Siz, bizdegi oligarhtyng óz qarajatyna mektep, ne auruhana bolmasa emhana saldyrghanyn kórdiniz be? Kórmek týgili estigen de joqsyz. Al Ýkimet budjettin, yaghny halyqtyng aqshasyna 100 mektep salamyz dep jantalasyp jatyr. Oligarhtar balalardyng ýsh auysymda oqyp jýrgenin bilmeydi deysiz be? Joq, bilgende qanday! Tek óz paydasynan basqagha basyn auyrtpaydy. Zansyz jolmen tapqan baylyqtaryn jeti atasynan qalghan múraday qyzghyshtap, jer týbindegi Shveysariyanyng esigi qyryq qabat bankisine tyqqany qashan. Degenmen eldikti oilaytyn, qayyrymdylyq pen imandylyqty qasterleytin qarapayym, jaqsy jandar bar. Sonday jandardyng biri Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Sayram audanyndaghy Óserqýl qajy Rysqúlov qariya. Ol ózining emshilik qasiyetimen tapqan-tayanghanyna byltyr ózi túryp jatqan Qarabúlaq auylyna jana mektep salyp, oqushylardy quanyshqa bóledi.

Janylmasaq qoghamdyq, halyqtyq mýlikterdi jekeshelendiru nauqany kezinde bolar, Ýkimet: "Bizge óz baylarymyzdy tezirek shygharuymyz kerek!" - dep jariyagha jar saldy emes pe. "Nege? Ne ýshin?" Ýkimet: "Solar óndiris oryndaryn ashyp, auyl sharuashylyghyn da kóteredi. Qala men auyl túrghyndaryn júmystarmen qamtamasyz etip, barlyq jaghdaylaryn jasaydy", - dep júrtty sendirdi. Úzyn sózding qysqasy, Amerikadaghyday ómir sýredi ekenbiz.

Siz, bizdegi oligarhtyng óz qarajatyna mektep, ne auruhana bolmasa emhana saldyrghanyn kórdiniz be? Kórmek týgili estigen de joqsyz. Al Ýkimet budjettin, yaghny halyqtyng aqshasyna 100 mektep salamyz dep jantalasyp jatyr. Oligarhtar balalardyng ýsh auysymda oqyp jýrgenin bilmeydi deysiz be? Joq, bilgende qanday! Tek óz paydasynan basqagha basyn auyrtpaydy. Zansyz jolmen tapqan baylyqtaryn jeti atasynan qalghan múraday qyzghyshtap, jer týbindegi Shveysariyanyng esigi qyryq qabat bankisine tyqqany qashan. Degenmen eldikti oilaytyn, qayyrymdylyq pen imandylyqty qasterleytin qarapayym, jaqsy jandar bar. Sonday jandardyng biri Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Sayram audanyndaghy Óserqýl qajy Rysqúlov qariya. Ol ózining emshilik qasiyetimen tapqan-tayanghanyna byltyr ózi túryp jatqan Qarabúlaq auylyna jana mektep salyp, oqushylardy quanyshqa bóledi.

Janylmasaq qoghamdyq, halyqtyq mýlikterdi jekeshelendiru nauqany kezinde bolar, Ýkimet: "Bizge óz baylarymyzdy tezirek shygharuymyz kerek!" - dep jariyagha jar saldy emes pe. "Nege? Ne ýshin?" Ýkimet: "Solar óndiris oryndaryn ashyp, auyl sharuashylyghyn da kóteredi. Qala men auyl túrghyndaryn júmystarmen qamtamasyz etip, barlyq jaghdaylaryn jasaydy", - dep júrtty sendirdi. Úzyn sózding qysqasy, Amerikadaghyday ómir sýredi ekenbiz.

Erik berilgen song eptiler ay qarap qalsyn ba, zandy ainalyp ótip, eki asap, qaltalaryn qarjygha toltyrdy. Tipten sol jekeshelendirude týieni týgimen jútqandar da az bolghan joq. Júrt "meyli ghoy" dep oghan da kónip, qayyryn kýtti. Biraq ýmitteri aqtalmady. Oligarhtar bar baylyqtaryn jambastaryna basyp jatyp aldy.

Ýkimet zansyz baylyqqa rahymshylyq jasap, olardan óndiriske, auylsharuashylyghyna investisiya saludy ótindi. Oligarhtar oghan da qúlaq aspady. Tipten pysqyrghan da joq. Ne isteu kerek? Amal joq industrialdy-innovasiyalyq baghdarlama jasap, Últtyq qor men budjetting esebinen óndiris oryndaryn ashudy, shaghyn jәne orta kәsipkerlikti qarajat jaghynan qoldaudy qolgha aldy. Is onynan kelip, ýstimizdegi jyldyng ótken alty aiynda respublikada 23 iri óndiris oryndary ashylyp, birneshe myndaghan adam júmysqa tartyldy. Jyl sonyna deyin múnday kәsiporyndar sany jýzge jetetin kórinedi. Layym solay bolsa deymiz. Tek andysyn andyp otyrghan әlgi oligarhtar júmysy jýrip ketken sol óndiris oryndaryn taghy da jekeshelendirip alyp, týsken paydasyn qaraqan bastaryna jaratpasa deniz. Óitkeni bizde kezi kelse bәri de jekeshelendiriledi ghoy.

* * *

Siz, myna súmdyqty estidiniz be? Estigeniniz bylay túrsyn, auruyma shipa bolsyn dep jasandy dәrini uday qymbat baghasyna satyp alyp, iship kórgen de shygharsyz. O, toba! "Estimegen elde kóp" degen osy shyghar. Ar, úyattan bezgender bas paydalary ýshin bәrin de belden basyp, bәrine de barady eken-au. Aytayyn dep otyrghanym, yaghni, toqsan sózding tobyqtay týiini mynau. "Qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi" demekshi daghdarystyng әri-sәri kezenin paydalanyp, bizding keybir farmasevter qulyqqa basypty. Siz, búl qanday qulyq deysiz ghoy. Densaulyq saqtau ministrligindegi dәri-dәrmekterding sapasyn tekserushiler ótken aptada qoldan qarabayyr tәsilmen zansyz jasalynghan, adam aghzalaryna mýldem keri әser etetin, tipten auyr jaghdaygha úshyratatyn 33 dәri týrin "dәrihanalardyn" sórelerinen tapqan. Basqa týrlerin bylay qoyghanda bauyrgha asa qajetti "Essensali" dәrisining kәduelgi bordan jasalynghandary da bar eken. Solardyng qanshasy satylyp ketti desenizshi. Qanshama nauqas jandar auruynyng ýstine auru qosty. Siz súramanyz, men aitpay-aq qoyayyn.

Nege osylay boldy? Nege alayaqtar bilgenin isteydi? Densaulyq saqtau ministrligi qyzmetkerlerining aituyna qaraghanda, Zanda osy mәsele jiti qarastyrylmaghan, jauapqa tartu, qatang jazalau jaghy tolyq qamtylmaghan kórinedi. Qysqasy jalghan dәri jasaushylar Zannyng olqylyghyn paydalanyp jýrse kerek.

Myna irgedegi Reseyding Zanynda búl mәsele sergek qaralghan. Onday qiytúrqy jolmen dәri jasaushylardyng bar baylyghyn tәrkilep, ózderin on jyl merzimge deyin bas bostandyghynan aiyrady. Bizge nege solardy ýlgi tútyp, Zang baptaryn qayta qarap, qataytpasqa? Ómirding ózi kórsetip otyrghan qatelikterdi týzetuge bolady ghoy.

Resey demekshi, juyrda sol elding Premier-ministri Vladimir Putin kezekti mәjilisinde el túrghyndaryna dәri-dәrmekterdi taratu men satudy jeke mәsele retinde qarap, talqygha saldy. Oghan sebep bolghan ótken jarty jyldyqta basqa tauarlargha qaraghanda dәri-dәrmekter baghasy 18,3 payyzgha qymbattap ketkeni. Múny halyqtyng qaltasy kótere bermeytinin, túrmystyq ómir sýru dengeyin edәuir tómendetetinin eskere kelip, naqty sharalar qoldanugha sheshim qabyldady. Memlekettik baqylaudy kýsheyte otyryp, dәri-dәrmek tauarlaryn satu jýiesindegi deldaldardy saudadan ysyryp tastap, retke keltiretin bolghan. IYә, búl ómir sýru dengeyi tómendegilerge ýlken kómek, Ýkimetting ýlken qamqorlyghy. Al bizde she? Dәrihanalarda satylyp jatqan dәri-dәrmekterding baghasyn kez kelgen nauqas jandardan súrasanyz "qymbat" dep shaghymdanady. Múnyng jónin ministrliktegiler dәri-dәrmekterding kóbi shetelderden tasymaldanatynymen týsindiredi. Bar sebebi osy. Resey de qyryq payyz dәri-dәrmekterdi syrttan satyp alady eken. Halqynyng sany kóp elge búl az shyghyn emes. Degenmen milliondaghan nauqas jandaryna bar mýmkindikterdi paydalanyp qolayly jaghday jasap

jatyr ghoy.

* * *

Siz, qalta men sómke tonaushylardyng ýsh týri bar ekenin bilesiz be? Bilmeuiniz bek mýmkin. Men de búdan beyhabar edim. Ótken aptanyng seysenbi kýni "REN TV" telearnasynan "Qalta tonaushylar" atty baghdarlama kórsetildi. Sonda olardyng ýsh týrin ekrangha әkeldi. Birinshisi - qaltadaghy aqshanyng bәrin almaydy. Asqan eptilikpen, tonalushynyng jolaqysyn qaldyryp, basqasyn qymqyrady eken. Rahymshylyq jasaghan týri sol. Ekinshisi - kez kelgen jandy tonaugha joq. Júpyny kiyingen zeynetkerlerge jaqyndamaydy. Tandap, talghap jýrip, aqshasy kópterding qaltasyn qaghady. Ýshinshisi - kәrising be, jassyng ba qaramaydy, kez kelgenning qaltasyn týk qaldyrmay tonaydy.

Mәskeu Ýkimeti múndaylarmen kópten beri kýresip kele jatsa kerek. Ishki ister departamentining ýlken bir bólimi ainalysady eken. Bólim qyzmetkerlerining sany da jetkilikti jәne asa qajetti apparatularmen qamtamasyz etilgen. Olar kýn sayyn vokzaldarda, bazarlarda, metroda, ýlken supermarket dýkenderinde, kóshedegi jolaushylar tasymaldau kólikterinde, jalpy kópshilik oryndaryna baryp, qalta, sómke tonaushylardy syrttan baqylaugha alady. Qalta tonap jatqandardy jasyryn beynetaspagha týsirip, artynsha tútqyndap, tergeu oryndaryna tapsyrady. Osynday iygi sharalardyng arqasynda talay úry-qarylardyng jolyn kesken.

Onday úrylar bizding elde de bar.

Ásirese Almaty men Astana, sonday-aq Qaraghandy sekildi iri qalalarda kóptep kezdesedi. Osydan ýsh-tórt jyl búryn myna bir kelensiz jaydyng kuәsi boldym. Avtobólshekter satatyn "Jibek joly" bazarynda bir beytanys jigitting taban astynda shyr-pyry shyqqany. "Tós qaltamdaghy jiyrma myng tengem joq. Manday terimmen tapqanym edi. Qaysysyng aldyndar?" - dep jan-jaghyndaghylargha úryna bastady. Jylarman qalde jalynyp ta aitty. Kóp ishinen bireu: "Tez milisiyagha shaghyn", - dep kenes berdi. Zapas bólshek satushy: "Oghan shaghymdanghanynnan týk te shyqpaydy. Qayta ózindi әure-sarsangha salady. Úrlanghan aqsha endi saghan joq", - dedi. Sonymen ananyng únjyrghasy týsip, ýiine qaytty.

Kýni keshe ghana №16 marshruttaghy avtobustan bir qyz balanyng qymbat qalta telefony qoldy boldy. Konduktorlardyng keybiri sol suyq qoldy úrylardy týstep tany alady eken. Biraq salongha úry kirdi dep aitudan taysaqtaydy. Solardyng jýrekti jigitteri ghana: "Qaltalarynyzgha saq bolynyzdar" dep eskertumen shekteledi. Kóbisi onday eskertu jasaugha da әlgilerden jasqanatyn kórinedi.

Siz, Ishki ister ministrligi qyzmetkerlerining qalta men sómke tonaushylardy kelensiz isteri ýstinde ústap, telearnalardan kórsetkenin kórdiniz be? Kórgen joqsyz. Basqalar da kórgen joq. Al bizdegi qalta tonaushylardyng sany kóbeymese azaymay otyr. Ásirese qazirgi daghdarys jaghdayynda.

TÝIIN

Oligarhtar nege mektep, auruhana, emhana, balalar baqshasyn salmaydy? Óitkeni olardyng boylarynda Otangha degen patriotizm joq. Kerisinshe toghysharlyq basym. Biren saranynda bolmasa, kóbisinde solay. Bir arnagha, bir maqsatqa júmyldyratyn últtyq iydeologiya joq jerde, tek jeke bastyng mýddesi ghana joghary túrady.

Bas paydasyn oilap, jalghan dәri-dәrmek jasaushylardan qanday jaqsylyq kýtuge bolady? "Toqpaghy myqty bolsa, kiyiz qazyq ta jerge kiredi". Olargha Zang qatty bolmay, qatal jazalanbay sirә tәubelerine týse qoymas.

"Úrlyq týbi - qorlyq", - deushi edi. Qaltadaghyny úrlap, bayyghan jandy da kórgenimiz joq. Alayda ishki ister bólimindegiler qoghamdaghy osynday әleumettik keselding aldyn alyp, barynsha kýrespese, myna daghdarys kezinde asqynyp ketpesi neghaybyl.

"Týrkistan" gazeti, 06.08.2009