Dos Kóshim, «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy:

Dos Kóshim, «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy:

- Qúrmetti Dos, Sizding el tәuelsizdigin alghan kezende qúrylghan «Azat» qozghalysynan bastap kýni býginge deyin qazaqtyng últtyq-patriottyq úiymdary men qoghamdarynyn, qozghalystarynyng júmysyna belsene qatysyp kele jatqanynyz júrtshylyqqa belgili. Últ mýddesin qorghau mәselesi jóninde kóptegen qújattardy әzirleuge atsalysyp jýrsiz. Byltyr «Memlekettik til turaly» Zang jobasyn jasap Ýkimetke joldadynyzdar. Jalpy til mәselesi jóninde zertteuleriniz ben zerdeleuiniz barshylyq deuge bolady. Sondyqtan mynanday bir týiindi mәsele jóninde Sizden pikir tartsaq deymiz. Elbasymyz N.Á.Nazarbaev «Qazaqstan - 2050» Strategiyasy - qalyptasqan memleketting jana sayasaty» degen Qazaqstan halqyna Joldauynda «Qazaq tili jappay qoldanys tiline ainalyp, shyn mәninde memlekettik til mәrtebesine kóterilgende, biz elimizdi Qazaq memleketi dep aitatyn bolamyz» dep tújyrym týiipti. Elbasynyng búl tújyrymynyng mәnisin Siz qalay payymdaysyz?
- Barshagha belgili Kenes zamanynda elimiz Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy dep atalyp keldi. Yaghny búl Qazaq Respublikasy, Qazaq memleketi degen úghymdy bildirse kerek. Ol kezde elimiz tәuelsiz emes edi. Solay bolsa da qaghaz jýzinde Qazaq Respublikasy degen atauymyz boldy. Al el tәuelsizdik alghannan song múnday ataudan bastartyp, Qazaqstan Res­publikasy dep ataldy.
Tәuelsizdik alghan kezende elimizdegi sayasi, demografiyalyq ahualdy biylik oryndary eskeruge tiyispiz dep oilasa kerek. Ol kezende elimizding tól halqy - qazaqtardyng ýles sany az bolatyn. Sonymen qatar elimizding tәuelsizdik aluyna qarsy kýshter basym bolatyn sekildi úghylatyn. Sondyqtan biylik osynday qarsy shyghatyn kýshter basym degen kýdikpen memleketting atauyn ózderinshe júmsartyp ataghandy jón kórgen bolsa kerek. Al shyn mәninde osy kezende de tәuelsizdigimizge qarsy aitarlyqtay kýsh bola qoyghan joq. Elimizding tәuelsizdigin tipti eng reaksiyashyl, imperiyashyl aghymdaghy toptardyng ózi de moyyndaugha mәjbýr bolghanyn ózimiz kórip, bilip jýrdik. Alayda sol kezende «Qazaq» degenning ornyna «Qazaqstan» dep alsaq, memleket tek qazaqtiki emes, Qazaqstanda túratyn ózge últ ókilderine de ortaq degen úghymdy bildirip tәuelsizdikke qarsy kýshterding әreketin әlsiretedi dep úghynghan sekildi.
Al endi Preziydentting aldaghy uaqytta «Qazaq memleketi» dep aitatyn bolamyz» degen tújyrymy da beker emes. Óitkeni әsirese songhy kezderi qazaq qoghamynda, qazaqtildi aqparat qúraldarynda «Qazaq eli», «Qazaq memleketi» degen tújyrym jii qoldanylatyn boldy. Múnday tújyrym qazir keninen tarap myqtap ornygha bastady. Múnyng ózindik zandylyghy, sebebi bar. Qazaqstan Respub­likasy atanghan kezende eldegi qazaqtardyng ýles sany 40 payyzday bolsa, qazir 65 payyzdan asty. Aldaghy uaqytta ýles sanymyz arta beretini sózsiz. Búl sәuegeylik emes, naqty tarihy zandylyq ekeni aitpasaq ta týsinikti bolar. Demek, bizding Qazaq memleketi ataluymyz - dausyz, sheshimi jetken mәsele.
- Al Preziydentting osy Joldauynda Qazaq memleketi bolyp atanu ýshin qazaq tili jappay qoldanys tiline ainalyp, shyn mәninde memlekettik til mәrtebesine kóterilui qajet degendey talap ta bildirilipti. Qazaq tili qashan, qalay jappay qoldanys tiline ainalyp, shyn mәninde memlekettik til qyzmetin atqara almaq?
- Preziydentting elding atauy men memlekettik til mәselesin baylanystyra tújyrym týyining de ózindik mәni bar. Jalpy Qazaq memleketining atauy qazaq tilin jappay qoldanugha tikeley baylanysty. Óz basym, memleketimiz «Qazaq memleketi» bolyp ataluynyng ózi qazaq tilining bedeli men dengeyin kóteredi dep payymdaymyn. Sondyqtan eng birinshi Qazaq memleketi degen resmy ataugha qol jetkizuimiz kerek. Yaghny Qazaqstan Respublikasy degendi Qazaq Respublikasy, Qazaq eli, Qazaq memleketi dep resmy týrde zanmen bekitu qajet. Sonda ghana qazaq tili memlekettik til qyzmetin tolyq atqarugha baghyt almaq. Búlay deytinim, Qazaq memleketi bolyp elding atynyng ózgeruining ózi ózge últ ókilderining de, orysshyl qazaqtardyng da psihologiyasyna belgili bir dәrejede әser etedi. Ózderi ómir sýrip otyrghan elding qazaq últynyng memleketi ekenin olar da moyyndap, onyng memlekettik tilin ýirenuge qúlshynady. Áriyne, múnyng bәri tek ataudy ózgertumen jýzege asa qoymaydy.
- Al osylay-aq bolsyn, Qazaq memleketi dep atandyq delik, endi elimiz týgel qazaq tilinde sayrap ketui ýshin qanday sharalar jasalghany jón dep oilaysyz?
- Meninshe, eng birinshi «Memlekettik til turaly» Zang qabyldanuy tiyis. Búl zanda kóptegen baptar bolatyny týsinikti. Sol baptardyng bәrinde de memlekettik tilde tәlim-tәrbiye, qyzmet, ózge de ister atqarylmasa naqty shara qoldanu, mәselen, aiyppúl salu, qyzmetten shygharu sekildi tәsilder naqty kórsetilui tiyis. Byltyr bizding «Memlekettik til turaly» Zang jobasyn jasap Ýkimetke joldaghanymyzdy bilesiz. Búl jobany talqylaugha óziniz de qatystynyz ghoy. Osy jobany jasau barysynda biz kóptegen elderding «Memlekettik til turaly» Zandarymen tanysyp, zerttep, zerdeledik. Mәselen, Ispaniyanyng osynday zanynyng birinshi babynda «Ispan respublikasynyng memlekettik tili - ispan tili (kastili dia­lektisi)» dep kórsetiledi de, ekinshi babynda «Ispaniyanyng әrbir azamaty memlekettik tildi biluge mindetti» dep jazylghan. Eng bastysy, kóptegen elderding zandarynda «Memlekettik til turaly» Zang búzylghan uaqytta qoldanylatyn jaza týrleri naqty kórsetilgen. Al bizde tilder turaly zanymyzda da, qauly-qararlarda da, erejelerde de eshqanday jaza kórsetilmeydi. Sondyqtan múnday qújattardyng qauqary joq.
- IYә, búl sózinizding jany bar. Byltyr Almaty qalasy Til basqarmasynyng qyzmetkerleri dýkender men firmalardyng qújattaryn tekserip, memlekettik tilde qatelik jibergenderge eskertuler jasap jýrgenin telearnadan óziniz de kórgen bolarsyz. Sonda mynanday qyzyqty qaranyz. Til janashyrlary jasaghan eskertuleri ýshin dýken qojayyndary olardy sotqa berip aiyppúl óndirip alypty. Sóitse zandarymyzda tipti memlekettik tilde qate jazghany ýshin jazghyrugha da bolmaydy eken. Sonda múnday zannyng qanday kómegi bolmaq. Kómegi emes, tipti ziyandy emes pe?
- IYә, osynday jayttardy eskere otyryp, osydan tórt jyl búryn «El birligi» doktrinasy jasalyp, oghan Preziydentting tikeley ózi qol qoyghan edi. Osy doktrinada memlekettik tildi bilu Qazaq elining әrbir azamatyna «mindet» dep kórsetilgen bolatyn. Búl doktrinany jasaugha últ patriottarynan 4 adam qatystyq. Naqty aitsaq, Dos Núrahmet, Aydos Sarym, Amangeldi Aytaly jәne men. Alayda búl doktrinanyng talaby oryndala qoyghan joq. Sebebi bizding zandarymyzda memlekettik tildi qorghaytyn, qoldaytyn naqty is-shara, jaza týrleri kórsetilmegen ghoy. Sondyqtan da, jana óziniz aitqanday, memlekettik til kez kelgen jerde ayaqasty bolyp qalyp keledi. Tipti ózgesin bylay qoyghanda, Preziydentting ózi arnayy Jarlyq shygharyp, Qazaqstannyng qay oblysy qay jyly, qaysy biylik organy qaysy kezende isqaghazyn memlekettik tilge kóshirip bitui tiyis ekeni naqty kórsetildi emes pe?! Sóitip, 2010 jyly býkil respublikadaghy biylik oryndary isqaghazyn memlekettik tilde jýrgizui mindetti bolatyn. Ókinishke oray, memleket basshysynyng búl Jarlyghy da óz mәninde oryndala qoyghan joq.
- Oryndaluy bylay túrsyn, ózimiz kýnde kýnimiz týsip baryp jýretin Almaty qalasyndaghy әleumettik qyzmet kórsetu, ishki ister organdary aryz-shaghymynyzgha deyin qazaq tilinde jazsanyz qabyldamaydy. Qyzmet kórsetu ornynda otyrghan qazaqtyng jastary «bastyghymyz oryssha jazsanyz ghana qabyldaydy» dep ózimizge jalynyp, oryssha jazdyratynyn kórip jýrmiz.
- Mine, múnyng bәri memleketimizding atauynan órbip jatyr desem jansaq aitqandyq bolmas. Eger elimizdi Qazaq memleketi, Qazaq eli dep zandastyratyn bolsaq, elimiz últtyq memleket bolyp últtyng tili memlekettik til retinde ómirding barlyq salasynda qoldanugha jol ashylar edi. Óitkeni últtyq memleket bolghan song memlekettik tildi mengeruge degen talapty kýsheytu qiyn bolmaydy. Shet júrttardyng bәrinde de solay emes pe?! Múnyng ózi halyqaralyq zandargha da sәikes ekeni anyq. Mәselen, Latviyada «Memlekettik til turaly» Zany búzylghan jaghdayda aiyp saludy belgileytin 12 bap kórsetilgen.
Qazaq memleketi bolghan song memlekettik sayasattyng últtyq baghyty da ózgeredi. Últtyq memleketting bir sharty memlekettik júmystarmen birge oqu-tәrbie júmystary da birynghay memlekettik tilde jýrgizilui talapqa ainalady. Múnday sharalar jýzege asu ýshin әueli memlekettik til turaly zang qabyldanyp, onyng әrbir babynda oryndamaghany ýshin aiypqa tartu týrleri naqty kórinis berip otyruy tiyis. Áriyne, múnday mәsele birden jýzege asyryla qoymaytyny aitpasaq ta týsinikti bolar. Zangha oray ýkimet arnayy baghdarlama jasap, әsirese oqu-tәrbie júmysyn memlekettik tilge kezeng kezenimen kóshiruding mezgilin de kórsetedi. Sonday-aq, meninshe, Qazaqstan aimaqtaryn týgeldey memlekettik tilge kóshiruding merzimderi de belgilenui tiyis. Mәselen, qazaghy basym ontýstik aimaqtarda tipti býginnen bastap memlekettik tilge tolyq kóshiru qolgha alynsa búghan eshkim qarsy bola qoymaydy dep oilaymyn.
- Aqparat qúraldaryn jappay memlekettik tilge kóshiru mýmkin emes sekildi. Olay deytinim, qazir Qazaqstanda telearnalardyng kóbi orys tilinde. Olar tipti Qazaqstannyng aqparat qúralyna mýlde úqsamaydy. Olardyng taratatyn habarlarynyng bәri derlik Resey ónimderiniki. Olardyng bәri Qazaqstandaghy janalyqtardy ghana qazaqsha, oryssha 15-20 minuttay uaqytta taratady da, kýndiz-týni Resey ómirin, ónerin dәriptep, Batystyng songhy kezendegi danghaza shygharmalaryn berumen shúghyldanatyny qazaqty bylay qoyyp, Qazaqstandaghy ózge últ ókilderin de mezi etip bitti.
- Tek telearnalar ghana emes, kóptegen basylymdar da Reseydiki deuge bolady. Al aqparat qúraldaryn qazaq tiline kóshirude shet júrttardyng tәjiriybesin qoldanghan jón. Naqty aitsam, budjet qarjysyn tek memlekettik tilde isteytin aqparat qúraldaryna ghana bólgen jón. Al bizde qalay deysiz?! Qayyqta otyryp alyp, qayyqtyng týbin tesip jatqanday jaghdayymyzdy ornyqtyryp aldyq. Qazir «Komsomoliskaya pravda - Qazaqstan», «Argumenty y fakty - Qazaqstan» sekildi basylymdar Qazaq eline emes, Reseyge qyzmet etedi, solardyng iydeologiyasyn taratady. Al osylardyng bәri budjetten qarjylandyrylatynyn ekining biri bile bermeydi. Al «AIYF» habarlarynyng 20 payyzy ghana Qazaqstan jóninde, 80 payyzy Resey turaly jazady. Ukrainada da osynday AIF jәne «Argumenty y fakty - Ukraiy­na» degen gazet bar. Ondaghy jazylghandar tek qana Ukrain ómirin qamtidy. Al bizding telearnalarymyzdyng deni derlik Reseydiki degendey pikir de beker aitylyp jýrgen joq. Al osy telearnalardyng kóbi, tipti bәri derlik Qazaqstannyng budjetinen qarjy, grant alyp otyrady eken. Áriyne búlar tikeley ózderi emes, qojayyndary, aksionerlik qoghamdary grant, kómek alady.Qazaq memleketi bolghan song múnday óreskeldik, memleket qarjysyn basqa memleketting iydeologiyasyn taratugha júmsau sayasy qatelik ekeni sózsiz. Kerisinshe, qazaq tilindegi BAQ-targha qajetinshe qarjy bólui, jiyndardyn, mәjilis, mәslihattardyng bәrin qazaq tilinde ótkizu memleketting mindeti boluy tiyis.
- Áriyne, búl aityp otyrghan payymynyz­dyng juyq arada jýzege asa qongy neghaybil desem renjimeniz. Tәuelsizdik alyp el bolghannan beri tilimizding mәselesi, mine, 20 jyldan assa da sheshile qoyghan joq qoy. «Ayta-ayta Altaydy, Jamal apay qartaydy» degendey, til mәselesin 90-shy jyldardan beri qozghaumen biz de qartayyp qaldyq. Áli de sheshile qoyady dep ýmittenuden kýder ýzgendeymiz.
- Men aityp otyrghan mәsele endi 20 jyldan keyin jýzege assa da rizamyn der edim. Alayda memleketimizding basshysy shyndap qolgha alatyn bolsa, búl mәsele tayau uaqytta-aq sheshiletinine kýmәn keltirmeymin. Búl ýshin, әriyne, «Memlekettik til turaly» Zandy tolyqqandy etip qabyldaugha qazirgi Parlamentting qauqary jete qoymaytynyn týsinu qiyn emes. Deputattardyng kóbi qazaqsha bilmeydi. Sondyqtan da eger Preziydent naqty beyil tanytyp, batyl kirisse Parlament taraghannan keyin Preziydentting zang kýshi bar Jarlyghyn shygharyp, Parlament deputattyghyna týsu ýshin memlekettik tildi mengeru talaby qoyyluy tiyis. Sonday-aq әkimder men ministrlerding bәrin, yaghny memlekettik qyzmet organdaryna memlekettik tildi biletinderden ghana irikteu jasalghany pәrmendi shara bolmaq. Múnyng ózi halyqaralyq zandar men normalargha sәikesetini anyq. Mәselen, AQSh, Avstraliya, Kanada sekildi kelimsekter qúrghan elderding ózderi azamattarynan memlekettik tildi qatang talap etedi. Al biz san ghasyrlyq tarihy bar, últtyq elmiz. Fransiya, Germaniya, Italiya sekildi elderding bәri de últtyq memleket bolghan song últtyq mәseleni birinshi oryngha qoyady. Mysaly, Germaniyada birneshe million týrik túrady. Biraq týrik tilinde birde-bir mektep joq. Týrkiyada da ózge últtardyng mektebi joq. Áriyne, ózge últ ókilderine óz qarjylaryna óz tilderindegi jeksenbilik mektep, óz tilindegi basylymdar ashugha memleket tarapynan erkindik bar, biraq ol ýshin memleketting kók tiyn qarjysy júmsalmauy tiyis. Últtyq memleketterding bәrinde de osynday ýrdis qalyptasqan. Olardyng bәrinde de memlekettik tilde qyzmet atqarmau, memleket tarapynan oqu-tәrbiyeni memlekettik tilde jýrgizbeu qylmys retinde baghalanatynyn payymdaugha bolady. Mine, biz de osynday ýrdisterdi ústansaq, aldaghy on jyldyng bederinde-aq Qazaq memleketi atanyp, soghan say talaptardyng tolyq jýzege asuyna kýmәn keltirmeymin.
- Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken
Quanbek Boqaev

"Ana tili" gazeti