3.

Tergeu isining kelesi tomynda sahnagha qaytadan D.Ádilev pen Á.Baydildin shyqqan. Onda 1930 jyly 12 jeltoqsan kýni Múhtar Áuezovting óz qolymen Goloshekinning atyna jazylghan haty, 1931 jylghy 20 jәne 28 qyrkýiek kýngi qosymsha jauaptarynyng hattamalary, 1931 jylghy 29 qazan kýngi tergeushige bergen aryzy tirkelgen. Múndaghy kórsetindilerding deni úzyna mazmúny jaghynan birin-biri qaytalaydy. Degenmen de әr sózding astaryn izdese odan qazaq últynyng taghdyry men ruhaniyatyna qatysty sheshushi oqighalardyng sorabyn arshyp alugha bolady. Solardyng ishinen «Alqa» әdeby ýiirmesine qatysty jauaptar naqtylana qamtylghan. Tergeuding negizgi baghyty Á.Baydildinnin: M.Áuezovting Kolchakqa, «Alashordagha», Tashkenttegi astyrtyn úiymgha, kenes ókimetine qarsy iydeologiyalyq býldirushilik әreketterine, kórkem әdebiyettegi últshyldyq pikirdi nasihattauyna baylanysty kórsetindisine oray qaqpaylana jýrgizilgen.

3.

Tergeu isining kelesi tomynda sahnagha qaytadan D.Ádilev pen Á.Baydildin shyqqan. Onda 1930 jyly 12 jeltoqsan kýni Múhtar Áuezovting óz qolymen Goloshekinning atyna jazylghan haty, 1931 jylghy 20 jәne 28 qyrkýiek kýngi qosymsha jauaptarynyng hattamalary, 1931 jylghy 29 qazan kýngi tergeushige bergen aryzy tirkelgen. Múndaghy kórsetindilerding deni úzyna mazmúny jaghynan birin-biri qaytalaydy. Degenmen de әr sózding astaryn izdese odan qazaq últynyng taghdyry men ruhaniyatyna qatysty sheshushi oqighalardyng sorabyn arshyp alugha bolady. Solardyng ishinen «Alqa» әdeby ýiirmesine qatysty jauaptar naqtylana qamtylghan. Tergeuding negizgi baghyty Á.Baydildinnin: M.Áuezovting Kolchakqa, «Alashordagha», Tashkenttegi astyrtyn úiymgha, kenes ókimetine qarsy iydeologiyalyq býldirushilik әreketterine, kórkem әdebiyettegi últshyldyq pikirdi nasihattauyna baylanysty kórsetindisine oray qaqpaylana jýrgizilgen.

Búl - «óz zamanynyng súrqyltayy» (M.Áuezovting sózi) Á.Baydildin men M.Áuezovting týrmedegi betpe-betsiz sharpysuy men qarpysuy, erkindiktegi erkin oidyng týrmedegi bulyghuy. Kýnderi týrmede ótip jatqan «kýndesterdin» jogharydaghy kórsetindilerding mәtinine oray salghylasugha para-par arbasuy sony anghartady. A.Baytúrsynov pen M.Tynyshbaev tobynyng tergeu isin ózara úshtastyru baghytynda tergeushiler Mәskeuden aldynghy toptyng isin aldyryp, ondaghy kórsetindilerdi keyingi toptyng mýshelerimen baylanystyrugha tyrysqan. Oghan jarty jyldan astam uaqyt ketken. Óitkeni, 1930 jyldyng jeltoqsanynan bastap 1931 jyldyng qyrkýiegi aralyghynda aiypkerler súraq-jauapqa siyrek tartylghan, tipti keybireuleri mýldem «eskerusiz qalghan». Sonyng biri - Múhtar Áuezov.

Belgisizdik qashanda adamnyng janyn jegidey jep, jýikeni tozdyrady. Al týrme kimdi de bolsa týrshiktiredi. Sondyqtan da alty ay boyy súraq-jauapsyz otyrghan Múhtar Áuezov óz taghdyry ýshin alandap, tergeushilerge resmy mәlimdeme jasaugha mәjbýr boldy (Múhamedjan Tynyshbaevti jәne basqalardy aiyptau turaly №06610 is, I tom, 602-605 better). Búl mәlimdeme M.Áuezovting barlyq jauaptarynyng jiyntyghy esepti jәne Goloshekinge joldanghan hatpen mazmúndas, onyng týrmede ústanghan baghytyn anyq tanytatyn bolghandyqtan da, ishinara anyqtamalyq sypattaghy týsinik bere otyryp kórsetindini tolyq keltiremiz. Al «týrme tarihyna» qatysty qalghan «iydeologiyalyq әfsanalyq salystyrulardy» ózge jauaptargha oray jýrgizemiz. Sonymen, tújyrymdala bayandalghan Mәlimdemening mazmúny tómendegidey:

«PP OGPU-ding (Birikken Memlekettik Sayasy Basqarmanyng ókiletti ókildigining - T.J.) tergeu isteri jónindegi prokurory Stolbov joldasqa jәne OSO-nyng (erekshe tergeu bóliminin) tergeushisi Popov joldasqa tútqyn Áuezov Múhtardan Mәlimdeme:

26/Ý- 31 j. Almaty qalasyndaghy ókiletti uәkildikting (polpredstva) janyndaghy týrmede qamauda jatqannan bergi uaqyttyng ishinde súraq-jauap alugha men bir-aq ret shaqyryldym. Búl súraq-jauaptyng kezinde Popov joldas: mening jekelegen adamdardyng kórsetui boyynsha tútqyndalghanymdy, mening qanday әreketterim ýshin ústalghanym búdan keyingi tergeu barysynda naqty kórsetiletinin mәlimdegen edi. Tashkenttegi tergeushi de mening qandayda bir naqty aiybymdy ashyp kórsetpegen bolatyn. Qazaqstannyng 10 jyldyq merekesine oray ótken saltanatty mәjilistegi Goloshekin joldastyng jasalghan bayandamasynda keltirilgen Baydildin men Aymauytovtyng kuәligine oray týsinik beruge shaqyruyn ótinip Popov joldastyng atyna jazghan aryzym da eskerilmey, ayaqsyz qaldy».

Múndaghy silteme jasalyp otyrghan jaylar, «Ayyptau qorytyndysynda» qamtylghan Goloshekinning saltanatty mәjilistegi bayandamasynda aitylyp, baspasózge jariyalanghan:

«Tergeu kezinde Aymauytov: Ekinshi sezd kezinde tek qana qazaq uәkilderinen túratyn kenes shaqyrylghanyn, oghan Áuezov tóraghalyq jasaghanyn, ... onda otarshyldarmen kýres turaly mәsele qaralyp, últtyq mýddeni kózdeytin sheshim qabyldanghanyn moyyndady»,- degen sózi.

Ekinshisi, Á.Baydildin dayyndaghan «Sovetskaya stepi» gazetindegi:

«Kolchaktyng túsynda, «Alashordanyn» Shyghys bólimining belsendi qayratkerlerining biri retinde Áuezov Kolchakqa qarsy kýrespedi, kýreskisi de kelmedi, kerisinshe sol kezdegi býkil «Alashorda» ýkimeti, onyng ishinde Áuezov Kolchakpen odaqtasa otyryp bolishevikterge, Kenes ókimetine qarsy kýreskeni belgili...»,- degen әshkere pikir.

M.Áuezov (jalghasy): «Baydildin bolsa osy kórsetuinde maghan qarsy oidan shygharylghan qisynsyz birneshe aiyp taghypty. Ol bir kezde baspasóz betteri arqyly jyldar boyy maghan qarsy ashyq týrde japqan jalasy men kókmyljyng kókezu kópirmesin (naskvozi demagogicheskui travlu) týrmedegi kórsetindilerinde odan әri jalghastyryp otyr».

«Ashyq týrde japqan kóp jalasynyn» bireuin ghana keltiremiz.

Á.Baydildin (jalghasy): «Biraq ta búl eki oqigha (Sәduaqasovtyng basmashylargha qosyluy turaly oiy men mening maqalama baylanysty jaghdaylar) osy kezdegi bizding - Áuezovtin, Sәduaqasovtyng jәne mening is-әreketterimizdi tolyq aiqyndap beredi. Áuezovting sol kezding ózinde-aq (21-jyldyng qarashasy) astyrtyn baylanysy barlyghyn, dәlirek aitsaq, alashordashylardan qol ýzbegendigi jәne kontrrevolusiyalyq jospary bolghandyghy anyq edi. Sәduaqasov eki ortada tenselip jýrdi de, alashordashylargha qaray beyimdele bastady, al men azdy-kópti bolsa da partiya úiymynyng baghytyn ústadym».

M.Áuezov (jalghasy): «Onyng әdebiyet turaly maqalalarynyng barlyghy tek qana bir-aq maqsatpen - partiyada joq әdebiyetshilerdin, onyng ishinde mening esebimnen ózine sayasy bedel jinau ýshin jazyldy. Ol qysylyp-qymtyrylmastan-aq, mening «Qarakóz» atty piesamnyng syilyq aluy: Sәduaqasovtyng tamyr-tanystarynyng arqasy - dep jala japqan bolatyn, shyn mәninde búl syilyqty qúramynda Jandosov, Mayliyn, taghy da basqa mýsheleri bar komissiya berip edi. Ol ózining baspasózde jariyalanghan arandatularynda men turaly súrqyltaylanghany sonday, men tek qana aqsha ýshin jazady degenge deyin bardy, sóite túra birde-bir naqty derekti keltirmeydi, әnsheyin, partiyada joq Áuezov turaly ne aitsa da jarasady degendi jeleu etip, sypyra jamandap, jattandy tújyrymdar jasaydy».

Qazaq qalamgerlerin janyqtyryp, qyzyl kenirdek daudy órshitken 1925 jylghy 18 mausymdaghy BK(b)P Qazaq Ólkelik komiytetining «Partiyanyng kórkem әdebiyet sayasaty turaly» qaulysy. Sony jýzege asyru barysynda týrli sharalar qoldandy. Al búl qaulynyng nәtiyjesinde - Qazaq Proletar Jazushylarynyng Assosasiyasy qúryldy. Sonyng nәtiyjesinde qazaq jazushylary: proletariatshyldar - S.Seyfullin men S.Múqanov; jolbiykeler - J.Aymauytov, Q.Kemengerov, últshyldar - M.Júmabaev, M.Áuezov degen jik-jikke bólindi. Sol ekpinmen úiymdastyrylghan saqnalyq shygharmalargha arnalghan jabyq konkursta «proletariat әdebiyetining iyisi de joq «Qarakóz» piesasyna bas bәige berildi. Búl baspasózde shuly dau-damay tughyzdy. Búl tústaghy Á.Baydildinning baspasózdegi baybalamyn esepke almay-aq, jazushy S.Seyfullin qúrastyrghan «Qús joly» atty jinaqtaghy Júmabay Ormanbayúlynyng «Qarakóz» atty maqalasynyng tek bәigege qatysty túsynan ýzindi keltirsek, mәselening basy ashylady ghoy dep oilaymyz. «Sayasy baghyty teris, baylardyng qiyaly, solardyng әdebiyeti» bolyp tabylatyn «Qarakózge» bәige nege berildi?»

J.Ormanbayúly, («Qarakóz», «Qús joly» jinaghynan): «Piesege bәige jariyalandy. Bәigening basyna komissiya saylandy. Sonda bizder shet qalalarda jatyp: «Bәigeni Múhtar, Jýsipbekter alady»,- dedik. «Komissiya olardy jaqsy biledi. Olargha bәige shapsa da, shappasa da beredi. Olar bәigege kitap jazarda bәigeni alatyn bolyp komissiyamen kelisip jazady; basqalar bәigege týsip әurelenbese de bolady»,- dedik. Osyny aitushy joldastardyng osy kýni bәri tiri, «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynda bir joldas: «Bәigening qaraqshysy - proletariat ýstemdigi. Kimde-kim bәigege týsetin bolsa - sol qaraqshyny kóz aldynan ketirmey, nysana qylyp jazsyn. Sonda ghana bәigeden keledi. Ol nysanany kórmegen, bilmegen jortaqylargha bәigeni bermeu kerek»,- dedi. Anyghynda osy joldastyki dúrys edi. Biraq jogharydaghy sәuegeylerding pikiri de dalagha ketken joq. Ótirik bolsa -aytushynyng jany shyqsyn. Bәigege týsken 30 kitap qaralmay qalyp, Múhtar «Qarakózdi» jaza salyp, bәigeni aldy. Bәige emes, komissiyanyng jay bere salghan aqshasyn aldy. «Qarakóz» basylyp shyqty, sahnagha qoyyla bastady. Kórgennen keyin kórushi júrt: «Bәigeni «Qarakóz» alghan joq eken, Múhtar alghan eken! Múhtardyng sýikimdiligi alghan eken!»,- desti. Osyny aitushylar da tiri. Áli de aitady... Proletariat qaraqshysynyng basynda otyrghandar, «Qarakózdi» baylardyng qaraqshysyna shauyp kelse de bәige berdi. Búl arada komissiya óte qatelesti. Qateleskende - әdeyi qatelesti. Bәigeni emes, Múhtardy syilap aqsha berdi. «Qarakózge» bәige berdik degenge úyalmaghan komissiya mýshelerining betterining qalyndyghyn aitsandarshy. Bolmasa - úyalmaq týgil ólip qalatyn júmys qoy»,- dep jazdy.

Sol bәigede birinshi, ekinshi oryn alghan Múhtardyng «Qarakózi» men Jýsipbekting «Sherniyazynan» shoqtyghy biyik tuyndy әdebiyet tarihyna әzirge belgisiz.

M.Áuezov (jalghasy): «Tipti baspasóz betinde maghan qarsy eshqanday negizsizden negizsiz shabuyl jasap, qughyndaghan adamnyng ózi әshkerelenip, qara bet bolghannan keyin, әriyne, qiyalyna erik beredi, ózining is-әreketin aqtau ýshin jalghyz-aq jol qalghanyn biledi, ol - ózi qughyngha úshyratqan adamdardyng ýstinen jala jabu, qaralau, kontrrevolusioner edi-mis, qazaq burjuaziyasynyng kósemi edi-mis dep kinә taghu dep týsinetini anyq».

«Qarsy barlaushy» Á.Baydildinning búl «tәsili» qúpiya mekemege de mәlim bolypty. Tergeushilerding Á.Baydildinge berilgen:

«Osynday minkilshilderding qataryna baspasóz betinde Baytúrsynov pen Dulatovty jii synap jazatyn synshy Baydildindi qosugha bolady. Astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymnyng jetekshilerining biri búl adam turaly: «...Baydildin kýndiz Baytúrsynovty synaydy, al keshke qaray Baytúrsynovtyng jәne taghy basqa da alashordashylardyng qúpiya jinalysyna qatysady» - dep kórsetti»,- degen minezdemesi soghan dәlel.

M.Áuezov (jalghasy): «Maghan qaratyla qoldanylghan múnday teneulerding әdiletsiz әri oghan mýldem senuge bolmaytynyn men óte jaqsy bilemin. Óitkeni men eshqashanda kontrrevolusioner bolghamyn da joq, bolmaymyn da. Mening iydeologiyalyq túrghydan alghanda ústamsyz jazylghan shygharmalarym boldy, alayda kontrrevolusioner bolatynday, kenes qúrylysyn joqqa shygharatynday dәrejede jazylghan bir de bir shygharmamdy eshkim atay almaydy. Al mening 1928 jyldan bastalghan oqytushylyq jәne ghylymiy-zertteu júmysymnyng negizi tolyqtay qalyptasqan markstik kózqarasqa qúryldy».

Á.Baydildinning ««Alashorda әdebiyetshilerining iydeologiyalyq yqpaly» turaly» 12 paraq (24 bet) syny pikirinen: «...1922 jyldan bastap «Alashordashylar» kórkem әdebiyetke erekshe kónil bóldi, eski әdebiyetting ýlgileri, piesalar, ólender, әngimeler, felietondar t.t. olardyng kózqarastaryn kópshilikke taratudyng taptyrmaytyn tәsili boldy (búl turaly tolyghyraq aitylghan 25/ÝII - 1/ÝIII - 29 aralyghyndaghy jәne 23.H. 29 j. kýngi kórsetindimdi qaranyz). Ahmet Baytúrsynov jazushylardy búl maydangha belsene qatysugha shaqyryp: «Qazaq jazushylary ózining shygharmalarynda qazaq últynyng mýddesin qorghau kerek»,- dep ýndeu tastady («Partiya» (?) jurnalynyng 1920 jylghy №5-6 sanynda jariyalanghan «Lojka degtya v bochke» atty maqaladan alynghan qiyndyny qaranyz). Sol ýndeuge qosylghan M.Áuezov pen D.Ysqaqov ózderining 1923 jylghy maqalalarynda («Sholpan» men «Sana» jurnaldarynyng 1923 jylghy sandaryndaghy olardyng syn maqalalaryn qaranyz) әdebiyet mәselelerin últshyldyq túrghysynan týsindirdi. Aymauytov, Kemengerov, Sәrsenbin de 1924-1925 jyldary jazghan maqalalarynda («Aqjol» gazetining 1924-1925 jj. tigindisin qaranyz) tura sol joldy ústandy. Alashordashyl búl jazushylar ózderining osy maqalalarynda әdebiyet mәselelerin últshyldyq túrghydan taldap qana qoymay, kommunist jazushylardy (Seyfullindi, Múqanovty...) ýnemi múqatyp otyrdy...».

Búl aighaqtardyng maqsaty men mazmúny týsiniktemesiz de týsinikti shyghar dep oilaymyz.

M.Áuezov (jalghasy): «Qandayda bir naqty sayasy qylmys jasaghanym turaly kýdik te, ol turaly jýrgizilip jatqan tergeu isi de meni búghan sendire almaydy. Mening ýstimnen tergeu jýrgizuge tek qana Baydildinning oidan shygharghan jalasy jetkilikti bolady dep oilamaymyn. Sonday-aq, 1921 jylghy Býkilqazaqstandyq II sezding túsynda tek qana qazaq qyzmetkerlerining basyn qosqan mәjilisti ótkizdi degen men turaly aitylghan Aymauytovtyng sózi de (Goloshekin joldastyng jogharyda kórsetilgen sózinde keltirilgen), jauaby da shúghyl týrde anyqtaudy qajet etedi (Búdan keyingi tórt jol qaryndashpen tanylmaytynday etip óshirilip tastalghan - T.J.)».

Ábdirahman Baydildin «1921 jylghy Býkilqazaqstandyq II sezding túsynda tek qana qazaq qyzmetkerlerining basyn qosqan mәjilistin» mәnisin bylay týsindiredi.

Á.Baydildin (jalghasy): «...M. Áuezov asa manyzdy mәselelerdi talqylau ýshin sezge kelgen barlyq qazaq uәkilderin tótenshe jinalysqa shaqyryp, tótenshe jinalystyng qayda, qay uaqytta ótetinin habarlady. Uәkilderding barlyghy da aitylghan mezgilde jinaldy. Tek Mendeshev, Myrzaghaliyev siyaqty, taghy da basqa jauapty qyzmetkerler ghana jaybaraqattyq tanytty. Olar arnayy shaqyru jiberilgennen keyin baryp keldi. Jinalysty M.Áuezov ashyp bas qosudyng maqsatyn týsindirdi. Ol: «Biz jergilikti jerlerdegi, әsirese, qazaq túrghyndary arasyndaghy jaghdaydyng hal-ahualy turaly ózara pikir alysyp, sonyng negizinde jalpy sheshim qabyldau ýshin jinaldyq»,- dedi. Mәjiliste: jergilikti jerlerdegi jaghdaylar turaly maghlúmat tyndaldy. Árbir uәkildikter ózderining arasynan sheshenderdi algha shyghardy, olar jinalghan júrtqa túrghan jerlerindegi hal-ahualdy bayandady. Alghashqy maghlúmatty Áuezov jariya etti. Ol Semey Guberniyasyndaghy, onyng ishindegi qazaq auyldaryndaghy júmystyng samarqaulyghyna toqtaldy. Qazaqstannyng keybir guberniyalaryna tónip kele jatqan ashtyq qaupi baryn eskertti. Jergilikti jerlerdegi jaghdaydy kýder ýzdire surettey kelip, Áuezov: «Múnyng barlyghy aldymen ózimizding samarqaulyghymyzdan, salaqtyghymyzdan, tәjiriybe bólisuding joqtyghynan, eng bastysy - otarlaushylardyng kedergisi men býldirushi әreketinen bolyp otyr»,- dep tújyrym jasady.

Búdan keyin ózge guberniyalardyng habary tyndaldy. Olardyng barlyghy Áuezov bayandaghan jaghdaymen astasyp jatty. Olar isting óte nashar jýrgiziletindigin aityp shaghyndy. Sondyqtan da ókilderding sózinde tyng pikirler óte az boldy. Tek Mendeshev qana ózgeshe úsynys engizdi. Ol:

«Jergilikti jerlerding ókilderining pikirlerin qostaymyn. Otarlaushylardyng júmys isteuge kedergi keltiretini de ras, biraqta jergilikti últshyldardyng da tosqauyly jayynda tis jarmaghandarynyzdy da maqúldamaymyn»,- dey kelip, osy mәseleni jiylys qortyndysynda atap ótudi úsyndy.

Búghan keybireuler qarsy shyqty, biraq ta ol kópshilik dauyspen qabyldandy. Sóitip, tiyisti tújyrym jasaldy. Áuezov jinalysty kirispe sózining ruhyndaghy sarynmen qorytty».

M.Áuezov (jalghasy): «Tergeu isining ayaqtalyp kele jatqanyna qaramastan mening tútqyndaluyma sebepshi bolghan naqty әreketim turaly bir auyz sóz estimeuime, sonday-aq týrmede osynshama úzaq uaqyt qamauda otyruyma baylanysty meni súraq-jauapqa shaqyryp, meni jazagha tartqan oqighanyng mәnisin kórsetuinizdi súraymyn. Múhtar Áuezov».

Múhtar Áuezovting búl jolghy mәlimdemesi barynsha batyl әri senimdi týrde bayandalghan. «Adam ýsh kýnnen keyin kórge de ýirenedi». Alghashqy kezdegi kónilding alabúrtqany men alandauy basylyp, endi tikeley sharpysu men qarpysugha bekigen synayy tanylady. Tergeushining «jekelegen adamdardyng kórsetui boyynsha tútqyndalghanyn» menzeui - olardyng arasyna senimsizdik tudyryp, ózara kinәlastyrudy qarastyrghan ayarlyq ekendigin Múhtar da týsingen. Goloshekinning bayandamasyndaghy Jýsipbek Aymauytov arqyly «әshkerelenip shyghuy» sonday aila ekendigin de angharghan. Berilgen jauaptar da sony rastaydy. Oqighanyng barysyna qaray ekeui birining atyn biri ataghany bolmasa, jastyq shaqtan bastalghan dostyq kónilderine shirkeu týsiretindey jansaq jala men әbes sóz aitpaghan. «Aymauytovtyng sózi de, jauaby da shúghyl týrde anyqtaudy qajet etedi»,- dep uәj aitu arqyly Múhtar tergeushilerding bopsasynyng betin qayyryp tastaghan. Mýmkin, qaryndashpen batyryla syzylghan tórt jolda et qyzuymen jazylyp, ile suynghan sәtte óshirilgen emeuirin sózder bolghan da shyghar. Biz paraqty kýnge qaratyp, jazudyng izin soraptaghanymyzda «últshyldyq» degen sózding búldyryn angharyp qaldyq.

Múhtar Áuezov ózining 1931 jylghy 26 mamyr kýngi kórsetindisinde aitylghanynday, «tergeu isi ayaqtalyp kele jatqan joq», qayta ekinshi tynys alyp edi. Mamyr men qyrkýiek ailarynyng aralyghynda «Ayyptau qorytyndysyn» dayyndau ýshin tergeushiler ýkimi shygharylyp, Mәskeuge bekituge ketken «Qazaq últshyldarynyn...» tergeu isin aldyryp, onymen tolyq tanysyp shyghyp, aiyptalushylardyng búryn «úmytyp» ketken, ne qamtymaghan jaylaryn qaytadan «esterine týsirip», tergeudi jana bir qyrynan jýrgizedi. Búl jolghy súraqtardyng «derekteri» aldynghy isten kóshirme retinde, yaghni, búljytpaytyn aighaq esebinde alynghan. Sondyqtan da әr jauapqa qysqasha ghana toqtalyp, súraq retinde úsynylghan kórsetindiden ýzindi keltirip, sol oqigha bayandalghan birinshi kitaptaghy taraudy kórsetumen ghana shektelemiz.

«1931 jyldyng 20 qyrkýiek kýngi aiyptalushy Múhtar Áuezovten alynghan qosymsha tergeu súraghynyng hattamasy:

«Tashkentke men 1922 jyldyng jeltoqsan aiynda keldim, sol jyldan bastap «Sholpan» jurnalynyng redaksiyasynda qyzmet istey bastadym. Men Tashkentte óz tanystarymnyng ishinen «Sholpan» jurnalynda isteytin tek Maghjan Júmabaevti ghana kezdestirdim. Búrynghy alashordashylar turaly kópshiligi, onyng ishinde Júmabaev ta teris pikirde boldy. Al mening óz jeke basym búrynghy alashordashylarmen eshqandayda ortaq mýddem bolghan joq. Búrynghy alashordashylar Júmabaev ekeumizdi jaqtyrmaytyn, «jazghyshtar» dep keketetin».

Áriyne, «Alashordamen» baylanysyn joqqa shygharuy zandy. Sonday-aq, Maghjan Júmabaev ta olar turaly dәl osylay jauap bergen («Abylaysha tikken aqyn» tarauyn qaranyz)

D.Ádilev (jalghasy): «1923 jyly kýzde Tashkentke qaytyp kelip Qazaq komissiyasy men Oqu-aghartu institutyna oqytushy, biraz uaqyt diyrektor bolyp istedim. Úiymgha qayta mýshelikke alyndym. Onyng jana qúramynda Múhtar Áuezov pen Maghjan Júmabaev boldy-au deymin. Tashkentte men oqu-aghartu komisariatynyng janyndaghy ghylymy ortalyq pen qazaq aghartu institutyna oqytushy bop ornalastym. Onda Dosmúhamedov, Áubәkir Divaev, Júmabaev, Jandosov, Sokolovskiy, Múhtar Áuezov júmys isteytin. Múhtar oghan deyin Ortalyq komiytetting Prezidium mýshesi bolghan» (birinshi kitaptaghy «Dala qashqyny» tarauyn qaranyz).

M.Áuezov (jalghasy): «Tashkentte úiymdastyryldy-mys delinetin astyrtyn úiymgha mýshe boludy bylay qoyghanda ol jóninen mýldem habarsyzbyn, estigemin de joq. Meni astyrtyn úiymnyng mýshesi boldy dep kórsetken Ádilevting kórsetindisi mýldem jalghan. Óitkeni men eshqanday úiymgha kirgen emespin».

Birinshi kitaptyng «Kәri kósem» jәne «Bәibishe - toqal» tragediyasy» taraularynda Mәskeude túratyn, júmyssyz bolghandyqtan da qarjydan qinalyp jýrgen Á.Bókeyhanovqa demeu retinde eng jaqyn әriptesteri qarjylay kómektesudi oilastyrghany barynsha qamtylghan. Olardyng búl maqsatyn tergeushiler: «Astyrtyn úiymnyng mýshelik jarnasyn jinady»,- dep týsindirgen. Búl súraq atu jazasyna búiyrylghan H.Ghabbasovpen baylanystyryla M.Áuezovke de qoyyldy.

«H.Ghabbasovqa tergeushining bergen súraghy: Taghy kimge kómek berdiniz?

Jauap: Áuezovke 70-80 som audardym. Odan qarajatqa óte qat bop jýrgeni turaly hat aldym. Biz 10 tengeden jiyp berdik. Odan basqa eshkimge aqsha bergemin joq.

Súraq: Sizderding aralarynyzda jer mәselesi turaly sóz qozghaldy ma?

Jauap: Joq».

M.Áuezov (jalghasy): «Leningradta oqyp jýrgen kezimde eski tanysym, menimen auyldas semeylik Halel Ghabbasovqa qarajat jaghynan qysylyp jýrgenimdi eskerip, aqshalay kómek kórsetu turaly hat jazghanym ras. Ony keyin qayyryp beretindigimdi de eskerttim. Búl 1927 jyly bolatyn. Jana ghana ýilengemin, әielim ekeumiz Leningradta túrdyq. Uniyversiytetting songhy kursynda oqitynmyn. Ghabbasov maghan 125 som jiberdi. Búl mening Ghabbasovqa jeke ózimning qaytaryp beruge tiyisti qaryzym dep eseptedim. Úmytpasam Ghabbasov jibergen aqshany 1928 jyldyng basynda aldym. Mening ol qaryzymdy Ghabbasovqa qayyrudyng reti kelmedi. Studenttik jaghdayda jýrgen mening aqsham bolmady. Al men Tashkentke kelip, qyzmet istey bastaghanda Ghabbasov tútqyngha alyndy da, qaryzymdy qaytara almadym. Ghabbasovtan qaryzgha aqsha alghanda men qaydaghy bir úiymnyng bar ekenin, Ghabbasov ol aqshany sol úiymnan alghanyn bilgemin joq, búl jóninde ol hat ta jazghan joq, auyzsha da aitpady. Egerde ol aqshany tanystarynan jinasa, ony da maghan aitqan emes. Men ózimning jeke tanysym retinde tek qana Ghabbasovtan ghana qaryz súradym, alghan aqsha ýshin men tek qana Ghabbasovtyng ózine qaryzdarmyn dep oiladym».

Búdan keyin aldynghy rette «Alqa» ýiirmesine baylanysty J.Sәrsenbinning kórsetindisine oray berilgen jauaby keltirilgen. Tashkenttegi «aqtardyng «Aq joly» atanghan basylym da nazardan tys qalmaghan.

M.Áuezov (jalghasy): «Aq jol» gazetine mening qatysym az, tek bir-aq ret «Kim kinәli» atty әngimemdi jariyalady. Men negizinen «Sholpan» jurnalynda qyzmet ettim».

Búdan keyin Múhtar men onyng «zaman súrqyltayy» Ábdirahmannyng kórsetindi jýzinde, yaghni, aq qaghazdyng betindegi sharpysulary bastalady. Baydildinning «Qazaq últshyldarynyng astyrtyn úiymy jónindegi iske» baylanysty:

«25/ÝII-I/ÝII №-1929 jyl. Men ózimning bir jolghy kórsetindim arqyly sәduaqasovshylardyng býkil tarihyn tolyq aityp shygha almaymyn. Oghan qazir qajetti jaghday jasalmay túr, eng bastysy, kerekti qújattar qolymyzda joq. Men búl arada osy aghymnyng búrynghy jaqtaushysy esebinde onyng jalpy damu satysynyng nobayyn týsiremin jәne ózimning esimde qalghan keybir derekterdi aityp beremin. Sonymen qatar, kezinde dos-jarandarymnan estigen derekterdi de paydalanamyn, әriyne, ol derekterding dәldigine kepildik bere almaymyn. Sәduaqasovshyldyq aghymy partiyagha qarsy baghyt retinde QASR-ning qúrylghan kýninen bastap úiymdasusyz-aq qalyptasa bastady... 1922 jyldyng basynda, men qazaq ólkelik «Enbekshi qazaq» gazetining redaktory bolyp jýrgen kezimde, maghan alashordashyl últshyl Baytúrsynovtyng naghyz kontrrevolusiyalyq baghyttaghy birneshe maqalasyn jariyalaugha tura keldi. Biz ol kezde últshyldardyng yqpalynda jýr edik. Múhtar Áuezov pen Smaghúl Sәduaqasovtyng yqpalymen men kóptegen últshyldarmen baylanysta boldym. Áli esimde, 1922 jyly Orynbor qalasynda últshyldardyng kenesi ótti»,- dep bastalatyn qyryq jәne toqsan bettik úzaq-úzaq «tolghaularyn» tolyqtay keltiruding esh mýmkindigi joqtyghy týsinikti.

Tek oqyrmandy oqighanyng ishine qaytadan kirgizu ýshin ghana búl ýzindini alyp otyrmyz. Al onyng psihologiyalyq jelisi birinshi kitaptyng «Jer jegisi», ekinshi kitaptyng «Zamanynyng súrqyltayy» taraularynda jerine jetkizilip bayandalghan. Sonymen qatar oqighany retimen bayandau ýshin M.Áuezovting jauabynyng keybir tústaryn Á.Baydildinning kórsetindisine qiystyryp ilgerindi-keyindi qaytalap paydalanamyz.

Á.Baydildin (jalghasy): «H partsezge arnap Baytúrsynov últ mәselesi jóninde baghdarlama jazdy. Baytúrsynov jasaghan platformanyng kóshirmesi mening qolyma týsti, olar múny últshyldar men kommunisterding arasyna taratty. Búl qújattyng kóshirmesi ózge dokumenttermen birge Oral qalasynda joghalyp ketti. Baytúrsynov jazghan búl platformany maghan ne Sәduaqasov, ne Áuezov berdi. Platformany jazghan sol kezdegi partiya mýshesi Baytúrsynov. Maghan, Baydildinge berilgen jogharyda aitylghan qújatqa Sәduaqasovtyn, Bókeyhanovtyn, Dosovtyn, Áshimovtin, Omarovtyng jәne Baytúrsynovtyng qoly qoyylghan bolatyn. Mendegi tura sol qújattyng kóshirmesi edi. Búl qújat partiyalyq ústanymdargha qarama-qayshy keletin, ol qújat partiya jәne kenes qúrylymynda últtyq kózqarasty jýzege asyrugha baghyttalghan. Kenesterding ekinshi qúryltayy kezindegi qazaq ókilderining aldynda jasaghan Áuezovting bayandamasy osy platformanyng negizine qúryldy».

M.Áuezov (jalghasy): «Partiyanyng H sezine arnalyp Baytúrsynov jasaghan últshyldardyng kózqarasyn bildiretin bayandama turaly eshtene de bilmeymin, Baydildin maghan eshqanday mәlimet bergen joq».

Á.Baydildin (jalghasy): «Tashkentten Isa Toqtabaev pen Bariyev degen bireu keldi. Rysqúlov ózining últ mәselesi jónindegi tezisterin tyqpalap jýrgeni esimde. HI nemese HII partiya sezining qarsanyndaghy Ólkelik komiytettegi mәjiliste ol osy tezisterining negizinde sóiledi. II partkonferensiyada mening de sóilegenim esimde, mening sózimdi Avdeev Rysqúlovtyng jyljymaly teziysi dep baghalady. Búl tezister basshylyqqa alu ýshin partiya mýshelerine taratylyp berildi».

M.Áuezov (jalghasy): «Últtyq belgisine oray Shyghys Ólkelik partiya komiytetin qúru turaly úsynysy jóninde eshtene bilmeymin. Orynborda ótken Ólkelik komiytetting keneytilgen mәjilisinde Rysqúlovtyng sóilegen sózin estidim. Alayda onda Kýnshyghys Kommunistik Partiyasyn qúru turaly mәsele kóterilgen joq. Ol mәsele jóninde óz basym jaryssózge shyqqamyn joq».

Á.Baydildin (jalghasy): «Osy kezde kәdimgi, biraq óte mәndi oqigha boldy. Tashkentten Mәskeuge ketip bara jatqan N.Tóreqúlov, G.Safarov jәne S.Qojanovtar jolay Orynbor qalasyna toqtady. Olar 12 partsezdegi partiya baghdarlamasynyng últ mәselesi jónindegi jobasyna tolyqtyru engizudi talqylau maqsatymen qazaqtyng jauapty qyzmetkerlerining kenesin ótkizdi. Búl keneske men qatysqanym joq, ol turaly maghlúmatty Áuezovten estidim ghoy deymin, sonda (keneste) qabyldanghan jobanyng bir danasyn da sol berdi, Áuezov jobany berip túryp: Búl jobanyng qararyn jasaugha Ahang da, yaghny Baytúrsynov ta belsene qatysty,- dedi. Múnyng bir danasy mening qaghazdarymnyng ishinde bar. Búl jobanyng ishinde jergilikti últshyldyqtyng kýres mýddesin qorghaytyn birneshe bap bar edi».

M.Áuezov (jalghasy): «Últshyldyq turaly mәselege kelsem, onyng (Baydildinning - T.J.) meni jazghyratynday eshqanday aighaghy joq, boluy da mýmkin emes. Óitkeni onyng ózi baryp túrghan últshyl bolatyn. Gazette jýrgende últshyldyq turaly onymen pikir alysatynday qajettilik tughan joq».

Á.Baydildin (jalghasy): «Búl mәjiliste talqylanghan ekinshi mәsele - S.Sәduaqasovtyng mәlimdemesi boldy. Ol otarlaushylardyng ózining sonynan sham alyp týskeni jәne oblystyq baqylau komissiyasynyng sergeldenge salghany turaly mәlimdep, mәjiliske qatysushylardyng osy jóninde pikirlerin bildirip, tiyisti kómek kórsetuin ótindi. Mәjilis te qoldau kerek dep sheshim shyghardy (Búl jinalystyng protokoly mende saqtalghan edi, GPU tergeushileri alyp qaldy). Mine, býkilqazaqtyq kólemdegi sәduaqasovshyldyq osylay qalyptasty. Alayda osy baghyttyng basty ruhtandyrushysy - S.Sәduaqasovty búl sheshim de qanaghattandyrmady. Qansha órekpigenimen de sezden song onyng únjyrghasy týsip ketti. Óitkeni ol, búrynghyday Qazaqstan Ortalyq Atqaru komiytetining tóralqasynyng mýsheligine ótpey qaldy jәne jauapqa tartu әreketi jalghasa berdi, ózin qanaghattandyratyn ýlkendi-kishili qyzmet oryny úsynylmady. Osynyng barlyghy janyna batyp, ne isterin bilmey tenseldi de jýrdi. Kýni boyy qabaghyn ashpaytyn, al keshke Áuezovting bólmesinen shyqpay, onda úzaq otyratyn».

Búl mәjilisting jay-japsary birinshi kitaptyng «Jer jegisi», ekinshi kitaptyng «Zamanynyng súrqyltayy» atty taruynda jәne osy taraudyng orta túsynda taldanghan bolatyn.

M.Áuezov (jalghasy): «Qazaq qyzmetkerlerining mәjilisi 1921 jyly II kenes qúryltayynan keyin ótti. Qúryltay ótken zalgha barlyq qazaq kommunisteri jinaldy. Semeyden saylanghan ókilderding tapsyruy boyynsha Sәduaqasovty aqtap alu turaly mәsele qoydym. Semeyge barghan kezinde guberniyany Qazaqstangha qosu barysynda jýrgizgen sayasaty men kórsetken minezi ýshin últshyl retinde aiyp taghyldy. Biraq onyng búl últshyldyghy Semey guberniyasyndaghy otarshyldyq óktemdikting janynda jay ghana kólenke siyaqty edi, qazaq túrghyndarymen eshqashan sanasyp júmys istelgen joq. Jinalysta otarshyldyqpen kýres turaly mәseleni óz basym kýn tәrtibine qoyghamyn joq. Baydildin ózin partiyanyng jolyna týsken adam retinde kórsetuge tyrysqannan bastap barlyq jerde meni ózining syny nysanasy etip tandap aldy. Ásirese baspasóz betinde qatty belsendilik kórsetti. Ózining sózderinde sheshendikke salyp, túrpayy marksizmdi jamylyp, jala jabugha kóshti. Ol tipti: «Qarakóz» piesasyna syilyqty Sәduaqasovtyng jeng úshynan jalghasuymen aldy, - dep te jazdy. Al naghynda syilyq arnayy qúrylghan synaq komissiyanyng sheshimimen berildi. Múny Baydildinning ózi de jaqsy biledi».

Smaghúl Sәduaqasov Qazaqstannyng qúramyna ótuden bas tartyp, uaqytty soza bergen Semeyding gubkom mýshelerin tarqatyp, tóraghalyq mindetti bir aidan astam uaqyt boyy ózi atqardy, basqaru jýiesi tolyqtay Qazaq Ólkesining qaramaghyna kóshken song ornyna Múhtar Áuezovti qoyyp ózi Orynborgha qaytqan bolatyn. Múny keshire almaghan «kommunist kolonizatorlar» (Smaghúl Sәduaqasovtyng sol mәjiliste qoldanghan sayasy termiyni) qúryltay kezinde qatty syngha alyp, ortalyqtan arnayy núsqau kelgenshe barlyq júmystan uaqytsha shettetilgen bolatyn.

Á.Baydildin (jalghasy): «... Songhy kýdigimdi myna jaghday, "Enbekshi qazaq" gazetining №1 sanyn shygharghan kezdegi onyng is-әreketi dәleldey týsti. "Enbekshi qazaq" gazetining №1 sanynda Qazaq Tónkerisining 4 jyldyghyna arnalghan mening bas maqalam jariyalandy. Ol maqalany men 10 kýn boyy jazdym (Ol mening ómirimdegi jazghan 1-maqalam edi), onda men ózimning sol kezdegi kónil-kýiimdi jetkizdim. Onda Úly Qazan Tónkerisining úly manyzy, onyng jenisteri, Qazaqstan respublikasynyng tabystary, Qazan Tónkerisining tóli bop keletin Qazaqstan Respublikasy, oghan qarsy kýresken alashordashylardyng aqymaqtyghy, taghy da basqa jaylar turaly jazyp edim. Maqalamnyng sonyn: "Jasasyn Úly Qazan Tónkerisi! Jasasyn kenes ókimeti! QSSR jasasyn!»,- degen sózdermen ayaqtaghan edim.

Mening búl maqalam sol kezde Orynborda túratyn alashordashylardyng renishin tughyzdy. Olar menen dәl osynday maqalany kýtpegen tәrizdi. Ol azday, mening búl maqalam ózimning kommunist joldasym, jauapty qyzmetker Áuezovting de narazylyghyn tudyrdy. Gazet shyqqan kýni ol meni shaqyryp aldy da jerime jete úrysty. Ol menen: «Nege gazetting jauapty redaktoryna №1 sannyng materialdaryn kórsetpedin, nege kelispedin, ózinning maqalandy aldyn-ala maghan nege oqytpadyn, búl maqalada sen nege Qazan Tónkerisin jón-josyqsyz daurygha «jasasyndatqansyn», «Alashordany» jamandap neng bar edi»,- dep úrysty da, týsinikteme beruimdi talap etti. Ol búghan qosa: «Búl maqalada aitylghandardyng bәri de qúr kókmyljyng qyzyl sóz. Egerde «Alashordanyn» atyna qatysty taghy da osynday pikir bildiretin bolsan, onda seni redaksiya alqasynyng mýsheliginen shygharudy talap etemin, ne ózim ketemin, múnday gazette júmys istey almaymyn»,- dedi.

Mening maqalam turaly Áuezovten dәl osynday kózqarasty kýtken joq edim. Kerisinshe, meni qoldaytyn shyghar, sóitip mening kónilime qanat bitirer, óitkeni búl mening túnghysh maqalam edi ghoy, әri ananday manyzdy taqyrypqa arnalyp otyr - dep oilaghanmyn. Alayda ol kýtkenim bolmady, jogharyda aitqanymday, kerisinshe bop shyqty. Sondyqtan da men shyday almadym da Áuezovpen úrysyp qaldym. Meni shamdandyrghany mening maqalamdy jaqtyrmaghany emes, Qazan Tónkerisining manyzy turaly jazghandarymdy mazaqtauy edi jәne onyng eski «Alashordashyl» kózqarasynan bas tartpaghandyghy, әri «Alashordanyn» kósemderimen baylanysyn ýzbegendigi jynyma tiydi. Ol ornynan túrdy da ózin onasha qaldyrudy ótindi. Men shyghyp kettim.

Men búl oqigha turaly redaksiya alqasynyng mýsheleri: A.Asylbekovke, Aldongharovqa, Núrmúhamedovke, sol kezdegi obkomnyng ýgit-nasihat bólimining mengerushisining orynbasaryna (aty-jónin úmyttym, últy latysh bolatyn) aittym. Songhy atalghan adam bizdi obkomgha shaqyryp aldy da, әngimelesken son, ekeuimizding de kinәli ekenimizdi aitty. Maghan: «Gazet materialyn Áuezovpen kelispegenim ýshin aiyptysyn»,- dedi. Búl mәsele bizdi birden tatulastyryp kete qoymady. Biraz uaqytqa deyin bir birimizge qyryn qarap jýrdik. Men onyng kelisiminsiz-aq №2 sandy shyghardym. Sodan keyin bizding qarym-qatynasymyz qalpyna kele bastady».

M.Áuezov (jalghasy): «Men 1921 jyldyng ayaghynda «Enbekshi qazaq» gazetining redaktory bolyp taghayyndaldym. Biraq ornyghyp istegemin joq. Barlyq júmysty Baydildin jýrgizdi. Is jýzindegi redaktor sol boldy, qyzmetkerlerdi de ózi júmysqa aldy. Gazette sonday súryqsyz, әdeby túrghydan alghanda eshqanday syn kótermeytin dýmbilez maqalalar jariyalanyp jatty. Onymen eshqanday da prinsipti әngime bolghan joq, men oghan gazetting tehnikalyq túrghydan nasharlap ketkenin, gazetti ózining oiy tayaz, mәn-maghynasyz shúbalanqy maqalalarymen toltyra beretinin synadym. Ornyghyp júmys istemegendikten de ózimning redaksiyadaghy qyzmetten ketetinimdi mәlimdedim».

Á.Baydildin (jalghasy): «Toqjigitov, Orymbaev, Ydyrys Mústambaev, Múhtar Áuezov jәne Aymauytov alashordashylardyng núsqauy boyynsha kommunist boldy. Ol kandidaturalar Semeyde talqylandy. Ol turaly maghan Nahimjanov aitty. Qazaqtardyng astyrtyn úiymy qazir de júmys isteytin boluy kerek, biraq men olarmen 1923 jyldan bastap baylanysymda ýzdim» - dep kórsetti».

M.Áuezov (jalghasy): «Baydildinning kórsetindisindegi: men jәne basqalar «Alashordanyn» tapsyrmasymen kommunist atandy - deui shyndyqqa jatpaydy. Óitkeni búrynghy alashordashylardyng bizge eshqanday yqpaly bolghan emes. Men partiyagha gubkomnyng qyzmetkeri Kojevnik pen (tanylmady - T.J.) ...ding kenesimen jәne kepildik beruimen óttim. Mening partiyagha ótuim soghan deyin Kolchakqa qarsy jýrgizgen astyrtyn júmysymmen tikeley jalghasyp jatty».

Jauabynyng sonynda M.Áuezov kenes ókimetine kirimdi joldy tandaghan. Sóitip, ózining kórsetindisin:

M.Áuezov (sony): «Qalghan súraqtar boyynsha búrynghy berilgen jauaptarymdy maqúldaymyn. Qazaq últshyldarynyng úiymyna mýshe bolghan emespin jәne últshyldyq baghdarlama mende bolghan emes. Ghylymy marksizmdi jәne kenes qúrylysyn oqyghannan keyin artta qalghan elder ýshin kenes jýiesi birden-bir yntaly qúrylym ekenine kózim jetti. Mening kózqarasym týbirimen ózgerdi, pedagogikalyq jәne oqytushylyq qyzmetim tek markstik kózqarasqa negizdeldi»,- degen beyresmy senimhatpen ayaqtaydy.

Jauaptyng sonyna:

«Hattama maghan oqylyp berildi - Áuezov. Jauap alghan - Popov»,- dep eki jaq ta rastap qol qoyghan.

Tergeuding búl hattamasy mashinkagha basylghan. Búl óte siyrek kezdesetin jay.

Talant pen tózimdi tarazylaytyn tez - týrme emes. Ol jýikesi temirdey qatty, erik-kýshi myqty, parasat payymy tereng degen talay-talay túlghalardyng ruhyn diyirmenge ýgitken qiyrshyqtay etip uatyp jibergenin bilemiz. Osydan keyin, arada bir apta ótken son, 1931 jyly 28-qyrkýiek kýni hattalghan tómendegi jauap Múhtar Áuezovting óz qolymen qaghazgha týsirilmegen. Ony tergeushilerding biri jazghan. Tergeu isi ayaqtalyp kele jatqanda jәne M.Áuezovting songhy jauaby bolghandyqtan da resmiylikti saqtaudy qajet dep tappaghan siyaqty. Jalpy osy tergeu barysynda Smaghúl Sәduaqasovty, Súltanbek Qojanovty, Túrar Rysqúlovty qalayda qylmysty etip shygharugha tyrysqan esekdәmeli pighyl angharylady. Ásirese, 1921 - 1922 jyldaghy osy ýsheuining әrbir әreketin tәptishtep súrap otyrghan.

Múnday súraq 28-qyrkýiek kýni Á.Baydildinning tómendegi kórsetindisining negizinde Múhtargha arnayy qoyyldy.

Á.Baydildin (jalghasy): «Sol kezde Mәskeuden Tashkentke poezben ketip bara jatqan Rysqúlov joldas Orynborgha ayaldady. Ol belsendilerding mәjilisinde últ mәselesi jóninde bayandama jasady. Adamdar óte kóp jinaldy. Mәjilis obkomynyng ýiinde ótti. Búghan qazaq belsendilerinen basqa orys qyzmetkerleri de qatysty. Bayandamashy ózining sol kezdegi ayan kózqarasyn bayan etti. Ol: partiyanyng últ mәselesi turaly baghdarlamasynyng manyzyn, mәnin aityp, sodan keyin múny ózinshe damytyp, týsindirdi. Sonyng ishinde Shyghys elderining kompaniyasyn qúru turaly pikir qozghady. Bayandamadan song jaryssóz bastaldy. Rysqúlov joldasty maqúldap Áuezov, Naqypjan, t.b. sóiledi, al, Áytiyev, Samatov jәne bir europalyq joldastar qarsy shyqty. Men búl jinalysta sóilegemin joq».

Oghan Múhtar:

«...Partiyanyng Shyghys bólimshesin qúrudy kózdegen mәseleden habarsyzbyn, Orynbor qalasyndaghy Ólkelik komiytetting keneytilgen mәjilisinde Rysqúlovtyng sóilegenin bilemin, biraq partiyanyng shyghystyq komiytetin qúru turaly mәsele kóterilgen joq. Jeke basyma kelsem, Rysqúlovtyng núsqauy boyynsha sóilegen emespin. Qalghandaryn ózimning jauabymda aitqanmyn. Qazaq últshyldarynyng úiymyna eshqashanda kirgen emespin»,- dep jauap berdi.

Zady búl eki jylgha sozylghan tergeuding songhy súraq-jauaby bolsa kerek. Óitkeni әlgi jazudyng astyna:

«Protokoldi oqyp shyqtym. Múhtar Áuezov»;

«1931 jyldyng 28 qyrkýiegi kýni tergeuding ayaqtalghany turaly maghan habarlady. Múhtar Áuezov»,- dep qolyn qoyypty.

(Jalghasy bar)

ABAI.KZ