Abay «Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma» dese, Múqaghalidyng enshisinde qalghany, «Jazylar estelikter men turaly». Búl - senim. Múqaghalisha senim. Aldynda tiregi - Abayy bar alapat neden qorqady? Aytty. Ózine senip aitty. «Yldida túryp ór meniki, esikte túryp tór meniki» degish, Múhtargha (Áuezov) da tór bergisi kelmegen menderding kóbik kókirekterin kýidire, «Ey-y, Taular, yghysyndar!» dedi. Olar yghyspady. Namystandy. Yghysyp Múqaghaligha oryn beruge olardyng dәrmenderi jetpedi. Qazir solar qayda? Joq! Nege?... Óitkeni, shyn oryn shyn daryndardiki. Shyn quattylardiki. Halyq - Ana shyn daryndaryn bir ghasyrda bir-aq ret tuady.

Demek, Abay ana ghasyrdyn, Múqaghaly myna ghasyrdyng jaryq júldyzy. Abay qazaqtyng - aqyly. Múqaghaly - tili!

Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym,

Ústarasyz auzyna týsti-au múrtyn.

Jaqsy menen jamandy aiyrmadyn,

Biri qan, biri may bop endi eki úrtyn. (Abay)

Abay qazaqty ashynyp jazdy. Biraq, sýidi. Shyn sýidi.

Eng birinshi baqytym - Halqym menin.

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Al, ekinshi baqytym - Tilim menin.

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Baqytym bar ýshinshi - Otan degen... (Múqaghaliy)

Abay «Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma» dese, Múqaghalidyng enshisinde qalghany, «Jazylar estelikter men turaly». Búl - senim. Múqaghalisha senim. Aldynda tiregi - Abayy bar alapat neden qorqady? Aytty. Ózine senip aitty. «Yldida túryp ór meniki, esikte túryp tór meniki» degish, Múhtargha (Áuezov) da tór bergisi kelmegen menderding kóbik kókirekterin kýidire, «Ey-y, Taular, yghysyndar!» dedi. Olar yghyspady. Namystandy. Yghysyp Múqaghaligha oryn beruge olardyng dәrmenderi jetpedi. Qazir solar qayda? Joq! Nege?... Óitkeni, shyn oryn shyn daryndardiki. Shyn quattylardiki. Halyq - Ana shyn daryndaryn bir ghasyrda bir-aq ret tuady.

Demek, Abay ana ghasyrdyn, Múqaghaly myna ghasyrdyng jaryq júldyzy. Abay qazaqtyng - aqyly. Múqaghaly - tili!

Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym,

Ústarasyz auzyna týsti-au múrtyn.

Jaqsy menen jamandy aiyrmadyn,

Biri qan, biri may bop endi eki úrtyn. (Abay)

Abay qazaqty ashynyp jazdy. Biraq, sýidi. Shyn sýidi.

Eng birinshi baqytym - Halqym menin.

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Al, ekinshi baqytym - Tilim menin.

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Baqytym bar ýshinshi - Otan degen... (Múqaghaliy)

Al, búl Múqaghalisha sýi. Abaysha sýyding ekinshi týri. Tәttileu kóringenimen Abaysha sýydegi kermek dәm múnda da bar. Biraq jasyryn. Eki aqynnyn, eki túlghaly jyrpozdyng jyrlarynyng dini bir. Kindikterinen baylanghan altyn qazyq bireu. Ol, Halyq - ana - qara Jer!

Tilimen emes janymen, tútas túlghasymen halyq bolyp sóileu ýshin halyqtyng ruhynan tuu kerek. Ol degendik, halyqtyng sherin jútyp, soryn jalau degen sóz. «Bar baqytym ýsheu ghana» dep - Halqyn, Tilin, qara Jerin (Otanyn) essiz sýigen egey aqyn Múqaghaly jyrlarynyng da ertenge jetui sodan.

Halyq atauy - Qúdiretti Jaratushy Allah Taghalanyng Ál-Haliyq (Jaratushy) dep atalatyn myng bir sipat esimining biri. Bylaysha aitqanda, aqyn halqyn sýidi degen sóz - Úly Allahyn bir qyrynan, Onyng Jaratushylyq qyrynan, Jaratushylyq sipatynan sýidi degen sóz.

Kýni-týni oiymda Bir-aq Tәniri.

Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri.

* *            *

Ózgeni (jaratylghandardy) aqyl oigha qondyrady,

(biraq)

Bile almay bir Tәnirini boldyrady.

(Abay)

Qúdaydyng qúlymyn men - Músylmanmyn.

* *            *

Allah esimi - jýregim júdyryqtay.

(Múqaghaliy)

Mine osynday Allahty sýigen, tanyghan jýrekting aitary qashan da aqiqat. Jyry qashan da esti.

Allahtyng Ózi de ras.

Sózi de ras!

Ras sóz eshqashan da jalghan bolmas!

(Abay)

Bәri ras aitqanynyng aq Alla(h)nyn.

Qúm menen topyraqtan jaralghamyn.

(Múqaghaliy)

«Biz senderdi tu basta topyraqtan jarattyq» Qúran (22 sýre - 5 ayat).

IYә, búl bizding keyde týsinip, keyde týsinbey aityp qalatyn - kemeldilik biyigi. Allahtyng pendesine nәsip etken tanudyng shegi - Ózi - Allah. Al, Onyng (Alahtyn) ilimi sheksiz. Ony Abay: «Allah ishimdi aitqyzbay biledi» dese, búl aqiqat Qúranda: «Allah shynynda kókirektegini tolyq bilip túrady.» (31-23) delingen. Al, Múqaghaly ony: «Ya, Allahym. Jaratushy Jalghyz IYem!» dep dәleldedi.

Abaydyng zamany erkin, Ilahy zaman. Onyng Allahty tanyp ósui әbden zandy. Al, Múqaghaly zamany - qúdaysyzdyq iydeyasy qútyryna órshigen, «Adamgha tabyn Jer, endi!» zaman edi ghoy. Sonda ony búl biyikke - Allahty tanu biyigine bastaghan kim? Tughan eli me? Joq! Tughan tabighaty ma? Joq! Endeshe, búl jayly IYemiz - Allah Ózi ne dedi eken? Ol Qúranda: «Allah qalaghan pendesin Ózi tura jolgha salady» (2-272) depti. Týsinikti boldy. Álgi, bizding kópti kórgen qazaqtyng «Allah berse, pendesi qynq demeydi» degeni osy boldy. Allah taghy: «Sender Meni eske alsandar, Men de senderdi eske alamyn» (2-152) degen.

Demek, Ózin únemi eske aludan jalyqpaghan, jyrlaryna arqau etken Abaygha da, Múqaghaligha da daryndy, oqshau tanymdy Allah bergen. Aghynan bergen. Sondyqtan eki aqyn eng songhy týiin - Ony, Haq Allahty tanuda týiisken. Tildesken. Ýndesken. Tenesken. Bireulesken. Onyng dәleli mine. Oqynyz:

Allahtyng Ózi de ras!

Sózi de ras!

* * *

Allah minsiz әuelden, Payghambar haq.

(Abay)

Allah - aqiqat!

Allahqa senip ótem! (Múqaghaliy)

Jalpy jan iyesi tanugha mindetti Bir-aq Úly Qúdiret bar. Ol - ALLAH! Basqanyng bәri úly emes, Onyng - Allahtyng qúly. Jaratqandary. Abay da sol. Múqaghaly da. Demek, jaratylghan Jaratqanmen teng emes. Jaratylghannyng Jaratqannyng sipatyn aluy da joq. Olay bolu mýmkin de emes. Tipti, olay oilaudyng ózi qasiret. Qasiret bolghanda da Haqtyng qaharyn shaqyratyn qasiret. Múnda taghy Allahty tanu kez-kelgenning enshisine búiyrmaghan. «Allah» dep kim de bolsa aita alady. Nemese,

Allah degen sóz jenil.

(biraq,)

Allahqa auyz jol emes! (Abay)

Demek, Allahty tútas ynty-shyntysymen kirshiksiz tanu ghana shyn tanu bolmaq. Mәselen, oqynyz:

Qúdaydyng qúlymyn men! (Múqaghaliy)

Mine búl - shyn tanu. Ony - Allahty mine osylaysha, Múqaghalisha qúly bolyp shyn, kirshiksiz tanyghannyng ruhy (bizshe jany) men tәni núrlanady. Jýrek kózi ashylady. «Allah kimdi tura jolgha saludy qalasa, onyng jýregin Islamgha ashady» Qúran (6-125).

Jýrekting kózi ashylsa,

Haqtyqtyng týser sәulesi.

Ishtegi kirdi qashyrsa,

Adamnyng hiykimet keudesi. (Abay)

Kózi ashylyp, Haqtyng sәulesi týsken jýrekting sózi núrly. Haqshyl. Imandy.

Alsyn Taghalam,

Ant etem, ant etemin,

Allah esimin keudemnen úshyrghan kýn. (Múqaghaliy)

Mine, osynday, shynayy «Allah» degen jýrekten ghana aqyl, óner shyghady.

Denening barsha quaty,

Ónerge salar bar kýshin.

Jýrekting aqyl sauaty,

(Tek,)

Mahabbat qylsa Tәniri ýshin! (Abay)

Abay múnda óner de, bәri de mahabbat, sýiispenshilik ataulynyng tek Allahqa arnaluynan payda bolatynyn kókirekke shúqyp aitty. Búghan da nanbaytyndar jyrtylyp-ayyrylady. Óitkeni, Qúranda: «Allah kimdi adastyrghysy kelse, onyng kókiregin taryltyp qoyady» (6-125) degen. Kókiregi tardyng kóretini basqa. Shyndyq emes, jalghan. Sebebi, Allah olardyng kýpirlikteri ýshin «Jýrekterin jәne qúlaqtaryn bitep qoyghan. Kózderi perdelengen» Qúran (2-7).

Demek, Allahty tanymaghan, Onyng núrymen núrlanbaghan ónerli de, óner de adasady. Adasqan ónerding aqiqaty joq. Ghúmyry kelte.

Al, Abay men Múqaghaly nege adaspady? Olardyng jyrlary nege ghúmyrly bolyp qaldy? Sebep bireu ghana - olar Allahtyng adal qúly bola bildi. Onyng (Allahtyn) aldynda tazara bildi. Odan shyn tiley bildi. «Aqiqatynda Allah tәuba (raydan qaytu) etushilerdi únatady» Qúran (2-222).

Patsha Qúday, sýiendim, Tura basta Ózine?!

* * *

Allahtyng rahmatyn, Jar tútyp әr nege.

.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .

Osynday shaphatyn, Úmytam men nege?

* * *

Zaryghyp tileymin, Rahmatyn Allahtyn!

* * *

Qúday-au, kónilim, Kýn bar ma bir tynar?!

* * *

Jýregim suyldap,

Sýiegim shymyrlap,

Allahtan tileymin,

Qúpiya sybyrlap!

* * *

Ya, Qúday bere gór, Tilegen tilekti?! (Abay)

Úly Jaratushy Allah aldynda shyn dilgir, dәrmensiz, shapaghatqa zәru Abaydy ayaysyn. Ayaysyng da, «Áziz tilegin bere gór?» dep tileysing Allahtan. Qúranda: «Senderge Allahtan ózge panager, jәrdemshi joq» (2-107) dep jazylghan. Abay ony biledi. Odan zarygha kýtetini sondyqtan. Allah aldynda mine osynday kishi de kishipeyil, dilgir, qúl Abay ónerde alynbas qamalgha ainaldy.

Adamdy sýi,

Allahtyng hiykimetin sez,

Ne qyzyq bar ómirde onan basqa?! (Abay)

Búl - ósiyet. Abaydyng búl ósiyetin oryndaghan jalghyz aqyn Múqan, Múqaghaly Maqataev.

Ya, Jaratushy Allahym,

Qolday gór!

Sýiey gór meni, sýiey gór!

Qoldary da, qorghany da joq jan em.

Jasaghan IYem,

Qúlap baram, sýiey ber,

Pendelerge tabyna-tabyna bolghan em! (Múqaghaliy)

Pendeshilikten ada-kýde aiyghyp, aqiqatqa, Haqqa, Haq Allahqa bet búru, tәuekel etu, iman keltiru (senu) - búl. Tipti, Múqaghaly imangha uyzynda-aq jaryghan. Dәlel kerek pe? Oqynyz:

Satpaymyn!

Satqan emen dinimdi men! (Múqaghaliy)

Áuelden dinine berik, «Allah» dep ósken arly jan, imanyn satqan sabyrsyz ortasynan qayau kórgen, kirlegen keybir tústarynda, «Qanday sәbiy edim?» («Kýndelik») dep ózinen pәk, kirshiksiz, imandy, bala Múqaghalidy izdeydi. Tabady. Tabady da taubasyna keledi. «O, Tәnirim, týisik bere gór?!» («Kýndelik») dep ýzdige, ýzile týisik IYesi (bәrining de iyesi) Tәnirine jalbarynady. Jýginedi. Jýginedi de sanasyn sabyrgha shaqyryp:

«Ya, Allah,

Jarylqay gór, jalghyz IYem!

Kóneyin, kóndigeyin tapshylyqqa!»

- deydi. Mine osynday sabyrdyn, imannyn, Ilahy tazalyqtyng arqasynda túrmystaghy tapshylyq  pen mihynatty «Taghdyr isi» dep bilu, múqalmau Múqaghalidy da ónerdegi ólsheusiz biyikke, Abay kóterilgen biyikke kóterdi. Búl turaly Qúranda: «Allah shydamdy qaysarlardy jaqsy kóredi» (3-146) delingen. Búl Ilahy anyqty Qúran núrymen núrlanghan Abay:

Yjdaghatsyz, mihynatsyz,

Tabylmas ghylym sarasy.

- dep shegeledi. Al, qasmetti Qúrangha taghy qayta jýginer bolsaq, múnyng bәri Allahtyng yhylasy aughan pendesine jasaghan synaghy edi. Oqynyz: «Allah (synaq ýshin) keybireuding ryzdyghyn taryltady»  (2-245). Demek, әrqanday is Allahtyng әmir syzyghy boyynsha bolady da qalady. Seniniz.

Dýnie әueli bayansyz. Bayansyz dýniyening ózgerip, janaryp, týrlenip, qúbylyp otyratyny shyndyq. Biraq, ony jay pende ózgermestey, óshpestey, úzaq qiyrgha balaydy. Sóitpese pendening pendeshiligi qaysy? Onyng bәri kemenger, bәri dýniyening syryn biletin aqyldy, kenen bolyp tuuy әuelden joq. Olay boluy mýmkin de emes. Ómir mine osynday ala-qúlalyghymen qúndy. Mәndi. Qúdireti kýshti Allah Taghala Ózi jaratqan on segiz myng ghalamdaghy aqylgha sayatyn búl ghajayyp qaghidany Ózining payghambarlary, әuliyeleri, әnbiyeleri, danyshpan aqyl iyeleri arqyly tolyqtyryp otyrady. Múndaghy maqsat ta - pendelerine Ózin, Óz Qúdiret kýshin tanytu. Óitkeni, «Allah bәrin bilgish hikmet iyesi» Qúran (22-53).

Bir Qúdaydan basqanyng bәri ózgermek.

* * *

Adamzat býgin adam, erteng topyraq.

* * *

Allah ózgermes, adamzat kýnde ózgerer.

* * *

Kýlli maqúlyq ózgerer, Allah ózgermes.

* * *

Taghdyr kórmey qoymaydy búqqanmenen. (Abay)

Kórdinizder ghoy, Allah bәrin jaratushy, әueli de, sony da joq, ózgermeytin haqiqat, al, basqanyng bәri sәt sayyn ózgerip otyratyn Onyng (Allah) jaratqandary ekenin dana Abay ghúmyrynda qansha ma ret dәleldep, qansha ma ret rastaghan?

Ol az deseniz:

Meken bergen, Haliq qylghan (Jaratqan),

Ol lә mәkan (Ózi mekensiz),

Týp IYesin (Allahty) tanymay bola ma eken?

(Óitkeni, týbi «Barlyghyng Sol Allahtyng aldyna qaytasyndar» Qúran. 2-245),

Ony (Allahty) oylamay,

Ózge maqsat aqylgha qona ma eken?

(Sondyqtan,)

Basty bayla (Allahtyn) jolyna, malyng týgil!

-        dedi Abay.

Ol az deseniz:

Qany aqqan qayran mening músylmanym,

Osy ma eki ortada qysylghanyn?

Beyishting aq qanatty aq qústaryn,

Ayyryp úyasynan úshyrghanyn?!

Biriginder,

Álemning músylmany,

Qúrban bolsyn Qúdayym ýshin janyn!

- dedi Múqaghaliy.

Qúranda: «Allah qalaghan adamyna hikmet baghyshtaydy. Kimge hikmet baghyshtalsa, oghan qyruar  iygilik berilgen bolady» (2-269) delingen. Sóz joq Úly Allah adal qúldary Abay men Múqaghaligha hikmet bargen. Ony olardyng sonyna qaldyrghan danalyq múralary dәleldeude. «Abay aqiqat qoy, al, Múqaghali-y» dep kýmiljimey-aq qoyynyz. Kózi ketkenine sherik ghasyr bolghanyna qaramastan, sózi әr qazaqtyng tórinde dana Abaymen birge maldas qúrghanyna shýbәniz joq shyghar? Joq, әriyne!

Osy men, sirә da, ólmeytin shygharmyn?

Sәl-l ghana myzghap ap, qaytadan túrarmyn! (Múqaghaliy)

Qyzyq, bir túryp, ony әulie me dersin? IYә, ol, sol ózi aitqanday «Sәl ghana myzghap aldy da, qaytadan túrdy». Tik túrdy! Onyng túrysy men bolashaqty aralap «jýrisi» әsem. Symbatty. Ayqyn da aibarly. Ghajap.

Ólse óler Múqaghaly Maqataev,

Alay da óltire almas  ólendi eshkim! (Múqaghaliy)

Búl - senim. Búl - azamattyq, aqyndyq senim. Búl - jýreginde Allahy, aldynda Abayy bar Múqaghaly senimi. «Allah rasynda barlyq nәrseni estiydi» Qúran (22-61).

Jaratushy jalghyz IYem, shuaq ber?

Ózime de, ózgege de tógeyin!

- dep shyn tilegen Múqaghaligha Allah shuaq berdi. Núr berdi. Abaygha bergeni siyaqty imany ónerding núryn berdi. Ol núr onyng baghyn jandyrdy. Sóitip ol, ónerdegi Abay sekildi en-ng quatty aqyngha ainaldy. «Allah kimge núr berse, sonyng núry bolady» Qúran (24-40). Boldy da! Shýkir!

Demek, aitarynda Allahy, imany joq núrsyz ólen, núrsyz әdebiyet jansyz, ghúmyrsyz ólen, ghúmyrsyz әdebiyet. Al, endi Abay men Múqaghaly ólenderinin  quattylyghy nedege kelsek, ol, olardyng jyrlarynyng ózegine sinirilgen Imani  núrlylyghynda, Ilahy imandylyghynda der edik.

Áueli Ayat, Hadis - sózding basy.

Qosarly bәiitsymal keldi arasy.

Qisynymen qyzyqty bolmasa sóz,

Nege aitqan Payghambar men ony Allasy?!

Búl, ólenge, ónerge, «Allah minsiz әuelden, Payghambar haq!» dep bilgen Abaydyng Qúran, Hadis biyiginen qarauy emey nemene? Dәl solay!

Kónilge shek, shýbәli oy almaymyn.

Sonda da Ony (Allahty) oilamay qoya almaymyn!

- dep otyrghan kirshiksiz Abaydyn:

Dýniyege yntyq,

Maqshargha (O dýniyede esep beru ýshin jinalatyn alan) amalsyzdyng (ghibadatsyzdyn),

Imanyn týgel deuge auzym barmas.

- degenin oqyghanda jýreging tas tóbene shyqpay ma? Shyghady! Sebebi, Abay dәl qazirgi imannyng emes, dýniyening qúlaq kesti qúly bolyp otyrghan bizdi aityp otyr. Ony az deseniz,

Mýmin bolsan, әueli imandy bol!

- deydi Abay.

Osy orayda, iman turaly týsinik bere ketkenning artyqtyghy joq sekildi. Iman (senim) - «(1) Allahtan basqa eshbir Tәniri joq, Múhammed sollollohy ghalәihy uә sәlam Allahtyng qúly әri elshisi ekenine, (2) Allahtyng perishtelerine, (3) Allahtyng kitaptaryna, (4) Allahtyng elshilerine, (5) Taghdyrgha (jaqsylyq pen jamandyq bir Allahtan dep bilu), (6) Qiyamet kýnine, (7) Ólgennen keyin qayta tiriluge senu. (Búl jeteuin jinap «Ámәntu» dep te ataydy). Osylardyng ishinen tek bireuine ghana shýbә keltirgenning imany tolyq sanalmaydy» («Islam dinining negizderi». Ankara).

(Jalghasy bar)

Abai.kz