3.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ كەلەسى تومىندا ساحناعا قايتادان د.ادىلەۆ پەن ءا.ءبايدىلدين شىققان. وندا 1930 جىلى 12 جەلتوقسان كۇنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز قولىمەن گولوششەكيننىڭ اتىنا جازىلعان حاتى، 1931 جىلعى 20 جانە 28 قىركۇيەك كۇنگى قوسىمشا جاۋاپتارىنىڭ حاتتامالارى، 1931 جىلعى 29 قازان كۇنگى تەرگەۋشىگە بەرگەن ارىزى تىركەلگەن. مۇنداعى كورسەتىندىلەردىڭ دەنى ۇزىنا مازمۇنى جاعىنان ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى. دەگەنمەن دە ءار ءسوزدىڭ استارىن ىزدەسە ودان قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى مەن رۋحانياتىنا قاتىستى شەشۋشى وقيعالاردىڭ سورابىن ارشىپ الۋعا بولادى. سولاردىڭ ىشىنەن «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنە قاتىستى جاۋاپتار ناقتىلانا قامتىلعان. تەرگەۋدىڭ نەگىزگى باعىتى ءا.ءبايدىلديننىڭ: م.اۋەزوۆتىڭ كولچاكقا، «الاشورداعا»، تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى يدەولوگيالىق بۇلدىرۋشىلىك ارەكەتتەرىنە، كوركەم ادەبيەتتەگى ۇلتشىلدىق پىكىردى ناسيحاتتاۋىنا بايلانىستى كورسەتىندىسىنە وراي قاقپايلانا جۇرگىزىلگەن.

3.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ كەلەسى تومىندا ساحناعا قايتادان د.ادىلەۆ پەن ءا.ءبايدىلدين شىققان. وندا 1930 جىلى 12 جەلتوقسان كۇنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز قولىمەن گولوششەكيننىڭ اتىنا جازىلعان حاتى، 1931 جىلعى 20 جانە 28 قىركۇيەك كۇنگى قوسىمشا جاۋاپتارىنىڭ حاتتامالارى، 1931 جىلعى 29 قازان كۇنگى تەرگەۋشىگە بەرگەن ارىزى تىركەلگەن. مۇنداعى كورسەتىندىلەردىڭ دەنى ۇزىنا مازمۇنى جاعىنان ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى. دەگەنمەن دە ءار ءسوزدىڭ استارىن ىزدەسە ودان قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى مەن رۋحانياتىنا قاتىستى شەشۋشى وقيعالاردىڭ سورابىن ارشىپ الۋعا بولادى. سولاردىڭ ىشىنەن «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنە قاتىستى جاۋاپتار ناقتىلانا قامتىلعان. تەرگەۋدىڭ نەگىزگى باعىتى ءا.ءبايدىلديننىڭ: م.اۋەزوۆتىڭ كولچاكقا، «الاشورداعا»، تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى يدەولوگيالىق بۇلدىرۋشىلىك ارەكەتتەرىنە، كوركەم ادەبيەتتەگى ۇلتشىلدىق پىكىردى ناسيحاتتاۋىنا بايلانىستى كورسەتىندىسىنە وراي قاقپايلانا جۇرگىزىلگەن.

بۇل - «ءوز زامانىنىڭ سۇرقىلتايى» (م.اۋەزوۆتىڭ ءسوزى) ءا.ءبايدىلدين مەن م.اۋەزوۆتىڭ تۇرمەدەگى بەتپە-بەتسىز شارپىسۋى مەن قارپىسۋى، ەركىندىكتەگى ەركىن ويدىڭ تۇرمەدەگى بۋلىعۋى. كۇندەرى تۇرمەدە ءوتىپ جاتقان «كۇندەستەردىڭ» جوعارىداعى كورسەتىندىلەردىڭ ماتىنىنە وراي سالعىلاسۋعا پارا-پار ارباسۋى سونى اڭعارتادى. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.تىنىشباەۆ توبىنىڭ تەرگەۋ ءىسىن ءوزارا ۇشتاستىرۋ باعىتىندا تەرگەۋشىلەر ماسكەۋدەن الدىڭعى توپتىڭ ءىسىن الدىرىپ، ونداعى كورسەتىندىلەردى كەيىنگى توپتىڭ مۇشەلەرىمەن بايلانىستىرۋعا تىرىسقان. وعان جارتى جىلدان استام ۋاقىت كەتكەن. ويتكەنى، 1930 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ 1931 جىلدىڭ قىركۇيەگى ارالىعىندا ايىپكەرلەر سۇراق-جاۋاپقا سيرەك تارتىلعان، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى مۇلدەم «ەسكەرۋسىز قالعان». سونىڭ ءبىرى - مۇحتار اۋەزوۆ.

بەلگىسىزدىك قاشاندا ادامنىڭ جانىن جەگىدەي جەپ، جۇيكەنى توزدىرادى. ال تۇرمە كiمدi دە بولسا تۇرشiكتiرەدi. سوندىقتان دا التى اي بويى سۇراق-جاۋاپسىز وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆ ءوز تاعدىرى ءۇشىن الاڭداپ، تەرگەۋشiلەرگە رەسمي مالiمدەمە جاساۋعا ءماجبۇر بولدى (مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى جانە باسقالاردى ايىپتاۋ تۋرالى №06610 ءىس، ءى توم، 602-605 بەتتەر). بۇل مالىمدەمە م.اۋەزوۆتىڭ بارلىق جاۋاپتارىنىڭ جيىنتىعى ەسەپتى جانە گولوششەكينگە جولدانعان حاتپەن مازمۇنداس، ونىڭ تۇرمەدە ۇستانعان باعىتىن انىق تانىتاتىن بولعاندىقتان دا، ءىشىنارا انىقتامالىق سىپاتتاعى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ كورسەتىندىنى تولىق كەلتىرەمىز. ال «تۇرمە تاريحىنا» قاتىستى قالعان «يدەولوگيالىق افسانالىق سالىستىرۋلاردى» وزگە جاۋاپتارعا وراي جۇرگىزەمىز. سونىمەن، تۇجىرىمدالا باياندالعان مالىمدەمەنىڭ مازمۇنى تومەندەگiدەي:

«پپ وگپۋ-دiڭ (بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ وكiلەتتi وكiلدiگiنiڭ - ت.ج.) تەرگەۋ iستەرi جونiندەگi پروكۋرورى ستولبوۆ جولداسقا جانە وسو-نىڭ (ەرەكشە تەرگەۋ ءبولiمiنiڭ) تەرگەۋشiسi پوپوۆ جولداسقا تۇتقىن اۋەزوۆ مۇحتاردان مالiمدەمە:

ء26/ۇ- 31 ج. الماتى قالاسىنداعى وكiلەتتi ۋاكiلدiكتiڭ (پولپرەدستۆا) جانىنداعى تۇرمەدە قاماۋدا جاتقاننان بەرگi ۋاقىتتىڭ iشiندە سۇراق-جاۋاپ الۋعا مەن بiر-اق رەت شاقىرىلدىم. بۇل سۇراق-جاۋاپتىڭ كەزiندە پوپوۆ جولداس: مەنiڭ جەكەلەگەن ادامداردىڭ كورسەتۋi بويىنشا تۇتقىندالعانىمدى، مەنiڭ قانداي ارەكەتتەرiم ءۇشiن ۇستالعانىم بۇدان كەيiنگi تەرگەۋ بارىسىندا ناقتى كورسەتiلەتىنىن مالiمدەگەن ەدi. تاشكەنتتەگi تەرگەۋشi دە مەنiڭ قاندايدا بiر ناقتى ايىبىمدى اشىپ كورسەتپەگەن بولاتىن. قازاقستاننىڭ 10 جىلدىق مەرەكەسiنە وراي وتكەن سالتاناتتى ماجiلiستەگi گولوششەكين جولداستىڭ جاسالعان بايانداماسىندا كەلتiرiلگەن بايدiلدين مەن ايماۋىتوۆتىڭ كۋالiگiنە وراي تۇسiنiك بەرۋگە شاقىرۋىن ءوتiنiپ پوپوۆ جولداستىڭ اتىنا جازعان ارىزىم دا ەسكەرiلمەي، اياقسىز قالدى».

مۇنداعى سىلتەمە جاسالىپ وتىرعان جايلار، «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» قامتىلعان گولوششەكيننىڭ سالتاناتتى ماجىلىستەگى بايانداماسىندا ايتىلىپ، باسپاسوزگە جاريالانعان:

«تەرگەۋ كەزىندە ايماۋىتوۆ: ەكiنشi سەزد كەزiندە تەك قانا قازاق ۋاكiلدەرiنەن تۇراتىن كەڭەس شاقىرىلعانىن، وعان اۋەزوۆ توراعالىق جاساعانىن، ... وندا وتارشىلدارمەن كۇرەس تۋرالى ماسەلە قارالىپ، ۇلتتىق مۇددەنi كوزدەيتiن شەشiم قابىلدانعانىن مويىندادى»,- دەگەن ءسوزi.

ەكىنشىسى، ءا.ءبايدىلدين دايىنداعان «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىندەگى:

«كولچاكتىڭ تۇسىندا، «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ بەلسەندi قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi رەتiندە اۋەزوۆ كولچاكقا قارسى كۇرەسپەدi, كۇرەسكiسi دە كەلمەدi, كەرiسiنشە سول كەزدەگi بۇكiل «الاشوردا» ۇكiمەتi, ونىڭ iشiندە اۋەزوۆ كولچاكپەن وداقتاسا وتىرىپ بولشەۆيكتەرگە، كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كۇرەسكەنi بەلگiلi...»,- دەگەن اشكەرە پىكىر.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بايدiلدين بولسا وسى كورسەتۋiندە ماعان قارسى ويدان شىعارىلعان قيسىنسىز بiرنەشە ايىپ تاعىپتى. ول بiر كەزدە ءباسپاسوز بەتتەرi ارقىلى جىلدار بويى ماعان قارسى اشىق تۇردە جاپقان جالاسى مەن كوكمىلجىڭ كوكەزۋ كوپiرمەسiن (ناسكۆوز دەماگوگيچەسكۋيۋ تراۆليۋ) تۇرمەدەگi كورسەتiندiلەرiندە ودان ءارi جالعاستىرىپ وتىر».

«اشىق تۇردە جاپقان كوپ جالاسىنىڭ» بىرەۋىن عانا كەلتىرەمىز.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بiراق تا بۇل ەكi وقيعا (سادۋاقاسوۆتىڭ باسماشىلارعا قوسىلۋى تۋرالى ويى مەن مەنiڭ ماقالاما بايلانىستى جاعدايلار) وسى كەزدەگi بiزدiڭ - اۋەزوۆتiڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ جانە مەنiڭ iس-ارەكەتتەرiمiزدi تولىق ايقىنداپ بەرەدi. اۋەزوۆتiڭ سول كەزدiڭ وزiندە-اق (21-جىلدىڭ قاراشاسى) استىرتىن بايلانىسى بارلىعىن، دالiرەك ايتساق، الاشورداشىلاردان قول ۇزبەگەندiگi جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق جوسپارى بولعاندىعى انىق ەدi. سادۋاقاسوۆ ەكى ورتادا تەڭسەلiپ ءجۇردi دە، الاشورداشىلارعا قاراي بەيiمدەلە باستادى، ال مەن ازدى-كوپتi بولسا دا پارتيا ۇيىمىنىڭ باعىتىن ۇستادىم».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ونىڭ ادەبيەت تۋرالى ماقالالارىنىڭ بارلىعى تەك قانا بiر-اق ماقساتپەن - پارتيادا جوق ادەبيەتشiلەردiڭ، ونىڭ iشiندە مەنiڭ ەسەبiمنەن وزiنە ساياسي بەدەل جيناۋ ءۇشiن جازىلدى. ول قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان-اق، مەنiڭ «قاراكوز» اتتى پەسامنىڭ سىيلىق الۋى: سادۋاقاسوۆتىڭ تامىر-تانىستارىنىڭ ارقاسى - دەپ جالا جاپقان بولاتىن، شىن مانiندە بۇل سىيلىقتى قۇرامىندا جاندوسوۆ، مايلين، تاعى دا باسقا مۇشەلەرi بار كوميسسيا بەرiپ ەدi. ول ءوزiنiڭ باسپاسوزدە جاريالانعان ارانداتۋلارىندا مەن تۋرالى سۇرقىلتايلانعانى سونداي، مەن تەك قانا اقشا ءۇشiن جازادى دەگەنگە دەيiن باردى، سويتە تۇرا بiردە-بiر ناقتى دەرەكتi كەلتiرمەيدi, انشەيiن، پارتيادا جوق اۋەزوۆ تۋرالى نە ايتسا دا جاراسادى دەگەندi جەلەۋ ەتiپ، سىپىرا جامانداپ، جاتتاندى تۇجىرىمدار جاسايدى».

قازاق قالامگەرلەرىن جانىقتىرىپ، قىزىل كەڭىردەك داۋدى ورشىتكەن 1925 جىلعى 18 ماۋسىمداعى بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ «پارتيانىڭ كوركەم ادەبيەت ساياساتى تۋرالى» قاۋلىسى. سونى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءتۇرلى شارالار قولداندى. ال بۇل قاۋلىنىڭ ناتيجەسىندە - قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوساتسياسى قۇرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق جازۋشىلارى: پرولەتارياتشىلدار - س.سەيفۋللين مەن س.مۇقانوۆ; جولبيكەلەر - ج.ايماۋىتوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، ۇلتشىلدار - م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ دەگەن جىك-جىككە ءبولىندى. سول ەكپىنمەن ۇيىمداستىرىلعان ساقنالىق شىعارمالارعا ارنالعان جابىق كونكۋرستا «پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ ءيىسى دە جوق «قاراكوز» پەساسىنا باس بايگە بەرىلدى. بۇل باسپاسوزدە شۋلى داۋ-داماي تۋعىزدى. بۇل تۇستاعى ءا.ءبايدىلديننىڭ باسپاسوزدەگى بايبالامىن ەسەپكە الماي-اق، جازۋشى س.سەيفۋللين قۇراستىرعان «قۇس جولى» اتتى جيناقتاعى جۇماباي ورمانبايۇلىنىڭ «قاراكوز» اتتى ماقالاسىنىڭ تەك بايگەگە قاتىستى تۇسىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك، ماسەلەنىڭ باسى اشىلادى عوي دەپ ويلايمىز. «ساياسي باعىتى تەرىس، بايلاردىڭ قيالى، سولاردىڭ ادەبيەتى» بولىپ تابىلاتىن «قاراكوزگە» بايگە نەگە بەرىلدى؟»

ج.ورمانبايۇلى، («قاراكوز»، «قۇس جولى» جيناعىنان): «پەسەگە بايگە جاريالاندى. بايگەنىڭ باسىنا كوميسسيا سايلاندى. سوندا بىزدەر شەت قالالاردا جاتىپ: «بايگەنى مۇحتار، جۇسىپبەكتەر الادى»،- دەدىك. «كوميسسيا ولاردى جاقسى بىلەدى. ولارعا بايگە شاپسا دا، شاپپاسا دا بەرەدى. ولار بايگەگە كىتاپ جازاردا بايگەنى الاتىن بولىپ كوميسسيامەن كەلىسىپ جازادى; باسقالار بايگەگە ءتۇسىپ اۋرەلەنبەسە دە بولادى»،- دەدىك. وسىنى ايتۋشى جولداستاردىڭ وسى كۇنى ءبارى ءتىرى، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا ءبىر جولداس: «بايگەنىڭ قاراقشىسى - پرولەتاريات ۇستەمدىگى. كىمدە-كىم بايگەگە تۇسەتىن بولسا - سول قاراقشىنى كوز الدىنان كەتىرمەي، نىسانا قىلىپ جازسىن. سوندا عانا بايگەدەن كەلەدى. ول نىسانانى كورمەگەن، بىلمەگەن جورتاقىلارعا بايگەنى بەرمەۋ كەرەك»،- دەدى. انىعىندا وسى جولداستىكى دۇرىس ەدى. بىراق جوعارىداعى ساۋەگەيلەردىڭ پىكىرى دە دالاعا كەتكەن جوق. وتىرىك بولسا -ايتۋشىنىڭ جانى شىقسىن. بايگەگە تۇسكەن 30 كىتاپ قارالماي قالىپ، مۇحتار «قاراكوزدى» جازا سالىپ، بايگەنى الدى. بايگە ەمەس، كوميسسيانىڭ جاي بەرە سالعان اقشاسىن الدى. «قاراكوز» باسىلىپ شىقتى، ساحناعا قويىلا باستادى. كورگەننەن كەيىن كورۋشى جۇرت: «بايگەنى «قاراكوز» العان جوق ەكەن، مۇحتار العان ەكەن! مۇحتاردىڭ سۇيكىمدىلىگى العان ەكەن!»،- دەستى. وسىنى ايتۋشىلار دا ءتىرى. ءالى دە ايتادى... پرولەتاريات قاراقشىسىنىڭ باسىندا وتىرعاندار، «قاراكوزدى» بايلاردىڭ قاراقشىسىنا شاۋىپ كەلسە دە بايگە بەردى. بۇل ارادا كوميسسيا وتە قاتەلەستى. قاتەلەسكەندە - ادەيى قاتەلەستى. بايگەنى ەمەس، مۇحتاردى سىيلاپ اقشا بەردى. «قاراكوزگە» بايگە بەردىك دەگەنگە ۇيالماعان كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بەتتەرىنىڭ قالىڭدىعىن ايتساڭدارشى. بولماسا - ۇيالماق تۇگىل ءولىپ قالاتىن جۇمىس قوي»,- دەپ جازدى.

سول بايگەدە ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىن العان مۇحتاردىڭ «قاراكوزى» مەن جۇسىپبەكتىڭ «شەرنيازىنان» شوقتىعى بيىك تۋىندى ادەبيەت تاريحىنا ازىرگە بەلگىسىز.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «تiپتi ءباسپاسوز بەتiندە ماعان قارسى ەشقانداي نەگiزسiزدەن نەگiزسiز شابۋىل جاساپ، قۋعىنداعان ادامنىڭ ءوزi اشكەرەلەنiپ، قارا بەت بولعاننان كەيiن، ارينە، قيالىنا ەرiك بەرەدi, ءوزiنiڭ iس-ارەكەتiن اقتاۋ ءۇشiن جالعىز-اق جول قالعانىن بiلەدi, ول - ءوزi قۋعىنعا ۇشىراتقان ادامداردىڭ ۇستiنەن جالا جابۋ، قارالاۋ، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەدi-مiس، قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ كوسەمi ەدى-مiس دەپ كiنا تاعۋ دەپ تۇسiنەتiنi انىق».

«قارسى بارلاۋشى» ءا.ءبايدىلديننىڭ بۇل «ءتاسىلى» قۇپيا مەكەمەگە دە ءمالىم بولىپتى. تەرگەۋشىلەردىڭ ءا.بايدىلدينگە بەرىلگەن:

«وسىنداي مىڭكىلشىلدەردىڭ قاتارىنا ءباسپاسوز بەتىندە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتى ءجيى سىناپ جازاتىن سىنشى ءبايدىلديندى قوسۋعا بولادى. استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بۇل ادام تۋرالى: «...ءبايدىلدين كۇندىز بايتۇرسىنوۆتى سىنايدى، ال كەشكە قاراي بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە تاعى باسقا دا الاشورداشىلاردىڭ قۇپيا جينالىسىنا قاتىسادى» - دەپ كورسەتتى»,- دەگەن مىنەزدەمەسى سوعان دالەل.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ماعان قاراتىلا قولدانىلعان مۇنداي تەڭەۋلەردiڭ ادiلەتسiز ءارi وعان مۇلدەم سەنۋگە بولمايتىنىن مەن وتە جاقسى بiلەمiن. ويتكەنi مەن ەشقاشاندا كونتررەۆوليۋتسيونەر بولعامىن دا جوق، بولمايمىن دا. مەنiڭ يدەولوگيالىق تۇرعىدان العاندا ۇستامسىز جازىلعان شىعارمالارىم بولدى، الايدا كونتررەۆوليۋتسيونەر بولاتىنداي، كەڭەس قۇرىلىسىن جوققا شىعاراتىنداي دارەجەدە جازىلعان بiر دە ءبىر شىعارمامدى ەشكىم اتاي المايدى. ال مەنiڭ 1928 جىلدان باستالعان وقىتۋشىلىق جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ نەگiزi تولىقتاي قالىپتاسقان ماركستiك كوزقاراسقا قۇرىلدى».

ءا.ءبايدىلديننىڭ ««الاشوردا ادەبيەتشىلەرىنىڭ يدەولوگيالىق ىقپالى» تۋرالى» 12 پاراق (24 بەت) سىني پىكىرىنەن: «...1922 جىلدان باستاپ «الاشورداشىلار» كوركەم ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى، ەسكى ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرى، پەسالار، ولەڭدەر، اڭگىمەلەر، فەلەتوندار ت.ت. ولاردىڭ كوزقاراستارىن كوپشىلىككە تاراتۋدىڭ تاپتىرمايتىن ءتاسىلى بولدى (بۇل تۋرالى تولىعىراق ايتىلعان ء25/ۇىى - ء1/ۇىىى - 29 ارالىعىنداعى جانە 23.ح. 29 ج. كۇنگى كورسەتىندىمدى قاراڭىز). احمەت بايتۇرسىنوۆ جازۋشىلاردى بۇل مايدانعا بەلسەنە قاتىسۋعا شاقىرىپ: «قازاق جازۋشىلارى ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ كەرەك»،- دەپ ۇندەۋ تاستادى («پارتيا» (؟) جۋرنالىنىڭ 1920 جىلعى №5-6 سانىندا جاريالانعان «لوجكا دەگتيا ۆ بوچكە» اتتى ماقالادان الىنعان قيىندىنى قاراڭىز). سول ۇندەۋگە قوسىلعان م.اۋەزوۆ پەن د.ىسقاقوۆ وزدەرىنىڭ 1923 جىلعى ماقالالارىندا («شولپان» مەن «سانا» جۋرنالدارىنىڭ 1923 جىلعى ساندارىنداعى ولاردىڭ سىن ماقالالارىن قاراڭىز) ادەبيەت ماسەلەلەرىن ۇلتشىلدىق تۇرعىسىنان ءتۇسىندىردى. ايماۋىتوۆ، كەمەڭگەروۆ، سارسەنبين دە 1924-1925 جىلدارى جازعان ماقالالارىندا («اقجول» گازەتىنىڭ 1924-1925 جج. تىگىندىسىن قاراڭىز) تۋرا سول جولدى ۇستاندى. الاشورداشىل بۇل جازۋشىلار وزدەرىنىڭ وسى ماقالالارىندا ادەبيەت ماسەلەلەرىن ۇلتشىلدىق تۇرعىدان تالداپ قانا قويماي، كوممۋنيست جازۋشىلاردى (سەيفۋلليندى، مۇقانوۆتى...) ۇنەمى مۇقاتىپ وتىردى...».

بۇل ايعاقتاردىڭ ماقساتى مەن مازمۇنى تۇسىنىكتەمەسىز دە تۇسىنىكتى شىعار دەپ ويلايمىز.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «قاندايدا بiر ناقتى ساياسي قىلمىس جاساعانىم تۋرالى كۇدiك تە، ول تۋرالى جۇرگiزiلiپ جاتقان تەرگەۋ iسi دە مەنi بۇعان سەندiرە المايدى. مەنiڭ ۇستiمنەن تەرگەۋ جۇرگiزۋگە تەك قانا بايدiلديننiڭ ويدان شىعارعان جالاسى جەتكiلiكتi بولادى دەپ ويلامايمىن. سونداي-اق، 1921 جىلعى بۇكiلقازاقستاندىق II سەزدiڭ تۇسىندا تەك قانا قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ باسىن قوسقان ءماجiلiستi وتكiزدi دەگەن مەن تۋرالى ايتىلعان ايماۋىتوۆتىڭ ءسوزi دە (گولوششەكين جولداستىڭ جوعارىدا كورسەتiلگەن سوزiندە كەلتiرiلگەن), جاۋابى دا شۇعىل تۇردە انىقتاۋدى قاجەت ەتەدi (بۇدان كەيىنگى ءتورت جول قارىنداشپەن تانىلمايتىنداي ەتىپ ءوشىرىلىپ تاستالعان - ت.ج.)».

ءابدىراحمان ءبايدىلدين «1921 جىلعى بۇكiلقازاقستاندىق II سەزدiڭ تۇسىندا تەك قانا قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ باسىن قوسقان ءماجىلىستىڭ» ءمانىسىن بىلاي تۇسىندىرەدى.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «...م. اۋەزوۆ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردi تالقىلاۋ ءۇشiن سەزگە كەلگەن بارلىق قازاق ۋاكiلدەرiن توتەنشە جينالىسقا شاقىرىپ، توتەنشە جينالىستىڭ قايدا، قاي ۋاقىتتا وتەتiنiن حابارلادى. ۋاكiلدەردiڭ بارلىعى دا ايتىلعان مەزگiلدە جينالدى. تەك مەڭدەشەۆ، مىرزاعاليەۆ سياقتى، تاعى دا باسقا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر عانا جايباراقاتتىق تانىتتى. ولار ارنايى شاقىرۋ جiبەرiلگەننەن كەيiن بارىپ كەلدi. جينالىستى م.اۋەزوۆ اشىپ باس قوسۋدىڭ ماقساتىن ءتۇسiندiردi. ول: «بiز جەرگiلiكتi جەرلەردەگi, اسiرەسە، قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جاعدايدىڭ حال-احۋالى تۋرالى ءوزارا پىكىر الىسىپ، سونىڭ نەگiزiندە جالپى شەشiم قابىلداۋ ءۇشiن جينالدىق»،- دەدi. ماجiلiستە: جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعدايلار تۋرالى ماعلۇمات تىڭدالدى. ءاربiر ۋاكىلدىكتەر وزدەرiنiڭ اراسىنان شەشەندەردi العا شىعاردى، ولار جينالعان جۇرتقا تۇرعان جەرلەرiندەگi حال-احۋالدى باياندادى. العاشقى ماعلۇماتتى اۋەزوۆ جاريا ەتتi. ول سەمەي گۋبەرنياسىنداعى، ونىڭ iشiندەگi قازاق اۋىلدارىنداعى جۇمىستىڭ سامارقاۋلىعىنا توقتالدى. قازاقستاننىڭ كەيبiر گۋبەرنيالارىنا ءتونiپ كەلە جاتقان اشتىق قاۋپi بارىن ەسكەرتتi. جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعدايدى كۇدەر ۇزدiرە سۋرەتتەي كەلiپ، اۋەزوۆ: «مۇنىڭ بارلىعى الدىمەن ءوزiمiزدiڭ سامارقاۋلىعىمىزدان، سالاقتىعىمىزدان، تاجiريبە ءبولiسۋدiڭ جوقتىعىنان، ەڭ باستىسى - وتارلاۋشىلاردىڭ كەدەرگiسi مەن ءبۇلدiرۋشi ارەكەتiنەن بولىپ وتىر»,- دەپ تۇجىرىم جاسادى.

بۇدان كەيiن وزگە گۋبەرنيالاردىڭ حابارى تىڭدالدى. ولاردىڭ بارلىعى اۋەزوۆ بايانداعان جاعدايمەن استاسىپ جاتتى. ولار iستiڭ وتە ناشار جۇرگiزiلەتiندiگiن ايتىپ شاعىندى. سوندىقتان دا وكiلدەردiڭ سوزiندە تىڭ پiكiرلەر وتە از بولدى. تەك مەڭدەشەۆ قانا وزگەشە ۇسىنىس ەنگiزدi. ول:

«جەرگiلiكتi جەرلەردiڭ وكiلدەرiنiڭ پiكiرلەرiن قوستايمىن. وتارلاۋشىلاردىڭ جۇمىس iستەۋگە كەدەرگi كەلتiرەتiنi دە راس، بiراقتا جەرگiلiكتi ۇلتشىلداردىڭ دا توسقاۋىلى جايىندا تiس جارماعاندارىڭىزدى دا ماقۇلدامايمىن»,- دەي كەلiپ، وسى ماسەلەنi جيىلىس قورتىندىسىندا اتاپ ءوتۋدi ۇسىندى.

بۇعان كەيبiرەۋلەر قارسى شىقتى، بiراق تا ول كوپشiلiك داۋىسپەن قابىلداندى. ءسويتiپ، تيiستi تۇجىرىم جاسالدى. اۋەزوۆ جينالىستى كiرiسپە ءسوزiنiڭ رۋحىنداعى سارىنمەن قورىتتى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «تەرگەۋ iسiنiڭ اياقتالىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان مەنiڭ تۇتقىندالۋىما سەبەپشi بولعان ناقتى ارەكەتiم تۋرالى بiر اۋىز ءسوز ەستiمەۋiمە، سونداي-اق تۇرمەدە وسىنشاما ۇزاق ۋاقىت قاماۋدا وتىرۋىما بايلانىستى مەنi سۇراق-جاۋاپقا شاقىرىپ، مەنi جازاعا تارتقان وقيعانىڭ ءمانiسiن كورسەتۋiڭiزدi سۇرايمىن. مۇحتار اۋەزوۆ».

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ بۇل جولعى مالiمدەمەسi بارىنشا باتىل ءارi سەنiمدi تۇردە باياندالعان. «ادام ءۇش كۇننەن كەيiن كورگە دە ۇيرەنەدi». العاشقى كەزدەگi كوڭiلدiڭ الابۇرتقانى مەن الاڭداۋى باسىلىپ، ەندi تiكەلەي شارپىسۋ مەن قارپىسۋعا بەكiگەن سىڭايى تانىلادى. تەرگەۋشiنiڭ «جەكەلەگەن ادامداردىڭ كورسەتۋi بويىنشا تۇتقىندالعانىن» مەڭزەۋi - ولاردىڭ اراسىنا سەنiمسiزدiك تۋدىرىپ، ءوزارا كiنالاستىرۋدى قاراستىرعان ايارلىق ەكەندiگiن مۇحتار دا تۇسiنگەن. گولوششەكيننiڭ بايانداماسىنداعى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ ارقىلى «اشكەرەلەنiپ شىعۋى» سونداي ايلا ەكەندiگiن دە اڭعارعان. بەرiلگەن جاۋاپتار دا سونى راستايدى. وقيعانىڭ بارىسىنا قاراي ەكەۋi بiرiنiڭ اتىن بiرi اتاعانى بولماسا، جاستىق شاقتان باستالعان دوستىق كوڭiلدەرiنە شiركەۋ تۇسiرەتiندەي جاڭساق جالا مەن ابەس ءسوز ايتپاعان. «ايماۋىتوۆتىڭ ءسوزi دە، جاۋابى دا شۇعىل تۇردە انىقتاۋدى قاجەت ەتەدi»،- دەپ ءۋاج ايتۋ ارقىلى مۇحتار تەرگەۋشiلەردiڭ بوپساسىنىڭ بەتiن قايىرىپ تاستاعان. مۇمكىن، قارىنداشپەن باتىرىلا سىزىلعان ءتورت جولدا ەت قىزۋىمەن جازىلىپ، ىلە سۋىنعان ساتتە وشىرىلگەن ەمەۋىرىن سوزدەر بولعان دا شىعار. ءبىز پاراقتى كۇنگە قاراتىپ، جازۋدىڭ ءىزىن سوراپتاعانىمىزدا «ۇلتشىلدىق» دەگەن ءسوزدىڭ بۇلدىرىن اڭعارىپ قالدىق.

مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ 1931 جىلعى 26 مامىر كۇنگى كورسەتىندىسىندە ايتىلعانىنداي، «تەرگەۋ ءىسى اياقتالىپ كەلە جاتقان جوق»، قايتا ەكىنشى تىنىس الىپ ەدى. مامىر مەن قىركۇيەك ايلارىنىڭ ارالىعىندا «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» دايىنداۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەر ۇكىمى شىعارىلىپ، ماسكەۋگە بەكىتۋگە كەتكەن «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ...» تەرگەۋ ءىسىن الدىرىپ، ونىمەن تولىق تانىسىپ شىعىپ، ايىپتالۋشىلاردىڭ بۇرىن «ۇمىتىپ» كەتكەن، نە قامتىماعان جايلارىن قايتادان «ەستەرىنە ءتۇسىرىپ»، تەرگەۋدى جاڭا ءبىر قىرىنان جۇرگىزەدى. بۇل جولعى سۇراقتاردىڭ «دەرەكتەرى» الدىڭعى ىستەن كوشىرمە رەتىندە، ياعني، بۇلجىتپايتىن ايعاق ەسەبىندە الىنعان. سوندىقتان دا ءار جاۋاپقا قىسقاشا عانا توقتالىپ، سۇراق رەتىندە ۇسىنىلعان كورسەتىندىدەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، سول وقيعا باياندالعان ءبىرىنشى كىتاپتاعى تاراۋدى كورسەتۋمەن عانا شەكتەلەمىز.

«1931 جىلدىڭ 20 قىركۇيەك كۇنگى ايىپتالۋشى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىنعان قوسىمشا تەرگەۋ سۇراعىنىڭ حاتتاماسى:

«تاشكەنتكە مەن 1922 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كەلدىم، سول جىلدان باستاپ «شولپان» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەي باستادىم. مەن تاشكەنتتە ءوز تانىستارىمنىڭ ىشىنەن «شولپان» جۋرنالىندا ىستەيتىن تەك ماعجان جۇماباەۆتى عانا كەزدەستىردىم. بۇرىنعى الاشورداشىلار تۋرالى كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە جۇماباەۆ تا تەرىس پىكىردە بولدى. ال مەنىڭ ءوز جەكە باسىم بۇرىنعى الاشورداشىلارمەن ەشقاندايدا ورتاق مۇددەم بولعان جوق. بۇرىنعى الاشورداشىلار جۇماباەۆ ەكەۋمىزدى جاقتىرمايتىن، «جازعىشتار» دەپ كەكەتەتىن».

ارينە، «الاشوردامەن» بايلانىسىن جوققا شىعارۋى زاڭدى. سونداي-اق، ماعجان جۇماباەۆ تا ولار تۋرالى ءدال وسىلاي جاۋاپ بەرگەن («ابىلايشا تىككەن اقىن» تاراۋىن قاراڭىز)

د.ادىلەۆ (جالعاسى): «1923 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قازاق كوميسسياسى مەن وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى، ءبىراز ۋاقىت ديرەكتور بولىپ ىستەدىم. ۇيىمعا قايتا مۇشەلىككە الىندىم. ونىڭ جاڭا قۇرامىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ماعجان جۇماباەۆ بولدى-اۋ دەيمىن. تاشكەنتتە مەن وقۋ-اعارتۋ كوميسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىمي ورتالىق پەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بوپ ورنالاستىم. وندا دوسمۇحامەدوۆ، اۋباكىر ديۆاەۆ، جۇماباەۆ، جاندوسوۆ، سوكولوۆسكي، مۇحتار اۋەزوۆ جۇمىس ىستەيتىن. مۇحتار وعان دەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى بولعان» ء(بىرىنشى كىتاپتاعى «دالا قاشقىنى» تاراۋىن قاراڭىز).

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «تاشكەنتتە ۇيىمداستىرىلدى-مىس دەلىنەتىن استىرتىن ۇيىمعا مۇشە بولۋدى بىلاي قويعاندا ول جونىنەن مۇلدەم حابارسىزبىن، ەستىگەمىن دە جوق. مەنى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولدى دەپ كورسەتكەن ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى مۇلدەم جالعان. ويتكەنى مەن ەشقانداي ۇيىمعا كىرگەن ەمەسپىن».

ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «كارى كوسەم» جانە «بايبىشە - توقال» تراگەدياسى» تاراۋلارىندا ماسكەۋدە تۇراتىن، جۇمىسسىز بولعاندىقتان دا قارجىدان قينالىپ جۇرگەن ءا.بوكەيحانوۆقا دەمەۋ رەتىندە ەڭ جاقىن ارىپتەستەرى قارجىلاي كومەكتەسۋدى ويلاستىرعانى بارىنشا قامتىلعان. ولاردىڭ بۇل ماقساتىن تەرگەۋشىلەر: «استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلىك جارناسىن جينادى»،- دەپ تۇسىندىرگەن. بۇل سۇراق اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان ح.عابباسوۆپەن بايلانىستىرىلا م.اۋەزوۆكە دە قويىلدى.

«ح.عابباسوۆقا تەرگەۋشىنىڭ بەرگەن سۇراعى: تاعى كىمگە كومەك بەردىڭىز؟

جاۋاپ: اۋەزوۆكە 70-80 سوم اۋداردىم. ودان قاراجاتقا وتە قات بوپ جۇرگەنى تۋرالى حات الدىم. ءبىز 10 تەڭگەدەن جيىپ بەردىك. ودان باسقا ەشكىمگە اقشا بەرگەمىن جوق.

سۇراق: سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا جەر ماسەلەسى تۋرالى ءسوز قوزعالدى ما؟

جاۋاپ: جوق».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ەسكى تانىسىم، مەنىمەن اۋىلداس سەمەيلىك حالەل عابباسوۆقا قاراجات جاعىنان قىسىلىپ جۇرگەنىمدى ەسكەرىپ، اقشالاي كومەك كورسەتۋ تۋرالى حات جازعانىم راس. ونى كەيىن قايىرىپ بەرەتىندىگىمدى دە ەسكەرتتىم. بۇل 1927 جىلى بولاتىن. جاڭا عانا ۇيلەنگەمىن، ايەلىم ەكەۋمىز لەنينگرادتا تۇردىق. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيتىنمىن. عابباسوۆ ماعان 125 سوم جىبەردى. بۇل مەنىڭ عابباسوۆقا جەكە ءوزىمنىڭ قايتارىپ بەرۋگە ءتيىستى قارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. ۇمىتپاسام عابباسوۆ جىبەرگەن اقشانى 1928 جىلدىڭ باسىندا الدىم. مەنىڭ ول قارىزىمدى عابباسوۆقا قايىرۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ستۋدەنتتىك جاعدايدا جۇرگەن مەنىڭ اقشام بولمادى. ال مەن تاشكەنتكە كەلىپ، قىزمەت ىستەي باستاعاندا عابباسوۆ تۇتقىنعا الىندى دا، قارىزىمدى قايتارا المادىم. عابباسوۆتان قارىزعا اقشا العاندا مەن قايداعى ءبىر ۇيىمنىڭ بار ەكەنىن، عابباسوۆ ول اقشانى سول ۇيىمنان العانىن بىلگەمىن جوق، بۇل جونىندە ول حات تا جازعان جوق، اۋىزشا دا ايتپادى. ەگەردە ول اقشانى تانىستارىنان جيناسا، ونى دا ماعان ايتقان ەمەس. مەن ءوزىمنىڭ جەكە تانىسىم رەتىندە تەك قانا عابباسوۆتان عانا قارىز سۇرادىم، العان اقشا ءۇشىن مەن تەك قانا عابباسوۆتىڭ وزىنە قارىزدارمىن دەپ ويلادىم».

بۇدان كەيىن الدىڭعى رەتتە «القا» ۇيىرمەسىنە بايلانىستى ج.سارسەنبيننىڭ كورسەتىندىسىنە وراي بەرىلگەن جاۋابى كەلتىرىلگەن. تاشكەنتتەگى «اقتاردىڭ «اق جولى» اتانعان باسىلىم دا نازاردان تىس قالماعان.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «اق جول» گازەتىنە مەنىڭ قاتىسىم از، تەك ءبىر-اق رەت «كىم كىنالى» اتتى اڭگىمەمدى جاريالادى. مەن نەگىزىنەن «شولپان» جۋرنالىندا قىزمەت ەتتىم».

بۇدان كەيىن مۇحتار مەن ونىڭ «زامان سۇرقىلتايى» ءابدىراحماننىڭ كورسەتىندى جۇزىندە، ياعني، اق قاعازدىڭ بەتىندەگى شارپىسۋلارى باستالادى. ءبايدىلديننىڭ «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمى جونىندەگى ىسكە» بايلانىستى:

«ء25/ۇىى-ءى/ۇىى №-1929 جىل. مەن ءوزىمنىڭ ءبىر جولعى كورسەتىندىم ارقىلى سادۋاقاسوۆشىلاردىڭ بۇكىل تاريحىن تولىق ايتىپ شىعا المايمىن. وعان قازىر قاجەتتى جاعداي جاسالماي تۇر، ەڭ باستىسى، كەرەكتى قۇجاتتار قولىمىزدا جوق. مەن بۇل ارادا وسى اعىمنىڭ بۇرىنعى جاقتاۋشىسى ەسەبىندە ونىڭ جالپى دامۋ ساتىسىنىڭ نوبايىن تۇسىرەمىن جانە ءوزىمنىڭ ەسىمدە قالعان كەيبىر دەرەكتەردى ايتىپ بەرەمىن. سونىمەن قاتار، كەزىندە دوس-جاراندارىمنان ەستىگەن دەرەكتەردى دە پايدالانامىن، ارينە، ول دەرەكتەردىڭ دالدىگىنە كەپىلدىك بەرە المايمىن. سادۋاقاسوۆشىلدىق اعىمى پارتياعا قارسى باعىت رەتىندە قاسر-ءنىڭ قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ ۇيىمداسۋسىز-اق قالىپتاسا باستادى... 1922 جىلدىڭ باسىندا، مەن قازاق ولكەلىك «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە، ماعان الاشورداشىل ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆتىڭ ناعىز كونتررەۆوليۋتسيالىق باعىتتاعى بىرنەشە ماقالاسىن جاريالاۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز ول كەزدە ۇلتشىلداردىڭ ىقپالىندا ءجۇر ەدىك. مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ىقپالىمەن مەن كوپتەگەن ۇلتشىلدارمەن بايلانىستا بولدىم. ءالى ەسىمدە، 1922 جىلى ورىنبور قالاسىندا ۇلتشىلداردىڭ كەڭەسى ءوتتى»,- دەپ باستالاتىن قىرىق جانە توقسان بەتتىك ۇزاق-ۇزاق «تولعاۋلارىن» تولىقتاي كەلتىرۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى جوقتىعى تۇسىنىكتى.

تەك وقىرماندى وقيعانىڭ ىشىنە قايتادان كىرگىزۋ ءۇشىن عانا بۇل ءۇزىندىنى الىپ وتىرمىز. ال ونىڭ پسيحولوگيالىق جەلىسى ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى»، ەكىنشى كىتاپتىڭ «زامانىنىڭ سۇرقىلتايى» تاراۋلارىندا جەرىنە جەتكىزىلىپ باياندالعان. سونىمەن قاتار وقيعانى رەتىمەن بايانداۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆتىڭ جاۋابىنىڭ كەيبىر تۇستارىن ءا.ءبايدىلديننىڭ كورسەتىندىسىنە قيىستىرىپ ىلگەرىندى-كەيىندى قايتالاپ پايدالانامىز.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «ح پارتسەزگە ارناپ بايتۇرسىنوۆ ۇلت ماسەلەسى جونىندە باعدارلاما جازدى. بايتۇرسىنوۆ جاساعان پلاتفورمانىڭ كوشىرمەسى مەنىڭ قولىما ءتۇستى، ولار مۇنى ۇلتشىلدار مەن كوممۋنيستەردىڭ اراسىنا تاراتتى. بۇل قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى وزگە دوكۋمەنتتەرمەن بىرگە ورال قالاسىندا جوعالىپ كەتتى. بايتۇرسىنوۆ جازعان بۇل پلاتفورمانى ماعان نە سادۋاقاسوۆ، نە اۋەزوۆ بەردى. پلاتفورمانى جازعان سول كەزدەگى پارتيا مۇشەسى بايتۇرسىنوۆ. ماعان، بايدىلدينگە بەرىلگەن جوعارىدا ايتىلعان قۇجاتقا سادۋاقاسوۆتىڭ، بوكەيحانوۆتىڭ، دوسوۆتىڭ، ءاشىموۆتىڭ، وماروۆتىڭ جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى قويىلعان بولاتىن. مەندەگى تۋرا سول قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى ەدى. بۇل قۇجات پارتيالىق ۇستانىمدارعا قاراما-قايشى كەلەتىن، ول قۇجات پارتيا جانە كەڭەس قۇرىلىمىندا ۇلتتىق كوزقاراستى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان. كەڭەستەردىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى كەزىندەگى قازاق وكىلدەرىنىڭ الدىندا جاساعان اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى وسى پلاتفورمانىڭ نەگىزىنە قۇرىلدى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «پارتيانىڭ ح سەزىنە ارنالىپ بايتۇرسىنوۆ جاساعان ۇلتشىلداردىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەتىن بايانداما تۋرالى ەشتەڭە دە بىلمەيمىن، ءبايدىلدين ماعان ەشقانداي مالىمەت بەرگەن جوق».

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «تاشكەنتتەن يسا توقتاباەۆ پەن باريەۆ دەگەن بىرەۋ كەلدى. رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەرىن تىقپالاپ جۇرگەنى ەسىمدە. ءحى نەمەسە ءحىى پارتيا سەزىنىڭ قارساڭىنداعى ولكەلىك كوميتەتتەگى ماجىلىستە ول وسى تەزيستەرىنىڭ نەگىزىندە سويلەدى. ءىى پارتكونفەرەنتسيادا مەنىڭ دە سويلەگەنىم ەسىمدە، مەنىڭ ءسوزىمدى اۆدەەۆ رىسقۇلوۆتىڭ جىلجىمالى تەزيسى دەپ باعالادى. بۇل تەزيستەر باسشىلىققا الۋ ءۇشىن پارتيا مۇشەلەرىنە تاراتىلىپ بەرىلدى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ۇلتتىق بەلگىسىنە وراي شىعىس ولكەلىك پارتيا كوميتەتىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى جونىندە ەشتەڭە بىلمەيمىن. ورىنبوردا وتكەن ولكەلىك كوميتەتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە رىسقۇلوۆتىڭ سويلەگەن ءسوزىن ەستىدىم. الايدا وندا كۇنشىعىس كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن جوق. ول ماسەلە جونىندە ءوز باسىم جارىسسوزگە شىققامىن جوق».

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «وسى كەزدە كادىمگى، بىراق وتە ءماندى وقيعا بولدى. تاشكەنتتەن ماسكەۋگە كەتىپ بارا جاتقان ن.تورەقۇلوۆ، گ.سافاروۆ جانە س.قوجانوۆتار جولاي ورىنبور قالاسىنا توقتادى. ولار 12 پارتسەزدەگى پارتيا باعدارلاماسىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى جوباسىنا تولىقتىرۋ ەنگىزۋدى تالقىلاۋ ماقساتىمەن قازاقتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەڭەسىن وتكىزدى. بۇل كەڭەسكە مەن قاتىسقانىم جوق، ول تۋرالى ماعلۇماتتى اۋەزوۆتەن ەستىدىم عوي دەيمىن، سوندا (كەڭەستە) قابىلدانعان جوبانىڭ ءبىر داناسىن دا سول بەردى، اۋەزوۆ جوبانى بەرىپ تۇرىپ: بۇل جوبانىڭ قارارىن جاساۋعا احاڭ دا، ياعني بايتۇرسىنوۆ تا بەلسەنە قاتىستى،- دەدى. مۇنىڭ ءبىر داناسى مەنىڭ قاعازدارىمنىڭ ىشىندە بار. بۇل جوبانىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتىڭ كۇرەس مۇددەسىن قورعايتىن بىرنەشە باپ بار ەدى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ۇلتشىلدىق تۋرالى ماسەلەگە كەلسەم، ونىڭ ء(بايدىلديننىڭ - ت.ج.) مەنى جازعىراتىنداي ەشقانداي ايعاعى جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان ۇلتشىل بولاتىن. گازەتتە جۇرگەندە ۇلتشىلدىق تۋرالى ونىمەن پىكىر الىساتىنداي قاجەتتىلىك تۋعان جوق».

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بۇل ماجiلiستە تالقىلانعان ەكiنشi ماسەلە - س.سادۋاقاسوۆتىڭ مالiمدەمەسi بولدى. ول وتارلاۋشىلاردىڭ ءوزiنiڭ سوڭىنان شام الىپ تۇسكەنi جانە وبلىستىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەرگەلدەڭگە سالعانى تۋرالى مالiمدەپ، ماجiلiسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وسى جونiندە پiكiرلەرiن بiلدiرiپ، تيiستi كومەك كورسەتۋiن ءوتiندi. ءماجiلiس تە قولداۋ كەرەك دەپ شەشiم شىعاردى (بۇل جينالىستىڭ پروتوكولى مەندە ساقتالعان ەدi, گپۋ تەرگەۋشiلەرi الىپ قالدى). مiنە، بۇكiلقازاقتىق كولەمدەگi سادۋاقاسوۆشىلدىق وسىلاي قالىپتاستى. الايدا وسى باعىتتىڭ باستى رۋحتاندىرۋشىسى - س.سادۋاقاسوۆتى بۇل شەشiم دە قاناعاتتاندىرمادى. قانشا ورەكپiگەنiمەن دە سەزدەن سوڭ ونىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ كەتتi. ويتكەنi ول، بۇرىنعىداي قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ تورالقاسىنىڭ مۇشەلiگiنە وتپەي قالدى جانە جاۋاپقا تارتۋ ارەكەتi جالعاسا بەردi, ءوزiن قاناعاتتاندىراتىن ۇلكەندى-كiشiلi قىزمەت ورىنى ۇسىنىلمادى. وسىنىڭ بارلىعى جانىنا باتىپ، نە iستەرiن بىلمەي تەڭسەلدi دە ءجۇردi. كۇنi بويى قاباعىن اشپايتىن، ال كەشكە اۋەزوۆتiڭ بولمەسiنەن شىقپاي، وندا ۇزاق وتىراتىن».

بۇل ءماجىلىستىڭ جاي-جاپسارى ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى»، ەكىنشى كىتاپتىڭ «زامانىنىڭ سۇرقىلتايى» اتتى تارۋىندا جانە وسى تاراۋدىڭ ورتا تۇسىندا تالدانعان بولاتىن.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءماجىلىسى 1921 جىلى ءىى كەڭەس قۇرىلتايىنان كەيىن ءوتتى. قۇرىلتاي وتكەن زالعا بارلىق قازاق كوممۋنيستەرى جينالدى. سەمەيدەن سايلانعان وكىلدەردىڭ تاپسىرۋى بويىنشا سادۋاقاسوۆتى اقتاپ الۋ تۋرالى ماسەلە قويدىم. سەمەيگە بارعان كەزىندە گۋبەرنيانى قازاقستانعا قوسۋ بارىسىندا جۇرگىزگەن ساياساتى مەن كورسەتكەن مىنەزى ءۇشىن ۇلتشىل رەتىندە ايىپ تاعىلدى. بىراق ونىڭ بۇل ۇلتشىلدىعى سەمەي گۋبەرنياسىنداعى وتارشىلدىق وكتەمدىكتىڭ جانىندا جاي عانا كولەڭكە سياقتى ەدى، قازاق تۇرعىندارىمەن ەشقاشان ساناسىپ جۇمىس ىستەلگەن جوق. جينالىستا وتارشىلدىقپەن كۇرەس تۋرالى ماسەلەنى ءوز باسىم كۇن تارتىبىنە قويعامىن جوق. ءبايدىلدين ءوزىن پارتيانىڭ جولىنا تۇسكەن ادام رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقاننان باستاپ بارلىق جەردە مەنى ءوزىنىڭ سىني نىساناسى ەتىپ تاڭداپ الدى. اسىرەسە ءباسپاسوز بەتىندە قاتتى بەلسەندىلىك كورسەتتى. ءوزىنىڭ سوزدەرىندە شەشەندىككە سالىپ، تۇرپايى ماركسيزمدى جامىلىپ، جالا جابۋعا كوشتى. ول ءتىپتى: «قاراكوز» پەساسىنا سىيلىقتى سادۋاقاسوۆتىڭ جەڭ ۇشىنان جالعاسۋىمەن الدى، - دەپ تە جازدى. ال ناعىندا سىيلىق ارنايى قۇرىلعان سىناق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بەرىلدى. مۇنى ءبايدىلديننىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەدى».

سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاقستاننىڭ قۇرامىنا وتۋدەن باس تارتىپ، ۋاقىتتى سوزا بەرگەن سەمەيدىڭ گۋبكوم مۇشەلەرىن تارقاتىپ، توراعالىق مىندەتتى ءبىر ايدان استام ۋاقىت بويى ءوزى اتقاردى، باسقارۋ جۇيەسى تولىقتاي قازاق ولكەسىنىڭ قاراماعىنا كوشكەن سوڭ ورنىنا مۇحتار اۋەزوۆتى قويىپ ءوزى ورىنبورعا قايتقان بولاتىن. مۇنى كەشىرە الماعان «كوممۋنيست كولونيزاتورلار» (سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سول ماجىلىستە قولدانعان ساياسي تەرمينى) قۇرىلتاي كەزىندە قاتتى سىنعا الىپ، ورتالىقتان ارنايى نۇسقاۋ كەلگەنشە بارلىق جۇمىستان ۋاقىتشا شەتتەتىلگەن بولاتىن.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «... سوڭعى كۇدىگىمدى مىنا جاعداي، "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنىڭ №1 سانىن شىعارعان كەزدەگى ونىڭ ءىس-ارەكەتى دالەلدەي ءتۇستى. "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنىڭ №1 سانىندا قازاق توڭكەرىسىنىڭ 4 جىلدىعىنا ارنالعان مەنىڭ باس ماقالام جاريالاندى. ول ماقالانى مەن 10 كۇن بويى جازدىم (ول مەنىڭ ومىرىمدەگى جازعان 1-ماقالام ەدى), وندا مەن ءوزىمنىڭ سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىمدى جەتكىزدىم. وندا ۇلى قازان توڭكەرىسىنىڭ ۇلى ماڭىزى، ونىڭ جەڭىستەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تابىستارى، قازان توڭكەرىسىنىڭ ءتولى بوپ كەلەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى، وعان قارسى كۇرەسكەن الاشورداشىلاردىڭ اقىماقتىعى، تاعى دا باسقا جايلار تۋرالى جازىپ ەدىم. ماقالامنىڭ سوڭىن: "جاساسىن ۇلى قازان توڭكەرىسى! جاساسىن كەڭەس وكىمەتى! قسسر جاساسىن!»،- دەگەن سوزدەرمەن اياقتاعان ەدىم.

مەنىڭ بۇل ماقالام سول كەزدە ورىنبوردا تۇراتىن الاشورداشىلاردىڭ رەنىشىن تۋعىزدى. ولار مەنەن ءدال وسىنداي ماقالانى كۇتپەگەن ءتارىزدى. ول ازداي، مەنىڭ بۇل ماقالام ءوزىمنىڭ كوممۋنيست جولداسىم، جاۋاپتى قىزمەتكەر اۋەزوۆتىڭ دە نارازىلىعىن تۋدىردى. گازەت شىققان كۇنى ول مەنى شاقىرىپ الدى دا جەرىمە جەتە ۇرىستى. ول مەنەن: «نەگە گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورىنا №1 ساننىڭ ماتەريالدارىن كورسەتپەدىڭ، نەگە كەلىسپەدىڭ، ءوزىڭنىڭ ماقالاڭدى الدىن-الا ماعان نەگە وقىتپادىڭ، بۇل ماقالادا سەن نەگە قازان توڭكەرىسىن ءجون-جوسىقسىز داۋرىعا «جاساسىنداتقانسىڭ»، «الاشوردانى» جامانداپ نەڭ بار ەدى»،- دەپ ۇرىستى دا، تۇسىنىكتەمە بەرۋىمدى تالاپ ەتتى. ول بۇعان قوسا: «بۇل ماقالادا ايتىلعانداردىڭ ءبارى دە قۇر كوكمىلجىڭ قىزىل ءسوز. ەگەردە «الاشوردانىڭ» اتىنا قاتىستى تاعى دا وسىنداي پىكىر بىلدىرەتىن بولساڭ، وندا سەنى رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارۋدى تالاپ ەتەمىن، نە ءوزىم كەتەمىن، مۇنداي گازەتتە جۇمىس ىستەي المايمىن»،- دەدى.

مەنىڭ ماقالام تۋرالى اۋەزوۆتەن ءدال وسىنداي كوزقاراستى كۇتكەن جوق ەدىم. كەرىسىنشە، مەنى قولدايتىن شىعار، ءسويتىپ مەنىڭ كوڭىلىمە قانات بىتىرەر، ويتكەنى بۇل مەنىڭ تۇڭعىش ماقالام ەدى عوي، ءارى انانداي ماڭىزدى تاقىرىپقا ارنالىپ وتىر - دەپ ويلاعانمىن. الايدا ول كۇتكەنىم بولمادى، جوعارىدا ايتقانىمداي، كەرىسىنشە بوپ شىقتى. سوندىقتان دا مەن شىداي المادىم دا اۋەزوۆپەن ۇرىسىپ قالدىم. مەنى شامداندىرعانى مەنىڭ ماقالامدى جاقتىرماعانى ەمەس، قازان توڭكەرىسىنىڭ ماڭىزى تۋرالى جازعاندارىمدى مازاقتاۋى ەدى جانە ونىڭ ەسكى «الاشورداشىل» كوزقاراسىنان باس تارتپاعاندىعى، ءارى «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىمەن بايلانىسىن ۇزبەگەندىگى جىنىما ءتيدى. ول ورنىنان تۇردى دا ءوزىن وڭاشا قالدىرۋدى ءوتىندى. مەن شىعىپ كەتتىم.

مەن بۇل وقيعا تۋرالى رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەلەرى: ا.اسىلبەكوۆكە، الدوڭعاروۆقا، نۇرمۇحامەدوۆكە، سول كەزدەگى وبكومنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارىنا (اتى-ءجونىن ۇمىتتىم، ۇلتى لاتىش بولاتىن) ايتتىم. سوڭعى اتالعان ادام ءبىزدى وبكومعا شاقىرىپ الدى دا، اڭگىمەلەسكەن سوڭ، ەكەۋىمىزدىڭ دە كىنالى ەكەنىمىزدى ايتتى. ماعان: «گازەت ماتەريالىن اۋەزوۆپەن كەلىسپەگەنىم ءۇشىن ايىپتىسىڭ»،- دەدى. بۇل ماسەلە ءبىزدى بىردەن تاتۋلاستىرىپ كەتە قويمادى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءبىر بىرىمىزگە قىرىن قاراپ جۇردىك. مەن ونىڭ كەلىسىمىنسىز-اق №2 ساندى شىعاردىم. سودان كەيىن ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز قالپىنا كەلە باستادى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەن 1921 جىلدىڭ اياعىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدىم. بىراق ورنىعىپ ىستەگەمىن جوق. بارلىق جۇمىستى ءبايدىلدين جۇرگىزدى. ءىس جۇزىندەگى رەداكتور سول بولدى، قىزمەتكەرلەردى دە ءوزى جۇمىسقا الدى. گازەتتە سونداي سۇرىقسىز، ادەبي تۇرعىدان العاندا ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن دۇمبىلەز ماقالالار جاريالانىپ جاتتى. ونىمەن ەشقانداي دا ءپرينتسيپتى اڭگىمە بولعان جوق، مەن وعان گازەتتىڭ تەحنيكالىق تۇرعىدان ناشارلاپ كەتكەنىن، گازەتتى ءوزىنىڭ ويى تاياز، ءمان-ماعىناسىز شۇبالاڭقى ماقالالارىمەن تولتىرا بەرەتىنىن سىنادىم. ورنىعىپ جۇمىس ىستەمەگەندىكتەن دە ءوزىمنىڭ رەداكتسياداعى قىزمەتتەن كەتەتىنىمدى مالىمدەدىم».

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «توقجىگىتوۆ، ورىمباەۆ، ىدىرىس مۇستامباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ جانە ايماۋىتوۆ الاشورداشىلاردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا كوممۋنيست بولدى. ول كانديداتۋرالار سەمەيدە تالقىلاندى. ول تۋرالى ماعان ناحيمجانوۆ ايتتى. قازاقتاردىڭ استىرتىن ۇيىمى قازىر دە جۇمىس ىستەيتىن بولۋى كەرەك، بىراق مەن ولارمەن 1923 جىلدان باستاپ بايلانىسىمدا ءۇزدىم» - دەپ كورسەتتى».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءبايدىلديننىڭ كورسەتىندىسىندەگى: مەن جانە باسقالار «الاشوردانىڭ» تاپسىرماسىمەن كوممۋنيست اتاندى - دەۋى شىندىققا جاتپايدى. ويتكەنى بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ بىزگە ەشقانداي ىقپالى بولعان ەمەس. مەن پارتياعا گۋبكومنىڭ قىزمەتكەرى كوجەۆنيك پەن (تانىلمادى - ت.ج.) ...ءدىڭ كەڭەسىمەن جانە كەپىلدىك بەرۋىمەن ءوتتىم. مەنىڭ پارتياعا ءوتۋىم سوعان دەيىن كولچاكقا قارسى جۇرگىزگەن استىرتىن جۇمىسىممەن تىكەلەي جالعاسىپ جاتتى».

جاۋابىنىڭ سوڭىندا م.اۋەزوۆ كەڭەس وكىمەتىنە كىرىمدى جولدى تاڭداعان. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىن:

م.اۋەزوۆ (سوڭى): «قالعان سۇراقتار بويىنشا بۇرىنعى بەرىلگەن جاۋاپتارىمدى ماقۇلدايمىن. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىنا مۇشە بولعان ەمەسپىن جانە ۇلتشىلدىق باعدارلاما مەندە بولعان ەمەس. عىلىمي ماركسيزمدى جانە كەڭەس قۇرىلىسىن وقىعاننان كەيىن ارتتا قالعان ەلدەر ءۇشىن كەڭەس جۇيەسى بىردەن-ءبىر ىنتالى قۇرىلىم ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مەنىڭ كوزقاراسىم تۇبىرىمەن وزگەردى، پەداگوگيكالىق جانە وقىتۋشىلىق قىزمەتىم تەك ماركستىك كوزقاراسقا نەگىزدەلدى»,- دەگەن بەيرەسمي سەنىمحاتپەن اياقتايدى.

جاۋاپتىڭ سوڭىنا:

«حاتتاما ماعان وقىلىپ بەرىلدى - اۋەزوۆ. جاۋاپ العان - پوپوۆ»,- دەپ ەكى جاق تا راستاپ قول قويعان.

تەرگەۋدىڭ بۇل حاتتاماسى ماشينكاعا باسىلعان. بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاي.

تالانت پەن ءتوزiمدi تارازىلايتىن تەز - تۇرمە ەمەس. ول جۇيكەسi تەمiردەي قاتتى، ەرiك-كۇشi مىقتى، پاراسات پايىمى تەرەڭ دەگەن تالاي-تالاي تۇلعالاردىڭ رۋحىن ديiرمەنگە ۇگiتكەن قيىرشىقتاي ەتiپ ۋاتىپ جiبەرگەنiن بiلەمiز. وسىدان كەيىن، ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ، 1931 جىلى 28-قىركۇيەك كۇنى حاتتالعان تومەندەگى جاۋاپ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوز قولىمەن قاعازعا تۇسiرiلمەگەن. ونى تەرگەۋشiلەردiڭ بiرi جازعان. تەرگەۋ iسi اياقتالىپ كەلە جاتقاندا جانە م.اۋەزوۆتىڭ سوڭعى جاۋابى بولعاندىقتان دا رەسميلiكتi ساقتاۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان سياقتى. جالپى وسى تەرگەۋ بارىسىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆتى، سۇلتانبەك قوجانوۆتى، تۇرار رىسقۇلوۆتى قالايدا قىلمىستى ەتiپ شىعارۋعا تىرىسقان ەسەكدامەلi پيعىل اڭعارىلادى. اسiرەسە، 1921 - 1922 جىلداعى وسى ۇشەۋiنiڭ ءاربiر ارەكەتiن تاپتiشتەپ سۇراپ وتىرعان.

مۇنداي سۇراق 28-قىركۇيەك كۇنى ءا.ءبايدىلديننىڭ تومەندەگى كورسەتىندىسىنىڭ نەگىزىندە مۇحتارعا ارنايى قويىلدى.

ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «سول كەزدە ماسكەۋدەن تاشكەنتكە پوەزبەن كەتiپ بارا جاتقان رىسقۇلوۆ جولداس ورىنبورعا ايالدادى. ول بەلسەندiلەردiڭ ماجiلiسiندە ۇلت ماسەلەسi جونiندە بايانداما جاسادى. ادامدار وتە كوپ جينالدى. ءماجiلiس وبكومىنىڭ ۇيiندە ءوتتi. بۇعان قازاق بەلسەندiلەرiنەن باسقا ورىس قىزمەتكەرلەرi دە قاتىستى. بايانداماشى ءوزiنiڭ سول كەزدەگi ايان كوزقاراسىن بايان ەتتi. ول: پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسi تۋرالى باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزىن، ءمانىن ايتىپ، سودان كەيiن مۇنى وزiنشە دامىتىپ، ءتۇسiندiردi. سونىڭ iشiندە شىعىس ەلدەرiنiڭ كومپانياسىن قۇرۋ تۋرالى پiكiر قوزعادى. باياندامادان سوڭ ءجارىسسوز باستالدى. رىسقۇلوۆ جولداستى ماقۇلداپ اۋەزوۆ، ناقىپجان، ت.ب. سويلەدى، ال، ايتيەۆ، ساماتوۆ جانە بiر ەۋروپالىق جولداستار قارسى شىقتى. مەن بۇل جينالىستا سويلەگەمىن جوق».

وعان مۇحتار:

«...پارتيانىڭ شىعىس بولiمشەسiن قۇرۋدى كوزدەگەن ماسەلەدەن حابارسىزبىن، ورىنبور قالاسىنداعى ولكەلiك كوميتەتتiڭ كەڭەيتiلگەن ماجiلiسiندە رىسقۇلوۆتىڭ سويلەگەنiن بiلەمiن، بiراق پارتيانىڭ شىعىستىق كوميتەتiن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرiلگەن جوق. جەكە باسىما كەلسەم، رىسقۇلوۆتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا سويلەگەن ەمەسپiن. قالعاندارىن ءوزiمنiڭ جاۋابىمدا ايتقانمىن. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىنا ەشقاشاندا كiرگەن ەمەسپiن»,- دەپ جاۋاپ بەردى.

زادى بۇل ەكi جىلعا سوزىلعان تەرگەۋدiڭ سوڭعى سۇراق-جاۋابى بولسا كەرەك. ويتكەنi الگi جازۋدىڭ استىنا:

«پروتوكولدi وقىپ شىقتىم. مۇحتار اۋەزوۆ»;

«1931 جىلدىڭ 28 قىركۇيەگi كۇنi تەرگەۋدiڭ اياقتالعانى تۋرالى ماعان حابارلادى. مۇحتار اۋەزوۆ»,- دەپ قولىن قويىپتى.

(جالعاسى بار)

ABAI.KZ