان بيت تە ەڭبەك». قۇمىرسقا - تىرلىك. ال قوقىستاردان ناپاقاسىن تاۋىپ جەپ جۇرگەن جاندار ەڭبەكسىز بولعانى ما؟ جو-وق. دەمەك، دەنەدەن كۇش-قۋات شىعارىپ تىربانعان جاننىڭ ءبارىنىڭ ىستەگەنى ەڭبەك. ال بۇگىنگى ۇعىمدا تاپقان پايداسىنان مەملەكەتكە سالىق تولەيتىندەر عانا ەڭبەك ادامى بولسا كەرەك. باسقا تىرلىك يەلەرى ەڭبەك ادامىنا جاتپايدى-اۋ. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ولار - ەڭبەك ادامى قولىنا كەتپەن ۇستاعان ديحاننان باستاپ اناۋ بيىكتەگى باسشىعا دەيىنگى جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەر مە دەيمىن.
2. - قانداي اقىن، قانداي جازۋشى بولسىن، ول حالىقتان، سودان سوڭ ابايدان اسىرىپ ەشتەڭە ايتا المايدى. اباي «ءبىز جاڭادان ەش نارسە جاساي المايمىز. جاسالعان، جاراتىلعان دۇنيەلەردى عانا تانىپ-بىلەمىز» دەمەدى مە؟ قالامگەرلەر دە، رەجيسسەرلەر دە ەشتەڭە جاسامايدى. قوعام قاتىناسىنداعى ادامدار بولمىسىن، ارەكەتىن باقىلاپ، زەردەلەپ، ءوزىنىڭ كورگەنىن كوركەمدەپ، تۇيىندەپ وقىرمانعا جەتكىزەدى.
بۇگىنگى ادەبيەت تە كەشەگىنىڭ جالعاسى. جاڭادان پايدا بولعان ەشتەڭە جوق. ال باردى جاڭاشا تانىپ-ءبىلۋ، تاراتۋ مۇمكىندىگى كەڭىگەنى، شەكتەۋدىڭ كەمىگەنى راس. وتكەن عاسىر ادەبيەتىندە باي مەن كەدەيدىڭ، جۇمىسشى مەن كوممۋنيستىڭ تيپتىك وبرازىن قولدان جاسايمىز دەپ جالعاندىققا ۇرىنىپ، كوممۋنيست، كەدەي دەگەنىڭىز كەرەمەت ءمىنسىز ادام بولىپ، ال باي مەن باق-قۋاتتىلار بارىپ تۇرعان سۇمپايى بولىپ شىقتى. «وتكىزۋ ءۇشىن شىندىقتى، وتىرىك قوستى ىشىنە». ءسويتىپ كوركەم ادەبيەت ەكى ءجۇزدى، جاعىمپاز، جارامساق، جالتاقوي قوعامدى تاربيەلەدى. اقىرى قوعام كۇيرەدى. بۇعان كوركەم ادەبيەتتىڭ كومەگى بولمادى دەيسىز بە؟ ارينە، بولدى. ومىرگە جارماقتار - جارتى ادامدار كەلدى. ەندى سول جارماقتار ءبىر بۇتىنگە اينالۋى كەرەك-ءتى. دەمەك، وبراز جاساۋ - يدەولوگيا دا، ال ءومىردىڭ شىنايى كەلبەتىن كورسەتۋ كوركەم ادەبيەتشىنىڭ مۇددەسى. بۇگىنگى ادەبيەت وسى جولدا، بۇتىندىك جولىندا تۇر. جوعارعى، وردا ىشىلىك شىم-شىتىرىق، شىرعالاڭ، قىم-قۋىت تىرلىككە ەنە الماسا دا، تاپتىق ەمەس، جەكە، دارالىق وبرازدار جاسالىپ جاتىر. الايدا، مودەرنيزم جولىندامىن دەپ ماڭگىرىپ جۇرگەندەر دە بار، كەشەگى كۇننىڭ داۋىلپاز ماقتانى مەن داڭعازالىعىنا يكەمدەۋ دە قىلاڭ بەرەدى. ەگەر ادەبيەت وسى جولعا بەت بۇرسا، وندا تاتىمدى دۇنيە تۋمايدى. ويتكەنى ءبىز وتكەننىڭ كوپ وتىرىگىنەن وكىنگەن جۇرتپىز. «باردى جوق دەگەن - كاپىر» دەپ ءبىر اپامىز ايتىپ وتىراتىن. سوندا سولار قوعامنىڭ تامىرىن باسىپ وتىرادى ەكەن عوي.
بۇگىنگى تەحنوكراتيالىق قوعامدا پىكىرلەر الۋاندىعى - پليۋراليزم، ەركىندىك بار. وقىرمان وتىرىگىڭە سەنبەيدى. «ەڭبەك دەگەن بايلىق بار ەرىنبەگەن جەتەتىن، جوقشىلىق دەگەن جەبىردى جەرمەن جەكسەن ەتەتىن». «ەڭبەگىنە قاراي - قۇرمەت، جاسىنا قاراي - ىزەت». قازىرگى قۇرمەت كىمدەرگە كورسەتىلىپ جاتىر، ءبىر قارا جۇمىسشى، نە تراكتورشى، نە قويشى سىيلىق الىپ، ماراپاتتالىپتى دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ نارىقتىڭ ناعىز ىرگە تاسى سولار ەمەس پە؟ قالامگەرلەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ ماقساتى - وسى ادامداردىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىنە بويلاۋ. شىڭىراۋدان شىنايىلىقتى ءسۇزىپ شىعارۋ. باياعىداي ءبىرىن اعارتىپ، ءبىرىن كۇيەلەپ كورسەتسە، ادەبيەت ادەبيەت بولۋدان قالادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇگىنگى ادەبيەتشىلەردىڭ جولى داڭعىل. ونى ءبارى تۇسىنەدى ءھام بىلەدى. سول «تومەنگى تاپ» قانداي كۇي كەشىپ ءجۇر. «جوعارعىسى» شە؟ ونداي دۇنيە اندىزداپ تۋىپ تا جاتىر. اعاتتىققا جول بەرمەس ءۇشىن جيىرما جىل ازدىق ەتەدى، جيىرما بەسىنشى جىلىمىزدا جارىق كورەدى.

اۋباكىر راحيموۆ،
رەجيسسەر:
1. - ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز - ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن جانۇياسىن باعۋ، ۇرپاعىن ءوسىرۋ. ەكىنشىدەن، ول قوعامعا بەلگىلى تۇردە پايدا اكەلۋ.
2. - قازاق ساحناسىندا ەڭبەك ادامى تۋرالى وبراز جاسالدى ما دەگەنگە كەلسەك، ول كوپتەپ ساناپ بەرۋگە بولادى. ويتكەنى وزىڭىزگە جاقسى بەلگىلى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى تەاتردىڭ العان باعىتى ەڭبەك ادامىن كورسەتۋ بولدى. بىراق ونى قاي دارەجەدە، قانداي تۇردە كورسەتۋ، ول بولەك اڭگىمە. ەڭبەك ادامى تۋرالى كوپتەگەن شىعارمالار جازىلدى. شىعاناق بەرسيەۆتەن باستاپ، ولاردىڭ ساحنادا وبرازدارى شىقتى. بۇگىنگى تاڭدا ەڭبەك ادامىنان گورى، قوعامدىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۋرالى سپەكتاكلدەر كوبەيدى. ويتكەنى ەگەمەندىك العالى بەرى بۇرىنعى ەڭبەك ادامى تۋرالى تۇسىنىگىمىز وزگەرىپ كەتتى. سوندىقتان بۇگىن حالىقتىڭ ەڭ باسىندا تۇرعان ۇلكەن پروبلەمانىڭ ءبىرى قايتكەن كۇندە دە جان باعۋ. سول سەبەپتى، ناقتى ماماندىق بويىنشا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ادامدى كەزدەستىرۋ قيىن. اركىم ءوزىنىڭ جان باعىسىمەن ءجۇر. بۇرىنعىداي ساحنادا «مىناۋ ەڭبەك ادامى، وسىنى كورسەتۋ كەرەك» دەگەن ۇعىمنان الشاقتاپ كەتتىك. ءدال بۇگىنگى كۇنى مۇنى كورسەتۋ - ماقسات ەمەس. ءبىز ءۇشىن ەڭ باستى ماقسات - ادامنىڭ رۋحاني بايلىعى كەرەك. ادامنىڭ ەلگە، قوعامعا، بولاشاققا دەگەن كوزقاراسى كەرەك. ءاربىر كاسىبي ماماندىق ادامى رۋحاني باي بولسا دەيمىن. بۇگىنگى كۇندەگى سىبايلاستىق تا، جەمقورلىق تا، رۋحاني بايلىقتىڭ ازدىعىنان بولىپ وتىر. بۇعان ماماندىقتىڭ كىناسى جوق.

داۋرەن قۋات،
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى:
1. - ءوز باسىم ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جاننىڭ ءبارىن ەڭبەك ادامى دەپ بىلەمىن. كۇنكورىستىڭ قامىن كۇيتتەپ، تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىنەن قولى ءبىر بوسامايتىن جاندارعا دەگەن قۇرمەتىم دە ەرەكشە. ءبىز مىنە، قارشادايىمىزدان سونداي ەڭبەكقور كىسىلەردى كورىپ وستىك. ولار قوعامنىڭ جۇمىسى ما، ەلگە ورتاق ءىس پە - ەش قاجىمايتىن. اكەلەرىمىز ەرتەلى-كەش كولحوز، سوۆحوزدىڭ تراكتورىن ايداپ، مالىن باعىپ كەلەتىن دە، ءۇيدىڭ شارۋاسىنا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتەتىن. «مەن جۇمىستان شارشاپ كەلدىم، دىڭكەلەپ كەلدىم» دەگەن ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن ءوز باسىم ەستىگەن ەمەسپىن. انالارىمىز دا سونداي ەدى. تاڭ قىلا بەرە تۇرىپ، سيىرىن ساۋىپ، ورىسكە ايداپ، بالا-شاعاسىنىڭ اس-سۋىن بەرىپ، وتاعاسىن جۇمىسقا جونەلتىپ، سوسىن وزدەرى كارتوپ تەرۋگە نەمەسە قىزىلشا تۇپتەۋگە كەتىپ بارا جاتاتىن جاۋلىقتارى اعاراڭداپ.
مەكتەپ بىتىرە سالىسىمەن اۋداندىق «قاپال ەڭبەككەرى» گازەتىنە قىزمەتكە ىلىكتىم. گازەتتىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي ونداعى اعالار دا ەڭبەكقور ەدى شەتىنەن. الىس اۋىلدارعا جاياۋ-جالپى، جولدا كەزدەسكەن كولىكتەردىڭ بىرىنە اياق ارتىپ بارا بەرەتىن. ءىسساپاردان ورالىسىمەن ادەمى وچەركتەر، ماقالالار جازاتىن.
قازىر جۇرت وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ سويلەگەن ادامدى كەرتارتپا، ەسكىشىل كورەدى. «بودان كەزىڭدى، سابەتىڭدى ساعىنىپ ءجۇرسىڭ بە؟» دەپ جۇلىناتىندار دا بار. اڭگىمە سوۆەتتىك سوتسياليستىك قوعامدا ەمەس، اڭگىمە ەڭبەكتىڭ، ەڭبەك ادامىنىڭ قۇرمەتتەلۋىندە. بۇل ارادا جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردى جىلىگى تاتىمايتىن جىلتىراق دۇنيەمەن ماراپاتتاي سالاتىن كوممۋنيستەردىڭ «قۇرمەتىن» ەمەس، جالپى قوعامنىڭ ادال ەڭبەككە دەگەن قۇرمەتىن ايتىپ وتىرعانىمدى ەسكەرتەمىن. قازىر زامان باسقا، زاڭ باسقا. فورماتسيا وزگەردى. سوتسياليزمنەن كاپيتاليزمگە سەكىردىك. سونىمەن بىرگە ادامعا، ادام ەڭبەگىنە قاتىستى كوزقاراسىمىز دا جاڭا ءتۇر تاپتى. بۇل كۇندەرى ايتەۋىر بالا-شاعاسىن جاۋتاڭداتپاي نانىن تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن اكە مەن شەشەگە راحمەت ايتىپ، تاۋبە دەيتىن بولدىق. ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسەك، قازىر اركىم ءوزى ءۇشىن جاساپ جاتقان تىرلىگىنىڭ ارقاسىندا مەمەلەكەتىمىزدىڭ تىرەگى بولىپ تۇرعان سياقتى. بىراق، مۇنداي ءىلدا-دالدامەن ۇزاققا بارا المايمىز. سوندىقتان بىزدە ناعىز ەڭبەك ادامىنىڭ كەلبەتى قالىپتاسۋى كەرەك. ول، مىسالى، ءوز ءىسىن كاسىبي دەڭگەيدە جوعارى مەڭگەرگەن دارىگەر، پروگرامميست، بانكير، سالىق قىزمەتكەرى، پوليتسيا قىزمەتكەرى، توكار، تەمىرجولشى، اكىم، جۋرناليست، زاڭگەر، شوپان، بورەككەر، ساۋداگەر ت.ب. بولۋى ءتيىس. وسىنداي ادامدار، قايتالاپ ايتقاندى ءجون كورىپ وتىرمىن، ءوز ءىسىن كاسىبي دەڭگەيدە مەڭگەرگەن، ءوز كاسىبىن تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان دامىتۋعا قابىلەتتى ادامدار، تۇرمىستا قىسىلماي داۋلەتتى ءومىر ءسۇرۋى قاجەت. سول كەزدە الىپساتار الاياقتاردىڭ پاسىق كەۋدەسى ۇستەمدىك قۇرعان بۇگىنگى قوعام ءوز ىشىنەن تۇلەپ، جاڭا قۇندىلىقتار قالىپتاسا باستايدى. ەڭبەك باعالاناتىن بولادى. ەڭبەك باعالانسا، نە نارسەنىڭ بولسا دا ساپاسى ارتادى. مىنە، سوندا عانا ءبىز «ەڭبەك ادامى كىم؟» دەگەن سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرەتىن بولامىز.
2. - بۇل سۇراققا مەن جەتىرۋوۆتىڭ «دۇنيەجارىق» ءفيلمىن اتار ەدىم. اتالعان كارتينادا باس كەيىپكەردى نۇرجۇمان ىقتىمباەۆ اقساقال سومداپتى. عۇمىرىن تەمىرجولدىڭ بويىندا وتكىزگەن قاريا (ىقتىمباەۆتىڭ كەيىپكەرى) ەكى كوزى سۋ قاراڭعى بولسا دا تەمىرجولدىڭ بويىنداعى اقاۋدى پويىزدىڭ ىشىندە كەلە جاتىپ باستىق بالاسىنا ايتىپ وتىرادى. ونىمەن قويمايدى، ءشوپ شابادى، مال قورالايدى. «وسىڭدى قويساڭشى، اكە، ەلدەن ۇيات-تى»، - دەگەن ۇلىنا: «ەلدەن ۇيات بولسا، مەنى اپارىپ انا شەشەڭنىڭ قاسىنا كومە سال»، -دەپ جاۋاپ بەرەدى شال. مەن وسى كارتينادان قاريانىڭ جان-دۇنيەسىن دە، جاسامپاز ادامداردىڭ ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىن دا انىق كوردىم. ادەتتە بىزدە ەڭبەك ادامى، قوعام قايراتكەرى دەگەن تاقىرىپتا بىردەڭە جازىلىپ، نە تاسپاعا تۇسىرىلە قالسا، ءبارىن قويىپ كۇندىز-ءتۇنى كوپتىڭ ىسىمەن شاپقىلاپ جۇرگەن، ءىرى سويلەيتىن، تەرەڭ تولعاناتىن تۇلعالار عانا كورىنىس تاۋىپ جاتادى. كەيىنگى كەزدەگى ادەبي سىندا، كينو سىنىندا دا وسىنداي جانسىز بەينەلەر قاتتى سىنعا الىنعان ەدى. سودان با ەكەن، جازۋشىلارىمىز دا، اقىندارىمىز دا، كينوشىلارىمىز دا «قوي، قۇرىسىن، پالەدەن اۋلاق» دەپ، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ماڭىنا جاقىنداۋدى، ولاردىڭ جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋدى قويدى. سودان كەيىن بۇرىنعى جانسىز بەينەلەردىڭ ورنىن كوركەم تۋىندىلاردا (شارتتى تۇردە وسىلاي اتاۋعا تۋرا كەلىپ تۇر) ءناسىلى بەلگىسىز، بەت-بەينەسى بۇلىڭعىر، ويى تۇسىنىكسىز مۋتانت كەيىپكەرلەر باستى. ول كەيىپكەرلەر بۇگىنگى ادەبي شىعارمالاردا بىلگەندەرىن ىستەپ ءجۇر: جازۋشى ابايسىزدا ارقان تۋرالى بىرەر ءسوز جازسا، اسىلىپ ولە سالادى. بويجەتكەن قىزدى قىزىقتاي باستاسا، باس سالىپ زورلاي سالادى. بىلايشا ايتقاندا، اۆتورعا باعىنبايتىن وبرازدار، پەرسوناجدار پايدا بولىپ جاتىر. ايتكەنمەن دە، ەرىك اركىمنىڭ وزىندە عوي. اركىم ءوزى تانىعان شىندىقتى ءوز دۇنيەتانىمى مەن ەستەتيكالىق تالعامىنا ساي جاساي بەرەدى. بىراق كوركەم شىعارمالاردىڭ نەگىزىندە ادام بار ەكەنىن ەسكەرسەك، قوعامدى دا ۇمىتپاي، قوعامدى سالعىرتتىق دەرتىنەن ساقتايتىن، ادام بالاسىن جارىق دۇنيەگە تالپىندىراتىن تاقىرىپتار دا كەرەك دەپ ويلايمىن. فولكنەرشە ايتساق، ءبارىن «ادام جەڭەدى».
ال سۇراقتىڭ وزىنە كەلسەك، بۇل ءوزى كەڭ وتىرىپ جاۋاپ بەرەتىن سۇراق سياقتى: «بارشا جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الاتىن ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازى جاسالدى ما؟». سۇراققا جازۋشى نە رەجيسسەردىڭ ءبىرىن قاتىستىرا وتىرىپ جاۋاپ بەرەتىن بولساق، قىسقاشا بىلاي دەر ەدىم: ەڭبەك ادامىنىڭ وبرازىن جاساۋ ءۇشىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن قوعامدى كۇتىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭبەك ادامى قاي قوعامدا دا، قاي زاماندا دا بولعان، بولا بەرەدى دە. ماسەلە سونداي عاجايىپ جانداردى تاپ باسىپ تانىپ، ونەر الەمىندە سومداي بىلۋدە.

"اباي-اقپارات"