Curette - kiybernetiyk-ghalym Bauyrjan Qarabek

Qazaqstannyng barlyq zeynetaqy qorlaryn bir qorgha biriktiru, eldegi 11 jinaqtaushy zeynetaqy qoryn Últtyq bankting qaramaghynyna shoghyrlandyru jónindegi Núrsúltan Nazarbaevtyng tapsyrmasy qoghamda týrli pikirler tudyruda. Jekelegen qarjyger-mamandar búl biriktirudi dúrys sanasa, tәuelsiz ekonomister men sheteldik baqylaushylar «bәsekelestik joq jerde, damu bolmaydy» dep, dabyl qaghuda.

Al býgingi bizding súhbattasymyz - Bauyrjan QARABEK myrza qazaqstandyq zeynetaqy jýiesin jasaugha tikeley atsalysqan, osy orayda 1996 jyly Chiliyde tәjiriybeden ótip, Dýniyejýzilik bankte zeynetaqy qorlaryna qatysty jobany qorghaghan esep-qisap mamany, kiybernetiyk-ghalym.

- Ótken aptadaghy ýkimetting keneytilgen otyrysynda Núrsúltan Nazarbaev Jinaqtaushy zeynetaqy qorlarynyng (JZQ) basyn qosyp, birynghay memlekettik jýiege kóshiru jóninde mәlimdeme jasady. Siz JZQ jýiesin jasaugha qatysqan maman retinde preziydentting osy núsqauyna qalay qaraysyz?

- Birden aitayyn: men zeynetaqy qorlaryn memleketting qolyna biriktiruge qarsymyn! IYә, JZQ-nyng sanyn azaytu kerek, alayda olardy bir qorgha biriktiru dúrys emes. Sebebi bәsekelestik bolmaghan jerde, damu bolmaydy. Sonday-aq qogham ýshin jeke menshik qordy qadaghalaudan góri, memleketting júmysyna baqylau jasau qiyn ekenine kóz jetip bolmady ma?!

Curette - kiybernetiyk-ghalym Bauyrjan Qarabek

Qazaqstannyng barlyq zeynetaqy qorlaryn bir qorgha biriktiru, eldegi 11 jinaqtaushy zeynetaqy qoryn Últtyq bankting qaramaghynyna shoghyrlandyru jónindegi Núrsúltan Nazarbaevtyng tapsyrmasy qoghamda týrli pikirler tudyruda. Jekelegen qarjyger-mamandar búl biriktirudi dúrys sanasa, tәuelsiz ekonomister men sheteldik baqylaushylar «bәsekelestik joq jerde, damu bolmaydy» dep, dabyl qaghuda.

Al býgingi bizding súhbattasymyz - Bauyrjan QARABEK myrza qazaqstandyq zeynetaqy jýiesin jasaugha tikeley atsalysqan, osy orayda 1996 jyly Chiliyde tәjiriybeden ótip, Dýniyejýzilik bankte zeynetaqy qorlaryna qatysty jobany qorghaghan esep-qisap mamany, kiybernetiyk-ghalym.

- Ótken aptadaghy ýkimetting keneytilgen otyrysynda Núrsúltan Nazarbaev Jinaqtaushy zeynetaqy qorlarynyng (JZQ) basyn qosyp, birynghay memlekettik jýiege kóshiru jóninde mәlimdeme jasady. Siz JZQ jýiesin jasaugha qatysqan maman retinde preziydentting osy núsqauyna qalay qaraysyz?

- Birden aitayyn: men zeynetaqy qorlaryn memleketting qolyna biriktiruge qarsymyn! IYә, JZQ-nyng sanyn azaytu kerek, alayda olardy bir qorgha biriktiru dúrys emes. Sebebi bәsekelestik bolmaghan jerde, damu bolmaydy. Sonday-aq qogham ýshin jeke menshik qordy qadaghalaudan góri, memleketting júmysyna baqylau jasau qiyn ekenine kóz jetip bolmady ma?!

Barlyq salymshylardyng esebin saqtay otyryp, jeke zeynetaqy qoryn qúru kerektigi jóninde ile-shala tiyisti ministrler Dosaev pen Ábdenov myrzalar óz pikirlerin aitty. Biraq men halyqqa qaraylas pikirler estimedim. tiyanaqty bir úsynystar aitylghan joq. Elde tek bir ghana memlekettik qordyng boluy bizding halyqaralyq qarjy instituttary aldyndaghy senimimizdi de joghaltady.

Elde zeynetaqy reformasy jýrgizilip, әleumettik salada birshama jetildirilgen, halyqaralyq naryqta ózin kórsetken jýie payda boldy. Al endi osy jýieni búzatynday, ony memleketting menshigine ótkizetindey ne boldy?! Bizdi qay jau quyp kele jatyr?! Men osyny týsinbeymin...

- Resmy túlghalardyng pikirine qaraghanda, jeke menshik qorlar tiyimdi júmys istemegen siyaqty ghoy...

- Jaryghym-au, olar ýkimetting synarjaq ekonomikalyq sayasatynan tys qalay tiyimdi júmys isteui mýmkin?! Elde baghaly qaghazdar naryghy damymay otyrsa, el ekonomikasyn inflyasiya kemirip jatsa, qarjy-bankilik sayasat týgelge derlik memleketting qolyna ótse, JZQ osy teris kategoriyalardyng shyrmauynan jeke dara qalay sytylyp shyqpaq? Zeynetaqy jýiesi - el ekonomikasynyng bir tarmaghy ghana bolsa, ol basqa tarmaqtardan ozyp ketui mýmkin be? Búl jerde JZQ-dan emes, memleketting qarjy-ekonomikalyq sayasatynan kiltipan izdeu kerek.

Býgingi zeynetaqy qorlary býkil eldi ensergen qazirgi qarjylyq daghdarysqa, memleketting jemqorlyq jaylaghan ekonomikasyna baylanysty ózining ensesin kótere almauda. Búl jýieni jabu emes, ony reformalyq ózgertuler arqyly basqaru kerek edi. Al zeynet salymdary memlekettik qorgha ótip ketken son, ol jónindegi aqparat búrynghyday ashyq emes, búlynghyr, kómeski dýniyege ainaluy mýmkin.

Memleket basqaruyna ótken jýiede bәsekelestik bolmaghandyqtan, qoghamnyn, halyqtyng tarapynan baqylau jasau qiyndaydy. Eng bir útylatyn túsy, ol - sheteldik investorlardyng elge keluin azaytady, soghan sәikes qarjy instituttarynyng jaghdayy, memleketting reytingi tómendeydi de, investorlar elden ketuge mәjbýr bolady. Qaytadan qarjy salasynda daghdarys oryn alady. Al әlemdik tәjiriybe kórsetip otyrghanday, memleket sheteldik investorlargha senimdi seriktes emes.

- «TMD aumaghynda túnghysh ret engizilgen jýiening qyzmeti ózin aqtay almady ma, әlde zeynataqy qoryndaghy salymshylardyng qarjysyna biylikting kózi týsti me» degen el ishindegi saualgha ne deysiz?

- Milliardtaghan qarjy kimning de bolsyn tynyshtyghyn búzatyny anyq! Dýniyejýzilik bankting jasaghan saraptamasy boyynsha, qazirgi bizding syrtqa qaryzymyz 135 milliard AQSh dollaryna jetken. Osy qaryzdyng 50 payyzy keri qaytpaytyny anyqtalghan. Al juyqta resmy oryndardyng ózi moyyndaghanday (ol jóninde sizderding gazetterinizde de jazyldy), Últtyq qordyng 40 mlrd dollary Amerikanyng investisiyasyna salynghan. Songhy kezde ol soma 50 mlrd-qa jetti degen derek taghy bar. Syrtqy qaryzdyng jartysyn jabugha 20 mlrd dollar jetpey túr desek, sol soma osy JZQ esebindegi aqsha. Osy mәsele tónireginde eshkim batyly baryp aita almas, biraq birtindep soghan keletin siyaqty.

Al halyqtyng salymy esebinen qúralghan 20 milliard dollar qarjyny janadan qúrylatyn memlekettik qorgha ótkizu - asa qauipti. Mәselen, alysqa barmay-aq, Últtyq qordy alayyq. Onyng qarjysy qanday qúndy qaghazdargha salynghany belgisiz. Ol qordaghy soma ainalymda jýr me, joq әlde әldebir sheteldik bankilerde jyldyq payyz ósimimen jatyr ma - ony búl elde birer lauazymgerden basqa tiri jan bilmeydi. Al osy jaghdayda Birynghay memlekettik zeynetaqy qory da Últtyq qordyng kebin kiymeydi dep kim kepildik bere alady? Býginde halyq jinaqtaushy zeynetaqy qorlaryndaghy salymy jayly aqparatty emin-erkin bile alady. Qazir jinaqtaushy zeynetaqy qorlarynyng arasynda bәsekelestik bar. Salymshy ózine únamaghan qordan ekinshisine auysa alady. Al birynghay memlekettik qor búl bәsekelestikti týbirimen joyady. Salymshyda tandau qúqy qalmaydy. Búl ekonomikadaghy liyberaldyq erkindikti shekteytin birden-bir faktor bolmaq.

- Elimizdegi on bir Jinaqtaushy zeynetaqy qory memlekettik menshikke ótken kezde taghy da qanday qiyndyqtar tuyndauy mýmkin?

- Núrsúltan Nazarbaev qorlardy qosqan kezde tuyndaytyn kóptegen problemalardy, onyng ishinde 750-den astam artyq esepshot baryn da aitty ghoy. Jeke menshiktik jýieni joqqa shygharatyn onday «dәlelderdin» әli talayy aitylady dep oilaymyn.

IYә, qazirgi әrbir qordyng esepteu jýiesindegi aqparattyq-tehnologiyalyq iydeologiya әrtýrli. Men ózim búghan deyingi Qorlardyng qosylu kezindegi biraz problemalardy kórdim. Qorlar qosylghan kezde iydeologiya әrtýrli bolghanyna sәikes әrtýrli qordan qosylghan salymshylar bir-birine sәikes kelmeydi. Ár salymshy boyynsha týzilgen kestening (tablisa) әrtýrliligi salymshylardyng esebin retteudi qiyndatady. Ertengi kýni zeynetaqy qorynyng Erejesin jasaghan kezde bir «qoragha qamaymyz» dep aita salu onay. Al olardy ýilestiru - úzaq merzimdi júmysty talap etedi. Búl - júmysty taghy da basynan bastaymyz, yaghny keri ketu degen sóz. Eng aldymen osy mәseleni oilanu kerek edi. Qazir «BIN - INN» qújattaryn auystyrugha kóshken kezde taghy da kóptegen salymshynyng esebin retteu qiyndaydy. Árbir qorda qúny million dollardan asatyn kompiuterlik serverler bar, ýlken qorlarda onday serverding onshaqtysy boluy mýmkin. Sondyqtan qúny 5-10 million dollar túratyn tehnikanyng barlyghy jaramsyz bolyp qalady. Óitkeni búghan deyin Qorlardyng әrqaysysy әrtýrli jýiede júmys istedi. Demek, aqparattyq tehnologiya tarapynan da ýlken shyghyndargha tap bolamyz. Jarghylyq qory ondaghan milliardtan asatyn zeynetaqy jýiesindegi qorlardyng 9 million salymshygha memlekettik budjetten tys qyzmetining memleket tarapynan qalay baghalanatyndyghy óz aldyna basqa әngime.

- Órkeniyetti elderde múnday ózgerister aldyn ala el talqysyna úsynylyp, taldau jýrgiziledi, tipti jalpyhalyqtyq dauysqa salynady. Zeynetaqy jýiesi degen mәsele kez kelgen azamattyng eng osal túsy desek, halyqtyng basym bóligi taghy da osy ózgeriske ýnsiz kónedi dep oilaysyz ba?

- Qazaqta «betpaq - jendi, beybaq - kóndi» degen sóz bar ghoy. Beybaqtyng basqa amaly bolushy ma edi? Qorlardy qosu ýshin aldymen ekonomister, qarjygerler, sol jýiening mamandary elge jaghdaydy týsindirip, aituy tiyis edi. Sayasy partiyalardyn, qoghamdyq úiymdardyng tarazysyna salu kerek. Ejelden kele jatqan qaghida boyynsha, han halyqty ghana biylegen, biraq jerin biylemegen, óitkeni jerding iyesi - halyq. Osy prinsip búzylghan jerde әleumettik tolqular tuuy ghajap emes. Zeynetaqy jýiesinde de halyq óz menshigining iyesi.

- Al preziydentting ózi aitqan son, bizding elde «poyyz jýrip ketetin» әdeti ghoy. Endeshe sol qozghalyp ketken mәselege nendey úsynystar qosar ediniz?

- Qaytadan Amerika ashpay-aq, qazirgi Qorlarmen de júmys isteuge bolar edi. Qordyng sanyn azaytyp, jýieqúrushy bankter siyaqty ýsh-tórt Qordy qaldyrsa, birinshiden - bәsekelestikke, ekinshiden - baqylau jasaugha , ýshinshiden - balama qyzmet týrin úsynugha tolyq qabiletti bolar edi. Jeke-jeke Qorgha aqsha júmsaghannan góri, bәrin bir jerge toptastyrayyq degen úsynysta kýdik kóp. Olay bolsa, nege barlyq bankterdi de bir Ortaq bankke toptastyrmaydy? Sonymen birge saqtandyru kompaniyalaryn da bir qolgha - memleketting iyeligine jinap alsyn. JZQ-nyng bankterden, saqtandyru kompaniyalarynan aiyrmashylyghy sol - onyng menshik iyesi - halyq. Al Saqtandyru kompaniyalarynyng menshik iyesi - kompaniyanyng ózi. Búl jerde 8-9 mln salymshysy bar zeynetaqy jýiesin reformalau ýshin, halyqtyng rúqsaty kerek. Tipti qajet bolsa, referendumgha deyin barugha bolady. Halyq ózi tandauy kerek. Elding erkinen tys, jogharydan tizege salyp, sheshilip jatqany týsiniksiz.

- Biylikting mýddesin qyzghyshtay qorityn jekelegen qarjygerler eger Qorlar memleketting qaramaghyna ótse, onyng júmysyna qadaghalau, baqylau jýrgizuge ynghayly bolady degen uәjine qanday oy qosar ediniz?

- Eger 3-4 Qor bolsa, qadaghalaugha bolar edi. Al memleketke ótip ketken jýieni dәti baryp, kim jәne qalay qadaghalay qoyar eken? Bizde Últtyq qordyng jaghdayyna baylanysty tipti parlament júmghan auzyn asha almaydy. Sonda Memlekettik zeynetaqy qoryndaghy jaghdaydy kim baqylamaq?

Qor aktivterin bir uysyna qysyp ústaytyn basqarushy bir top keledi, olardyng «jemqor» bolmasyna kim kepildik beredi? Kezinde mindetti medisinalyq saqtandyru qorynyng qarjysyn ýptegen qarjygerler joq bolyp ketkeni bar edi ghoy, búl arada dәl sol jaghday qaytalanbauy mýmkin be? Mәselen, mening kýdigim bar.

Qadaghalaghysh bolsa, biylik nege Últtyq qor turaly mәlimetti halyqqa jetkizbeydi? Últtyq qordaghy 50 mlrd dollar Amerikanyng investisiyasynda jýr deydi. Ol jaqqa investor bolsaq, biz nege Amerikadan investisiya alamyz? Osy mәselelerdi kótergen deputatty kórdiniz be? Men kórmedim.

- Tiyisti zannamalar boyynsha, Qorgha týsken salymdar ekonomikagha investisiya jasaugha, әleumettik nysandardy qarjylandyrugha salynuy tiyis ekenin bilemiz. Osy kýnge deyin jeke menshik qorlar әleumettik salagha qanday ýles qosqany jóninde aita alamyz ba?

- Býgingi ekonomikalyq jaghdayda onday sharalardy iske asyru qiyn. Týptep kelgende, elde sayasy modernizasiya jasamay, ekonomikany damytu mýmkin emes. Mәselen, Qor aktivterin júmsau tetigin Últtyq bankting Qarjylyq baqylau komiyteti rettep otyrady. Memleketting jekemenshik aksiyalary birjagha týsken kezde Qor sol aksiyany satyp alady. Aktivti qossa da - sol rynok, qospasa da - sol qarjy rynogy júmysyn istey beredi. Kemshilikting biri - elde qúndy qaghazdar rynogynyng damymaghandyghynda. Sebebi bizde jekeshelendiru sәtsiz ótti, baylyq kózderi, kәsiporyndar men mekemelerdi iyelenu mýmkindigi sheteldikterge berildi, endi bireuleri ýlken kәsiporyndardy zansyz jekeshelendirip aldy. Sol jekeshelengen nysandardyng tabysy tómen bolsa da, onyng týsimi sanauly adamgha, óz qúryltayshylaryna jetedi. Sondyqtan «jana menshik iyeleri» ýshin memleketting ekonomikalyq jaghdayy kýl bolmasa, býl bolsyn.

Halyqtan jinalghan aqshany ekonomikagha naqty tabys әkeletin kompaniyalardyng qúndy qaghazdaryna salyp, investisiyalaugha bolady. Alayda, olardyng barlyghy jeke menshik qoldargha ótip ketken. Oghan qosa, «jauapkershiligi shekteuli seriktestik» atalyp alghan olardyng qúryltayshylary da belgisiz, esep-qisaptary da jasyryn jýredi. Sondyqtan da asa iri otandyq kәsiporyndardyng qúndy qaghazdaryna jol jabyq.

Búl aradaghy bar kesapat - qúndy qaghazdar naryghynyng damymay otyrghandyghynda. Ekinshi jaghynan, bizde «Qazatomprom», «Qazmúnaygaz» siyaqty últtyq kompaniyalar men týsti jәne qara metallurgiya salasyndaghy segmentte sansyz «JShS» órip jýr. Olar kimning menshigi ekeni belgisiz, biraq kóp tabys tabady. Al aksiyasyn qúndy qaghazdar rynogyna shygharmaydy, sebebi «kólenkeli ekonomikagha» mýddeli túlghalardyng talaby - sol. Memleket tarapynan osy júmys qolgha alynbady. Songhy kezde kónilge qonymdy jana óndiris oshaqtaryn preziydent atap ótti: Ýshtóbede - kvars óndirisi, Astanada - fotoquatty modulider zauyty, fotoelektrlik moduliderding kremniy óndirisi, japondarmen birlesken siyrek kezdesetin metalldar kәsiporyny ashylyp jatyr deydi. Olar óte tabysty óndiris nysandary, biraq solardyng aksionerleri kim, nege qúndy qaghazdarmen júmys istemeydi?

Mine, el ekonomikasy osylaysha jabyq jaghdayda jýrip jatsa, JZQ әleumettik salany investisiyalaugha qalay kirispek? Sebebi, eldegi ekonomikalyq-qarjylyq potensialdyng ýlken bóligi «kólenkeli ekonomika» arnasymen aghyp jatyr.

- Degenmen, preziydentting auzynan shyqqan sóz talqylaugha jatpaydy, oryndalady deysiz ghoy...

- Áriyne! Preziydentting auzynan shyqqan sóz boyynsha, zang týgili, Konstitusiyanyng ózi de ózgeredi! Belgili qarjyger Oraz Jandosovtyng ózi «kezinde kemshilikter ketti, endi qorlardyng memlekettik menshikke qosyluyn qoldaymyn» deuining ózi osyghan kelip sayady. Bir adamnyng býkil salymshy taghdyryn jeke dara sheshkenine uәj aitar pende joq. Tiyisti sheshimdi kәsiby mamandardan qúralghan arnayy top qabyldap, al perziydent búl sheshim únamasa, «veto» qoiyy kerek edi...

- Demek, Jinaqtaushy zeynetaqy jýiesining damy almauyna sebepker býgingi biylikting ózi dep kesip aitugha bola ma?

- Ábden bolady! Sebebi bizding jemqorlyq jaylaghan ekonomika osy jýieni ayaghynan shalyp, keri tartyp otyr. Áriyne, zeynetaqy qory osy elden bólek ekonomika qúryp, óz aldyna damyp kete almaydy ghoy, ol elding ekonomikalyq bazasynda qalyptasady. Daghdarys aldynda zeynetaqy qorlary 34 payyzgha deyin tabys әkeldi, biraq onyng 90 payyzdan astamyn inflyasiya jútyp qoydy. Al daghdarystan shyghudyng bir joly dep, memleket eldegi iri bankilerding bәrin óz qolyna alyp aldy. Búghan endi biylik kinәli bolmaghanda, Qyzylqúmda qoy baghyp jýrgen qyr qazaghy kinәli emes qoy...

- Al endi osy jaghdayda Jinaqtaushy zeynetaqy qorlary óz mýddelerine qatysty nege qanday da bir mәlemdeme jasamay otyr dep oilaysyz?

- Men bәrining atynan jauap bere almaymyn. Biraq naryqta jýrgen túlghalar әlipting artyn baghyp, әzirge ýndemey jýrgen shyghar. Onyng ýstine, sheshim preziydentting dengeyinde qabyldanyp qoysa, olardyng oghan qarsy túrarlyq qauqary bar ma?!

Degenmen, aldaghy uaqytta bilikti mamandar óz úsynys-pikirlerin aitady dep oilaymyn. Men de sol zeynetaqy jýiesining mamany retinde óz pikirimdi ortagha saldym. Aynalymynda 20 mlrd dollardan astam qarjysy bar Qorlardyng qúryltayshylary - bankter. Olar da óz pikirlerin aita jatar. Biraq men bir nәrseni bilsem, qarjy rynogyndaghy daghdarysty algha salyp, bank menshigine shoghyrlanghan osynsha somagha biylik belsendileri preziydentti iytermelep otyrghan sekildi.

- JZQ-lar memleketting qolyna ótse, olarda qyzmet etetin qanshama maman qysqaruy mýmkin?

- Aldaghy uaqytta eldegi júmyssyzdar qataryn 8-10 myng mólsherindegi qarjygerler kóbeytedi deuge bolatyn shyghar. Olar - bilikti mamandar. Búryn әrtýrli mamandyq iyeleri júmyssyz bolyp jýrse, endi elimizde 15 jyl boyy jana reformada qyzmet etken bilikti mamandar júmyssyz qalmaq. Deputattardyng halyq mýddesin tilge tiyek etpeui ókinishti-aq!..

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 03 (179) 31 qantar 2013 jyl