damzattyng sanaly ghúmyr keshui men әlemning bolashaghy turaly payymdaulary qalyptasqannan bastap, dýniyening tәmamdaluy yqtimal ekendigi turaly kózqarastar tabighattaghy ómiri ayaqtalatyn qúbylystargha qarap boljanghan. Búl keyinnen ruhaniyattyq bilim nәrinen susyndaghan ziyatkerler arasynda da, kópshilik sanada da eleuli oryn alyp kele jatqan pessimistik futurologiyalyq payymdaudyng bir ýlgisine ainaldy. Mayyalyqtardyng kýntizbesindegi belgilengen kýnderding tayap qalghandyghy aiqyndalmaghan-dәiekti jәne transsendentti-apriorly bolghandyghyna qaramastan, ýrey arhetiypi boyynsha qoghamdyq sanada joqqa shygharylmaydy.    
Degenmen, ghylymy jәne ghylymy emes bilimder ayasyndaghy aqyrzaman turaly úsynylghan pikirlerdi jinaqtap, toptastyrsaq, olardy - diniy-mistikalyq, filosofiyalyq-jalpy, ghylymiy-jaratylystanulyq baghdarlargha ajyratuymyzgha bolady. Sondyqtan,  biz búl úghymdy, diny mazmúndyq  arnada nemese din filosofiyasy boyynsha emes (sebebi, ol óz aldyna bólek arnayy dintanushy-teolog mamandar qarastyratyn mәsele), futurologiyalyq filosofiya túrghysynan bayyptaudyng jalpy teoriyalyq mәselelerine sholu jasap ótpekpiz.

Aldymen «aqyrzaman degenimiz ne osy?» degen týitkildi ashyp aluymyz kerek. Kenistik pen uaqyt ayasyndaghy taralymy men dengeyi boyynsha ony mynaday salalyq jikteulerge shartty týrde ajyratyp aludy jón dep esepteymiz:

damzattyng sanaly ghúmyr keshui men әlemning bolashaghy turaly payymdaulary qalyptasqannan bastap, dýniyening tәmamdaluy yqtimal ekendigi turaly kózqarastar tabighattaghy ómiri ayaqtalatyn qúbylystargha qarap boljanghan. Búl keyinnen ruhaniyattyq bilim nәrinen susyndaghan ziyatkerler arasynda da, kópshilik sanada da eleuli oryn alyp kele jatqan pessimistik futurologiyalyq payymdaudyng bir ýlgisine ainaldy. Mayyalyqtardyng kýntizbesindegi belgilengen kýnderding tayap qalghandyghy aiqyndalmaghan-dәiekti jәne transsendentti-apriorly bolghandyghyna qaramastan, ýrey arhetiypi boyynsha qoghamdyq sanada joqqa shygharylmaydy.    
Degenmen, ghylymy jәne ghylymy emes bilimder ayasyndaghy aqyrzaman turaly úsynylghan pikirlerdi jinaqtap, toptastyrsaq, olardy - diniy-mistikalyq, filosofiyalyq-jalpy, ghylymiy-jaratylystanulyq baghdarlargha ajyratuymyzgha bolady. Sondyqtan,  biz búl úghymdy, diny mazmúndyq  arnada nemese din filosofiyasy boyynsha emes (sebebi, ol óz aldyna bólek arnayy dintanushy-teolog mamandar qarastyratyn mәsele), futurologiyalyq filosofiya túrghysynan bayyptaudyng jalpy teoriyalyq mәselelerine sholu jasap ótpekpiz.

Aldymen «aqyrzaman degenimiz ne osy?» degen týitkildi ashyp aluymyz kerek. Kenistik pen uaqyt ayasyndaghy taralymy men dengeyi boyynsha ony mynaday salalyq jikteulerge shartty týrde ajyratyp aludy jón dep esepteymiz:
- kosmokataklizm - gharyshtyng tútasynan joghaluy nemese bastapqy haosqa qayta oralu qúbylysy. Mәselen, búl tústa, biz ómir sýrip otyrghan «osy әlemnin» birden-bir jetilgen nemese songhy emes ekendigin tújyrymdaushylardyng kózqarasy boyynsha - әlemning týbegeyli janaruy ózindik jýiemen qaytalanyp otyratyndyghy, yaghni, reti kelgende, iz-týzsiz joghalatyndyghy men beybereketsizdikke ainalyp, shenber boyymen damu formasyn ústana otyryp, sikldy týrde «bolmau (bastapqy joqtyq) - bolu (ómir sýru) - bolmau (joghalu men tәmamdalu)» tizbegin bastan keshiretindigi turaly oi-pikirlerdi negizge alugha bolady.   
- geokataklizm - gharysh óz mәninde saqtalghanymen, adamzat pen basqa tirshilik iyelerining «ortaq ýii» - Jer planetasynyng (óz orbitasynan auytquy, basqa aspan denelerimen soqtyghysuy saldarynan qirauy t.b.) óz bolmysyn joiy, tirshilik túrmaq, óli tabighattyng ózindik balansynyng búzyluy nemese gharyshqa ydyrauy.
- biokataklizm - jer betindegi tirshilik iyelerining tútastay nemese ishinara kýireui, bolmyssyzdyqqa ótui. Búl qúbylys Jerde biologiyalyq tirshilikting saqtaluy mýmkin emes jaghdaylardyng qalyptasuy men qatang ornauy arqyly iske asady. Búl - gharyshtyq ýilesimdilikting ydyrauynan nemese әlem zandylyghynyng qajettiliginen jýzege asatyn, sezimdik túrghydan alghanda, túnghiyq biotragediyaly ýderis bolyp tabylady. Mәselen, diny mazmúndy әfsanalargha jýginsek, Núq payghambardyng dәuirindegi tirshilikke tóngen qater osy biokataklistik nyshannyng kórinisi.
- sosiokataklizm - basqa tirshilik iyelerining qaysybiri saqtaluy mýmkin bolatyn jaghdayda, әsirese, adamzat tirshiligine tónetin qauip-qaterlerding iske asuynan tuyndaytyn jalpy adamzat qoghamynyng joyyluy. Yaghny biologiyalyq týr retinde adam bolmysynyng mýlde saqtalmauy, genetikalyq kodtarynyng tútastay joghaluy jәne búl dәuirde basqa tirshilik iyeleri ózderining qalypty bolmysyn jalghastyra berui de mýmkin (mәselen, ómirsheng mikroorganizmder). Búl tústa, adamgha analogiyalyq týrde, ishinara biokataklizm ayasynda, osydan 200 mln jyl búryn ózderining tirshiligin tәmamdaghan dinozavrlardyng týr retinde joghaluyn mysalgha alugha bolady nemese Qyzyl Kitapqa engen hayuanattar ýshin «aqyrzaman tayap qalghanday» bolyp túrady.
- etnokataklizm - adamzat qoghamyndaghy belgili bir últtyng nemese halyqtyng jer betinen mәngilikke joghaluy. Búl arghy tarihty aitpaghannyng ózinde, adamzattyng sanaly evolusiyasynda kezdesip túratyn qúbylys jәne býgingi kýni de qaytalanyp otyrghan qayghyly betalys. Mәselen, HV ghasyrda ómir sýrgen Asan qayghy babamyzdyng tuyndylarynan bastau alyp, Zar zaman aqyndarynyng iydeyalarymen sabaqtasyp, Abay men Shәkәrim oitolghamdaryna jalghasqan. Sonymen birge ýmitsiz ekzistensialdyq mәsele kýiinde Asan, Shortanbay, Dulat, Múrat aqyndarymyzgha «aqyrzaman» týrinde elestegen.
Aqyrzaman turaly teoriyalyq baghdarlardan góri, «aqyrzaman bola ma, bolsa qashan» degen praktikalyq saualdar býgingi qoghamdaghy teoriyalyq jәne búqaralyq sana ýshin de manyzdyraq. Atalghan saualgha izdenis ayasynda, keleshektik boljamdar toghysyn futurologiyalyq filosofiya túrghysynan eki paradigmada ajyratqan oryndy dep sanaymyz:
Birinshisi - pessimistik túrghy, yaghny aqyrzamannyng bolmay qoymaytyndyghynyng negizdemesi jәne osyghan oraylasatyn psihologiyalyq klimattyng aldaghyny jobalau baghdarlaryn saraptau.
Ekinshisi - optimistik túrghy, demek, aqyrzaman miyfining sanadaghy baghdar ekendigin negizdeu jәne jarqyn bolashaqqa senim ayasyndaghy diskurstargha sýienu arqyly dәiektemeler úsynugha kelip sayady.
Pessimistik túrghy jalpy adamzattyng tútastay joyylatyn kezenining tayap qalghandyghyn, adam bolmysynyng әlem men tabighat ayasynda tirshilik etui mýmkindigin mәngilikke, týbegeyli saryqqandyghyn pash etumen shúghyldanady. Antropokataklizmnen bastap, kosmokataklizm ayasynda adamzattyng ómirin jalghastyruy mýmkin emestigin jariyalaydy. Búl әr baghytta: ghylymy boljamdyq negizde, diny túrghyda, bayyrghy órkeniyetting futurologiyalyq ilimderine sýienu arqyly tarihilyq baghdarda, qazirgi kóripkeldik boyynsha mistifikasiyalyq dýniyetanymda qúptalady. Adam, Jer, Gharyshtaghy irgeli ózgeristerding bәri de, sayyp kelgende, әiteuir adamzattyng qúrityndyghy turaly týsinikterdi tuyndatady, onyng bolmay qoymaytyndyghyn senimdi týrde «uaghyzdaydy».
Kelesi kezekte, «nelikten biz tek birjaqty pessimizmge sýienuimiz kerek» degen syniy-kreativti ústanymdy negizge ala otyryp, optimistik túrghyny bylaysha órbituimizge bolady jәne onyng dәiektemelerin batyl tuyndata alamyz.
1. Ghylymiy-teoriyalyq boljamdardyng ghylymqúmarlyq (ssiyentistik) baghyttary boyynsha ghylym adamzatty jarqyn bolashaqqa sheksiz jeteley alady, adamnyng gharyshty iygerui adamzattyng mәngilik bar boluynyng alghysharty men kepili bolyp tabylady. Ghylymiy-tehnikalyq órleuding qarqyny qazir birqalypty emes, birte-birte jedeldep keledi, osy kórsetkish gharyshty erkin  iygeru men adamzattyng jana mýmkindikterin ashugha tolyq jaghdaylar tughyzady. 
2. Kosmokataklizm iydeyasyn syniy-kreativti túrghydan tarazylasaq, optimistik baghdarlardyng tuyndau mýmkindikteri bylaysha ashylady.  Jaratylystanushy ghalymdar 5-10 mlrd jyl boyy әlemning úly jarylystan keyin әli de keneyip bara jatqandyghyn tújyrymdaydy. Demek, bizding qazirgi әlem «jas dýniye» bolghandyqtan, onyng qaytadan sol nýktege, beybolmysqa oraluyna deyin «sheksiz» uaqyt qajet. Biraq әlemning zandylyghy biz oilaghannan góri әldeqayda kýrdelirek ekendigin eskersek, bir sәtte qaytadan bәri de joyylyp ketui ghajap emes nemese gharysh evolusiyasy ayasynda, onyng tiyisti zandylyghy retinde barlyq aspan deneleri, Jer planetasynyng ózi de ýlken ózgeristerge úshyrauy yqtimal.
Osy orayda, býgingi Qazaq elining praktiyk-futurology N.Qojamseyitting Mayya kýntizbesining 2012 jyly 21 jeltoqsanda tәmamdaluy әlemde jana ómir sýru standartyn qalyptastyruy yqtimal ekendigi turaly pikirine de tolyqtay qosylugha bolady.
3. Qazirgi fantastikalar men әleumettik mifterding pessimistik-aqyrzamandyq saryndary ózderining kerisinshe jaghy - optimistik-iygiliktik qyryn esten shygharyp aluda. Bir ghana mysal, Beymәlim Úshatyn Nysan fobiyasy kóp jaghdayda, «jerdegi adamzat ózge planetalyqtardyng eksperiyment alanyndaghy әldene», «olardyng quaty keyinnen tirshilikti týgeldey joyyp jiberuge qabiletti jәne «dayyndalu ýstinde synayly» degen siyaqty birjaqty ýreylermen kelip toghysady. Mýmkin: «olar bizge jana órkeniyet ýlgilerin pash etip, beybitshil-bauyrmal qalypta bolyp», «bolashaqta adamzatqa jana ómir mýmkindikterin syilauy» da yqtimal ekendigin de eskeruimiz qajet.
4. «Qazirgi biz» songhy uaqyttarda tek tarihty ghana emes, evolusiyany da ózimiz ómir sýrip jatqan «tar», tym kelte uaqyt pen kenistik auqymy ayasynda sheshuge úmtylamyz. Belsendi ruhaniyattyq ómirimizding dәl sol jeke túlghagha qatysty alghandaghy býgingi keypi, yaghny bir adamnyng sanaly ómiri tek 40-50 jylmen ghana shekteledi, búl prizmadan býkil tariyhqa (3 mln 5000 j.) «biylik» aityp, ony jalghan payymdaular arqyly búrmalap «qayta jasaugha» tipti de qúqymyz joq, al miliardtaghan jyldarmen jalghasyn tauyp kele jatqan әlem evolusiyasyna búnday kesimdi «biylik» aitudyng ózi әlem aldynda «kýlkili» jәne «kýnә».
Evolusiya «asyqpaydy», kataklizmder bola qalsa, biz oilaghanday bir ghana sәt emes, birte-birte jýzege asuy yqtimal, birneshe kýnnen bastap, milliardtaghan jyldargha sozyluy da әbden mýmkin, sebebi, әlem ýshin milliondaghan jyldar «úly túnghiyq sheksizdikte» bir ghana «qas-qaghym sәt»  ekendigin esten shygharmauymyz qajet. Mәselen, adamzattyng payda boluy da, joyylu ýrdisi de bastalghan mezetten keyin birte-birte myndaghan, tipti milliondaghan jyldargha sozyluy mýmkin. Sondyqtan, mysaly, biz kýtken aqyrzaman әldeqashan-aq bastalyp ketip, onyng ayaqtaluy ýshin milliardtaghan jyldar qajet bolyp shyghuy da tanghalarlyq jaghday emes.
5. Aqyrzaman týsinigi mif retinde túraqty qalpyn saqtap tәjiriybelik tekserile almaytyn keyipte kele jatqandyghyna san myndaghan jyldar ótti. Býgingi ýreydi sol anyzdar mazmúnyn jalghastyratyn miftik sananyng sabaqtasqan keypinde de, arhetiptik ilim boyynsha da týsindiruimizge bolady. Búl, birinshiden, miftik-diny sananyng zandy jalghasy bolghandyqtan, diny mәtinderdegi aqyrzaman turaly payymdaulardy quattap otyru dindi quattap otyrudyn, bekitudin, nyghaytudyng qashyp qútyla almaytyn ishki týrtkisi. Ekinshiden,  onyng әleumettik-sayasi-iydeologiyalyq sipaty da bar tәrizdi, naqtyraq aitqanda, aqyrzaman turaly mifti taratu jәne adamzatqa ýreylik sana ornatu keybir toptar ýshin tiyimdi boluy yqtimal.
6. Diny sana men bilim aimaghyndaghy aqyrzaman týbegeyli mәngilikke joghaludy ghana emes, belgili bir núsqalarynda shenber boyymen damyp, әlem sikldy týrde qaytadan janaruyna jol ashatyn - «Apokalipsiys-apokatastasiys» tizbegimen jalghasu iydeyasyn da qoldaydy. Búl ýlken ruhaniyattyq janaru men júmaqtaghylardyng qayta ómirge kelui turaly ontologiyalyq týpoptimizmge kelip tireledi jәne tym konseptualidi-abstraktili joba bolyp tabylady.
7. Aqyrzaman turaly diskurstyng pessimistik iydeyalaryna ghana sýiensek, asyghys jalpylau jaghdayynda ekendigimiz sózsiz logikalyq adasu bolyp tabylady. Mysaly, adamzat ruhaniyatynyng tarihynda myndaghan jyldar ayasynda qanshama dinder men danyshpandar, filosoftar men ghalymdar ómir sýrip ketti. Eger statistikagha jýginsek, zamannyng aqyrynyng jýzege asatyndyghy turaly payymdaghan diny konsepsiyalar men danyshpandardyng sany ol turaly mýlde tolghanbaghandargha qaraghanda, әldeqayda az ekendigine kýmәn joq. Demek, ziyalylyq salada aqyrzaman turaly tolghanghandar at tóbelindey ghana. Kerisinshe, jarqyn bolashaqty menzegen optimistik utopiyalar turaly úsynylghan balamalyq pikirler búl tústa eleusiz qalyp túrady.
8. Bolashaqtanu ilimining pessimistik qyrlarymen qatar osynday optimistik baghytynyng ayasynda tarihy dýniyetanymdardy saralay kele, biz «jasampaz futurologiya» dep ataugha bolatynday airyqsha baghdardy úsyna  otyryp, ony aqyrzaman qúbylysynyng iske asu-aspauyn bayyptaugha әdisnama retinde qoldanuymyzgha bolady. Osy tústa, jasampazdyq futurologiya - bolashaqty jasau men qúru kóp jaghdayda adamzattyng ózine tikeley qatysty, tútas tirshilikting taghdyryn saqtap qalu men órkendetu «tek adam balasynyng ózining ghana qolynda» degenge kelip sayatyn subektilikti obektivtilikke ainaldyrudan tuyndaytyn «Úly Modeli» dep payymday alamyz. Mysaly, jazushy-filosof V.Megrening pikirine qúlaq týrsek, әlemning sózsiz qúrityndyghyn boljaghan Nostradamus jәne osynday oi-pikir jetegindegilerdin, tipten pighyly teris, al keleshekting jarqyndyghy men ómirshendigin qamtamasyz etu izgi niyetke, keng týsinikke, psihologiyalyq ondy qalaugha tikeley baylanysty, sondyqtan adamzat tirshiligining zandy jalghasy men mәngiligin biz izgilikti-dúrys oilau arqyly qúra alamyz degenge kelip sayady. 
Aqyrzamannyng bolu nemese bolmau mýmkindigining qaysysy yqtimaldyraq, yaghny naqty jәne realdy mýmkindik bolyp tabylady. Adamzat tarihynyng san myndaghan jyldar boyghy jalghasuy men algha birqalypty túraqty evolusiyalyq jylju kartinasy túrghysynan alghanda, juyq arada bolmau mýmkindigi basym. Al 1970 jyldary Rim kluby, malitusshildik, geosayasat úsynghan teoriyalar men osylar saryndas iydeyalar boyynsha aqyrzamannyng iske asu mýmkindigi ekologiyalyq zardaptar, demografiyalyq ahual t.b. negizinde, shynayyraq bolyp shyghady. Búl jerde, mýmkindikter kýresining teoriyasynan góri adamzattyng jasampazdyghy ýshin kýres  manyzdyraq bolyp shyghady.
Aqyrzaman turaly aqyrghy týiin:
Bizding týsinigimizshe, aqyrzaman miyfin qoldana otyryp, qoghamdyq sanada ýrey tudyrushylyq әldekimder ýshin tiyimdi, eng basty qatelik pen adasu onyng qashan iske asatyndyghyn kesip aitu. Sondyqtan, ýrey ýstinde ómir sýru adam psihikasyna qanshalyqty zardaptar alyp keletindigin de esten shygharmauymyz kerek. Al dindegi aqyrzamannyng kishi belgilerining keyinnen ýlken belgige qaray oiysatyndyghy turaly payymdaulardy sol qalpynda tikeley qabylday beruge de bolmaydy, bizdinshe, búl kishi belgiler ýlken belgige alyp baratyn tóte jol emes, kerisinshe, adamzattyng ruhaniy-moralidik sapalaryn saqtauy ýshin ghana úsynylghan, sol ýlken aqyrzamannan qorqu arqyly kishi belgilerdi joiy, olardyng aldyn alu ýshin berilgen «tәrbiyelik shara» dep aita alamyz.

Berik ATASh,
Filosofiya ghylymdarynyng doktory, akademiyalyq dosent

"Jas qazaq" gazeti