Qazaq eli 1-shi jeltoqsandy «Túnghysh Elbasy Kýni» dep jariyalady. Osyghan oray Týrki Kenesi (Týrkitildes memleketter yntymaqtastyq kenesi) 2012 jyldyng 1-shi jeltoqsanynda Ystambúldaghy Týrki Dýniyesi Mәdeniyet Ýilerinde «Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev» atty «Dóngelek stol» úiymdastyrdy.

«Dóngelek stolgha» Qazaqstannyng Týrkiyadaghy Elshisi J.Týimebaev, Týrkiya Respublikasy Ýkimetining Týriktildes Respublikalarmen baylanystaryna jauapty búrynghy ministri, professor A.Andijan, Týrik elderi turasyndaghy zertteulerimen tanymal ghalym tarihshy professor M. Saray, týrik tilderi jayynda enbekterimen belgili týrkolog ghalym, professor O.Sertkaya, Ystambúl Uniyversiyteti janyndaghy «Týrkitanu Institutynyn» basshysy professor H.Develi siyaqty ghalymdar, doktoranttar, zertteushi-aspiranttar qatysty.

«Dóngelek stolgha» qatysushylardyng bayandamalarymen qosa, ózimizding aitqan uәjderimizdi jeke maqala retinde jariyalamaq oiymyz  bar. Biz osy maqalamyzda tek  Týrki Kenesi Bas Hatshysy Halil Akynjynyng ashylu rәsiminde jasaghan bayandamasynda atap ótken bir-eki mәselege toqtaludy jón kórip otyrmyz.

Qazaq eli 1-shi jeltoqsandy «Túnghysh Elbasy Kýni» dep jariyalady. Osyghan oray Týrki Kenesi (Týrkitildes memleketter yntymaqtastyq kenesi) 2012 jyldyng 1-shi jeltoqsanynda Ystambúldaghy Týrki Dýniyesi Mәdeniyet Ýilerinde «Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev» atty «Dóngelek stol» úiymdastyrdy.

«Dóngelek stolgha» Qazaqstannyng Týrkiyadaghy Elshisi J.Týimebaev, Týrkiya Respublikasy Ýkimetining Týriktildes Respublikalarmen baylanystaryna jauapty búrynghy ministri, professor A.Andijan, Týrik elderi turasyndaghy zertteulerimen tanymal ghalym tarihshy professor M. Saray, týrik tilderi jayynda enbekterimen belgili týrkolog ghalym, professor O.Sertkaya, Ystambúl Uniyversiyteti janyndaghy «Týrkitanu Institutynyn» basshysy professor H.Develi siyaqty ghalymdar, doktoranttar, zertteushi-aspiranttar qatysty.

«Dóngelek stolgha» qatysushylardyng bayandamalarymen qosa, ózimizding aitqan uәjderimizdi jeke maqala retinde jariyalamaq oiymyz  bar. Biz osy maqalamyzda tek  Týrki Kenesi Bas Hatshysy Halil Akynjynyng ashylu rәsiminde jasaghan bayandamasynda atap ótken bir-eki mәselege toqtaludy jón kórip otyrmyz.

H.Akynjy óz bayandamasynda Kenesting qabyldaghan eki qarary turaly habarlady. Onyng birinshisi, ózi bas hatshylyghyn atqaryp otyrghan týrik tilinde «Týrki Konseyi» retinde atalyp jýrgen úiymnyng fransuz tilinen engen "konsey" degen sózining ornyna búdan bylay «Týrki Keneshi», yaghny «Týrki Kenesi» dep atalatyndyghyn atap ótti. Biz týrik tiline jat, kirme sóz bolyp tabylatyn «konsey» sózining kóptegen týrki tilderinde qoldanylyp jýrgen «kenes» sózimen auystyrylghandyghyn qúptaymyz. Oryndy sheshim. Akynjy sonymen qatar, "kenesh" sózining Anadoly júrtshylyghynda úmytylyp qalghanymen, onyng «Diuany lúghat at-týrikte» oryn alyp otyrghan tól týrik sózi ekenin de tilge tiyek etti.

Sonymen qatar, búl sóz qazaq tilinde «kenes» al ózbek, qyrghyz jәne basqa da týrik tilderinde «kenesh» týrinde qoldanyluda. Anadoly jerinde, Osman patshalyghy uaqtynda "kenes" sózi ornyna arapsha "shura" degen sóz qoldanyldy. Orys tilinde "Sovet" sózi de osy maghnada bolghandyqtan Osmandyq aqparat qúraldary «Sovetter Odaghy» ýshin «Shuralar odaghy» deytin.

Bir kezderi Týrkiyada sayasy partiyalardyng qúryltay jinalystary ýshin «kongress» sózi qoldanylushy edi. Keyin onyng ornyna týrki tilderindegi «qúryltay» sózi qoldanyla bastady. Bastapqy kezde búl sózding de jatyrqap qabyldanghany, keybir sayasy partiyalardyng búl sózdi qoldanghysy kelmegeni  esimizde. Qazirgi uaqytta bolsa "qúryltay" sózi keninen qoldanys tauyp, qúlaqqa jaghymdy da estiletin boldy. Mysaly, Týrkiyada biyl Respublikalyq halyqtyq partiyasy qúryltayy (CHP Kurultayı), Últshyl qozghalys partiyasy (MHP Kurultayı) qúryltayy, biylik basyndyghy Ádilet jәne damu partiyasy qúryltayy (AK Parti Kurultayı) siyaqty qúryltaylar ótkizildi. Osy jiyndardy «kongress» sózimen aitqanda týrik halqynyng qúlaghyna "qúryltay" siyaqty jaghymdy estilmesi anyq. Áriyne, әrbir sóz ben dybystyng ózindik ereksheligi, emosiyalyq boyauy men ruhy bolatyndyghy dausyz.  Búlardy, әriyne, tek ol elding ghasyrlar boyy qoldana kelgen tól sózderinen ghana sezuge bolady.

Sonymen birge Týrkiyada "kenesh" sózining qoldanys ayasynyng uaqyt óte kele keneyip tek "Týrki Konseyi" ýshin ghana emes, "Europa Konseyi", Birikken Últtar Úiymy Qauipsizdik Konseyi" syndy halyqaralyq úiymdar ýshin de qoldanylatyn boluy әbden yqtimal. Týrki tilderi rasynda da bay til. Onyng mýmkinshilikterin tolyq paydalanu, qoynauyndaghy baylyqtaryn jaryqqa shygharu tek ziyalylardyng qana emes, sonymen qatar diplomattar men sayasatkerlerding de mindeti bolugha tiyis. Mine, osy túrghydan qaraghanda Elshi Halil Akynjydan bastap Týrki kenesindegi barlyq azamattargha alghys aitu kerek.

Ekinshi qúptarlyq habar, Týrik Kenesi Sekretariatynyng ózinin  is-qaghazdary men qújat-hattamalarynda 1990- jyldardyng basynda Týrki elderinen kelgen tilshi-ghalymdar tarapynan qabyldanghan 34 tanbalyq Týrki dýniyesining ortaq әlipby jýiesin qoldanu turaly qabyldaghan sheshimi.  Týrki Kenesi Bas Hatshysy Elshi Halil Aqynjy búl sheshimdi tek ózderining mekemeleri ýshin qabyldaghandyqtaryn, mýshe elderding nemese basqa mekemelerding búl әripterdi qoldanyp qoldanbauy óz erikterinde ekendigine basa kórsetti.

Ózderiniz bilesizder, latyn negizinde týrki dýniyesinin ortaq әlipby mәselesi, Kenester Odaghynyng ydyrauynyng qarsanynda, «Týrki dýniyesi» degen úghym payda bolghan uaqytta kýn tәrtibine engen edi. Osy orayda alghashqy naqty sheshim 1991 jyly, 18-20 qazan kýnderi Stambúldaghy Marmara Uniyversiyteti janyndaghy Týriktanu Instituty úiymdastyrghan «Qazirgi týrik әlipbiyi» atty simpoziumda tilshi-ghalymdar tarapynan qabyldanghan edi. Osy jiynda Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Týrkimenstan syndy elderden qatysqan 28 tilshi ghalym Týrki dýniyesi ýshin 34 әripten túratyn latyn negizindegi әlipby jýiesin belgilegen edi. Búl jýie 29 tanbadan túratyn Týrkiyanyng әlipbiyine ózge týrki halyqtaryndaghy dybystar ýshin qosymsha bes qarip engizumen jasaldy. Ol bes әrip mynalar:  "Ä ä, X x, Q q, Ñ ñ, W w"

Búl jiyndar odan keyin de jalghasyn tapty. Mysaly, 1992 jyly 29 qyrkýiek pen 2 qazan kýnderi Bishkekte ótken Týrki Respublikalary men Týrkitildes memelekettik qúrylymdary Bilim Ministrligi ókilderining 2-shi Halyqaralyq konferensiyasy;  1993 jyly, 8-10 nauryz kýnderi, bes tәuelsiz Týrki Respublikasy qatysqan jәne Týrki isker toptary men Damu agenttigi  (TIKA) úiymdastyrghan Ankaradaghy «Álipby men emle mәselesi»  atty Halyqaralyq konferensiya; 1993 jyly, 21-23 nauryz kýnderi, Antaliyada ótken «Týrik memleketterining dostyq, bauyrlastyq jәne yntymaqtastyghy qúryltayy» atty iri jiynda da qolgha alynyp, osy 34 ariptik әlipbiyge ótu qajettiligi turasynda sheshim qabyldanghan edi. Osy jiyndardyng barlyghy 1926 jyly úiymdastyrylghan ortak әlipby turasyndaghy Baku Konferensiyasynan keyin ótkizilgen alghashqy jiyndar retinde tariyhqa endi.

Alayda, búl mәselening eng qyzyq jaghy sodan beri ótken 20 jylda kóptegen mәselelerde ymyragha kelgen Týrki dýniyesining osy alghashqy sheshimdi iske asyra almaghany. Búl óz kezeginde, әlipby mәselesining syrt kózge qarapayym mәsele bolyp kóringenimen, shyntuaytyna kelgende, qanday auyr da manyzdy problema ekendigin anghartsa kerek.

Qazirgi uaqytta Qazaqstan men Qyrghyzstan ghana latyn әlipbiyine ótken joq. Týrki dýniyesining ózge tәuelsiz elderi, atap aitqanda Ázirbayjan, Ózbekstan jәne Týrkimenstan latyn әlipbiyne әldeqashan kóship boldy.  Degenmen, búl «kóshude» 1991, 1992 jәne 1993 jyldary tilshi-ghalymdary qabyldaghan ortaq әlipby jýiesi nazargha alynghan joq. Olardyng kóshken latyn әlipby jýieleri osy 34 әriptik jýiege de, ózara bir-birine de úqsamauda.

Alayda, barlyq týrki memleketteri birkelki dybystargha bir kelki tanbalardy qoldanghan bolsa, onda «bir oqpen eki qoyan atyp alghanday» bolar edi. Yaghni, olar әri zamanauy dýniyenin, tehnologiyanyng jәne ghalamtordyng eng tiyimdi әrip jýiesine ótken әri 200 milliondyq týrki әlemi ózara baylanysqa týsu men týsinisushilikte asa manyzdy bir qadamdy basqan bolar edi. Ekinshi jaqtan tilshi ghalymdardyng belgilegen 34 tanbalyq jýie Týrkiyanyng latyn әripterindegi ondaghan jyldyq tәjiriybesi negizinde dayyndalghan týrki tilderine eng ynghayly latyn әrip jýiesi bolyp tabylady. Sondyqtan búl jýiege ótu úrymtal sheshim bolady.

Ázirbayjan 1991 jyly 25 jeltoqsan, Týrkimenstan 1993 jyly 12 sәuir, Ózbekstan 1993 jyly 2 qyrkýiekte Latyn әlipbiyine kóshu turaly sheshim qabyldady. Alayda, «sýtten auzy kýigen airandy ýrlep ishedi» degendey, Kenes Odaghynan tәuelsiz bolghan jәne bir «aghadan» jana ghana azat bolu quanyshyndaghy elderde ekinshi bir agha, atap aitqanda "týrik aghanyn" payda bola ketu alandaushylyghy ortagha shyqty. Mýmkin sondyqtan olar Týrkiyada qoldanylghan әlipby jýiesimen dәlme-dәl bir kelki bolmaghan, ózindik erekshelikteri men aiyrmashylyqtary bolghan, naqtylap aitqanda, Týrkiyamen aralarynda distansiya ornatatyn latyn tanbalary jýiesine ótuge kýsh júmsady. Alayda, Týrkiyanyng latyn әlipby jýiesinen alshaqtaudyng әrqanday bir útymdy jaghy bolmaytyny eskerilmedi.

Sodan beri ótken 20 jyl "agha" alandaushylyghynyng orynsyz ekendigin kórsetti. Týrki әleminde eshbir el basqa tuysqan elge "agha bolu" armanynda emes. Býgingi tandaghy týrki halyqtarynyng mәselesi, jahandanu dep aitylghan úly mәdeniyetterding kishi mәdeniyetterdi jalmap jútyp jatqan kezinde bir-birine jaqyn nemese tuys mәdeniyetterding ózara yntymaqtastyqta últtyq erekshelikterin saqtau mәselesi bolyp tabylady. Jahandanu dәuiri ózderin basqa elderden oqshaulap alastatqan elder útylghan, ózge eldermen ortaq nýkteler tauyp yntymaqtastyq pen dostyqty kóp jaqty damytqan elder útqan dәuir. Búl túrghydan qaraghanda ortaq әlipby jýiesi týrki dýniyesi ýshin yntymaqtastyqty nyghaytuda taptyrmas qúral ekeni dausyz.

Arghy jaqtan 34 tanbaly latyn jýiesinen basqasha jýiege ótken týrki elderining qatelikke úrynghandyqtary da nazardan tys qalmauda. Mәselen, Ózbekstan 1993 jyly qabyldaghan latyn әlipbii jýiesinde 1995 jyly birqatar ózgerister men týzetuler engizuge mәjbýr bolghan.

Qazirgi tanda Qazaqstan men Qyrghyzstan  latyn әlipbiyine ótu júmystaryn jalghastyryp, tiyisti dayyndyq pen ynghayly uaqyt mólsherin  qarastyru ýstinde. Keybir qazaq tilshi ghalymdarynyng aitularyna qaraghanda, Qazaq resmy organdarynyng aldynda latyn әlipbiyine kóshudin  jiyrmadan asa núsqalary jatqan kórinedi. Bizding oiymyzsha, eng tiyimdisi, sonau 1990 jyldardyng basynda qabyldanghan 34 әriptik jýie.

Osy orayda aita ketetin taghy bir mәsele, Týrkiyanyng ózi de 1991 jyly qabyldanghan ortaq әlipby jýiesine ótu jolynda eshqanday qadam basqan joq. Ol әli de bolsa ózining 29 tanbalyq jýiesin qoldanyp kele jatyr. Alayda, Týrkiyanyng ghalymdar belgilgen qosymsha bes tanbany últtyq әlipby jýiesine kirgizui  kerek edi. Onyng sóitip ortaq әlipby jýiesinde alghashqy qadamdy basyp ózge týrki elderine ýlgi boluy kerek.  Keybir Týrkiyalyq tilshi-ghalymdarynyng «Týrkiyagha 34 әriptik jýiege kóshu qajet emes. 29 әrip bizge jetip jatyr. Ózge elder 34 әriptik jýiege ótsin, biz 29 әripte túra bereyik" dep aityp jýrgenin estip jýrmiz. Biraq biz búl pikirge qosylmaymyz.

Týrkiyanyng 1928 jyly arab әripterinen 29 әriptik latyn jýiesine ótkende kemshilikter jibergeni ras. Olar, mәselen, kezinde týrik tilinde de bar «n» dybysyna tanba belgilemegen. Sondyqtan qazirgi tanda týrik tilinde búl dybys joghalyp ketti. Sondyqtan týrikter búl dybys ýshin "ng" qos әripterin qoldanady. Qarapayym halyq múny oquda shatasuda. Mine, sol sebepten Besim Atalay «Diuany lúghat at-týrik» atty enbeginde "kenesh" degen sózdi qarapayym halyq "kengesh" dep oqidy. Sondyqtan Týrkiya 34 әriptik jýiege ótkende әlipbiyindegi osynday kemshilikterdi de týzetken bolar edi.

Alayda, "Bolar is boldy, bizde ol dybystar joghalyp ketti, qazirgi 29 tanbalyq әlipby týrik tilining qajettiligin tolyghymen ótep otyr" dep eseptegenning ózinde Týrkiya 34 әriptik jýiege ótuge mindetti. Óitkeni, osy 34 әriptik jýiege ótudegi maqsat - týrki dýniyesining ortaq әlipby jýiesin qalyptastyru ekeni nazardan tys qalmaugha tiyis. Eger Týrkiyanyng ózi osy jýieden tys qalatyn bolsa, onda búl qalaysha týrki dýniyesining ortaq әlipbii bola alady? Sonymen qatar Týrkiya respublikasy azamattarynyng ózge týrki halyqtarynyng tilderinde de oqu jәne jazu qajettiligi bolatyny da eskeriluge tiyis.

Ekinshi jaqtan Týrkiya 34 әriptik jýiening keng tarauynda jetekshi ról atqaruy qajet. 34 әriptik jýieni belgileu barysyndaghy alghashqy jinalystargha da týrik ghalymdary múryndyq bolghan edi. Olay bolsa, Týrkiyanyng býkil elderden búryn osy jýige ótui jәne alghashqy qadamdy basuy oryndy. Áytpegende búl mәselede Týrkiya ýshin yqylassyzdyq jәne prinsipsizdik kórinis payda bolmaq.

Týrkiya Respublikasynyng biylik oryndary qabyldamay kele jatqan sheshimdi qabyldaghan Týrki Kenesin qúttyqtaymyz. Inshalla, osy sheshim, Týrki dýniyesining 34 әriptik ortaq әlipby jýiesining qalyptasuynda alghashqy qadam bolghay!

Ábdiuaqap Qara

Týrik tilinen audarghan  - Erghaly ESBOSYN

Abai.kz