Surette: zanger-sharighattanushy Múqan Isahan

- Múqa, Elbasymyz songhy Joldauynda qazaq halqynyng «Hanafy mәzhabyn ústanatyn sýnnitter» ekendigin taghy bir mәrte qadap aitty. Qayta qabyldanghan «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zanda da Islamnyng hanafy mәzhabynyng tarihy róli tanyldy. Endi biz dәstýrli dinimizdi damytyp, ózge teris aghymdardyng aldyn-aluda qanday naqty qadamdargha baruymyz kerek?

Surette: zanger-sharighattanushy Múqan Isahan

- Múqa, Elbasymyz songhy Joldauynda qazaq halqynyng «Hanafy mәzhabyn ústanatyn sýnnitter» ekendigin taghy bir mәrte qadap aitty. Qayta qabyldanghan «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zanda da Islamnyng hanafy mәzhabynyng tarihy róli tanyldy. Endi biz dәstýrli dinimizdi damytyp, ózge teris aghymdardyng aldyn-aluda qanday naqty qadamdargha baruymyz kerek?

- Álbette, Elbasymyzdyng Joldaudaghy hanafy mәzhabyn damytu kerektigin algha tartqan tújyrymy elimizdegi dәstýrli emes din ókilderin abyrjytyp, meymanasy tasyghan kókirekterin qars aiyrghany anyq. Desek te, bir auyz sózben bar mәsele ózdiginen sheshile salmaydy. Biz elimizdegi diny ahualdy túraqtandyryp, ruhany jaghdaydy bir izge týsiru ýshin sýnnittik hanafiy-maturidy mәzhaby jәne hristandyq pravoslaviyeni memlekettik túrghydan qoldaytyn zayyrlylyqtyng qazaqtandyq modelin qalyptastyruymyz shart. Onyng alghysharttary men belgileri janadan qabyldaghan «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» QR Zanynda bayypty bayqalady. Diny nizamnyng preambulasynda memleketting diny mәselelerdi qarastyruda «hanafy baghytyndaghy islamnyng jәne pravoslavtyq hristiandyqtyng tarihy rólin» moyyndaytyndyghy taygha - tanba basqanday bederlengen. Álbette, bir qaraghanda búl batyl ústanymgha jatady. Áytse de, zannyng 3-babynyng 3-shi taramaghyndaghy «Eshbir din memlekettik nemese mindetti din retinde belgilenbeydi» degen norma әdepkidegi «әp-bәrekeldimizdi» siyrqúiymshaqtatyp jiberetini ókinishti-aq. Desek te, búl qúqyqtyq qarama-qayshylyq aldaghy uaqytta óz sheshimin tabuy ýshin biz halyqtyng basym kópshiligining diny senimin qúraytyn hanafy mәzhaby men pravoslavtyq baghytqa basymdyq beretin memleket pen dinning araqatynasyn retteuding klerikalidi jýiesine ótkenimiz jón. Yaghni, hanafy mәzhabyna qoldau bildiru arqyly elimizdegi músylmandardyng birtútastyghyn saqtap, al pravoslaviyeni kótermeleumen hristiandyqtyng ózge baghyttarynyng ilgerleuin shekteuimiz kerek.

Naghynda, búdan búryn da klerikalidi jýiege ótu jóninde birneshe ret bastama kóterdik. Biraq, búlay birden kilt búrylu elimizding syrtqy imidjine sóz keltiretindikten, biz klerikalidi jýiege ótu ýshin aldymen konkordoto baspaldaghyn basyp ótuimiz kerek. Yaghni, konkordoto jýiesi boyynsha memlekettik biylik din mәselesinde diny elitanyng kenesine jýgine otyryp naqty qadamdar jasaugha tiyisti. Ol ýshin qazaq qoghamyndaghy diny ahualdy tereng úghyna alatyn tól din shyraqshylarynyng shoghyry qalyptasuy qajet. Tipti, bizding ishimizden múqym ghalam moyyndaghan dintanushy ghúlamalar shyghuy kerek. Sonda ghana syrttan tanylghan (jalpaqsheshey zayyrlylyq) jýiege jýginbey, óz ishki mýmkindigimiz tolyq saralanghan diny baghytty tandaugha qol jetkize almaqpyz.

- Búl jerde Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng mindeti qalay bolmaq? Osyghan jәne jalpy atalghan diny mekemening býgingi qyzmetine toqtala ketseniz?

- IYә, hanafiy-maturudy mәzhabyn jetildire týsu ýshin Qazaqtan músylmandary diny basqarmasynyng qúzyretin keneytip, jana mindetter jýktegenimiz abzal. Sebebi, osydan on jyl búrynghy diny jaghday men qazirgi qal-ahualdy mýlde salystyrugha kelmeydi. Keshegi alqam-salqam kensesi bar, olpy-solpy kiyinip, ensesi týsken moldasy bar kóntorghay kýidegi mýftiyat pen býgingi zamanauy tehnologiyalyq jetistikterdi iygerip, damyghan músylman elderinen qarys-sýiem qalys qalmay kele jatqan diny basqarmany mýlde salystyrugha kelmeydi. Songhy on jyldyqta QMDB talay iygi isting basyn qayyrdy. TMD kólemindegi mandayaldy qúzyrly mekemege ainalyp ýlgerdi. Áytkenmen, QMDB-nyng shyghar shyny, úshar biyigi búl emes. Áli de «әttegen-ay» deytin kem tústarymyzdyng ornyn toltyruymyz kerek. Qazaqstan qoghamynda 2300 meshitting basyn qosqan mýftiyat aibarly da aduyndy mekemege ainalghanymen, osy alyp qúrylymnyng ishki ruhany tútastyghyn jәne halyqpen etene jaqyndyghyn әli de jetildire týsu qajet. Kópshilikting ishinen: «QMDB qyzmetkerleri nemese imamdar qúdayy tamaq pen janazadan basqa uaqytta tek meshit tónireginde ghana diny qyzmet jasaydy» degen úshqary әngimelerdi estip qalyp jatamyz.  Yaghni, din shyraqshylarynyng jaryghy meshitten ary aspay jatady degen kýnkil sóz el ishin jeldey esip túr. Álbette, birjaqty aitylghan búl pikirmen kelisuge bolmaydy. Degenmen, meshitten tysqary aumaq bos kenistik bolghan son, onyng ornyn qaptaghan kelimsek diny jamaghattar toltyryp jatatyny da jasyryn emes. Qazir din ústaghan halyqtyng basym kópshiligining arqa sýier piri bizding imamdarymyz emes, sol kelimsek diny jamaghattardyng sheyhtary bolyp otyr. Kez kelgen namazhannyng artynda bir diny top túrady desek, sirә, qatlespeymiz. Kezinde, HIH ghasyrda V.Radlov alty myng shaqyrymdyq aimaqty mekendeytin Qazaq degen halyqtyng salt-dәstýri men oilau jýiesi birtútas ekenin kórip, tamsanyp jazghan bolatyn. Al, qazir syrttan kelgen diny aghymdardyng belsendi júmys jasauyna baylanysty, Alash balasy qanshama jamaghatqa bólshektenip ketti. Sóz joq, búl qazaq qoghamynyng býgingi kýngi eng ýlken qasireti!

- Endi ne isteuimiz kerek?

- Al, ne isteuimiz kerek degenge keletin bolsaq, taqauda tolghaghy jetken osy mәselege qatysty belgili sayasattanushy A.Sarym myrza Alashtyng óz jamaghaty bolu kerektigin algha tartty. Onyng payymdauynsha, Qazaqtyng tól jamaghaty fiyqh mәselelerinde - Hanafi, aqidada - Maturidi, moralidik qúndylyqtardy tútynuda - týrki halyqtaryna Haq dinnen júghysqan izgi qasiyetterdi basshylyqqa alugha tiyisti. Zadynda, QMDB-nyng da diny ústanymy osy ýsh ústynnan túratyny belgili. Demek, Alash balasynyng ruhany tútastyghyn qamtamasyz etetin tól jamaghatymyzdyng negizin salushy QMDB-nyng ózi bolu qajet. Yaghni, jamaghattyng basynda Bas mýfty men Shura túrsa, tómengi iyerarhiyalyq qúrylymyn әdettegi QMDB-nyng jýiesi qúrauy tiyisti. Tól jamaghatymyz, әsirese, kelimsek diny jamaghattar iyelenip alghan kenistikte qara túyaghynan qal ketkenshe júmys jasauy kerek. Álbette, búl alandaghy kýres maytalman mamandardyng kórkem uaghyz-nasihatyna negizdelui qajet. Kanondyq hәm doktrinaldyq negizderi bir diny jamaghattarmen tonnyng ishki bauynday jymdasa júmys jasap, tipti maqsat-mýdde bir bolghandyqtan, olardy QMDB-men biriktirip jiberuimiz kerek. Býgingi uaqyt enshisindegi búl qasiyetti kýreste Alash balasynyng ayanyp qalmasy anyq. Tek, biylik týsinistik bildirip, jol núsqasa eken dep tileymiz. Eger, ruhaniyatta býgin júdyryq bolyp júmyla almasaq, erteng irkittey irip, jahandanugha jútylyp, jertezek bolyp jeniliske úshyraytynymyz haq.

-  Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) ómirge kelgen rabighul-әuuәl aiy da kelip jetti. Jer-jerde mәulit merekesi atalyp ótilude. Keybir jastar Mәulitti toylaudy «biydghatqa» shygharyp jýrgeni belgili. Búnyng qanshalyqty negizi bar?

-  Islam tarihynda Mәulit merekesin toylaudyng alghashqy belgileri Alla Elshisining (s.gh.s.) dәuirinde kórinis bergendigi bayqalady. Ol kezende Mәulit merekesi ýshin arnayy is-sharalar qolgha alynbaghanymen, múqym músylman júraghaty Haq Elshisin (s.gh.s.) qút pen berekening qaynar kózi sanap, údayy úlyqtaytyn. Rasulullanyng (s.gh.s) núrly ajary men parasatty bolmysy kim-kimning bolsa da nazaryn ózine audartpay qoymaytyn. Ásirese, Alla Elshisining (s.gh.s.) sonynan ergen sahabalar onyng әrbir sózi men isinen tereng taghylym alatyn. Olargha Múhammedting (s.gh.s.) jyluaryn sezinuden asqan baqyt joq edi. Tipti, sahabalar ishken asyn jerge qoyyp, onyng (s.gh.s.) ónegesin ózgelerge pash etuge asyghatyn. Alla Elshisining (s.gh.s.) atyn estigende boyyn týzep, oiyn jinaqy ústap, quanghanynan onyng (s.gh.s.) atyna qazday shulap salauattar aitatyn. Auzy dualy aqyndar men sheshender kórkem sózden órnek órip, payghambarymyzgha (s.gh.s.) arnap bәiitter oqityn. Múhammed (s.gh.s.) esimin estigende jylaghan jandar uanyp, qamqún bolghan kónilder quanatyn. Ol (s.gh.s.) beyne qanatymen su sepken qarlyghashtay qalyng búqaranyng qamyn jeytin. Haq Elshisining (s.gh.s.) óz ortasyna iygi yqpal etkeni sonshalyqty, músylmandardyng jýreginde Múhammedke (s.gh.s.) degen saf sezim atqaqtap túratyn.

Ras, payghambarmyz Múhammedting (s.gh.s.) tughan kýnin toylaudy bәzbir fundamentalidi kózqarastaghy zertteushiler «biydghat» (dinde joq erejeler) dep tanidy. Ásili, usulu-fiyqhta (músylman qúqyghynyng teoriya-metodolgiyasy) dinge keyinnen engen rәsimder Islamgha qayshy jәne qayshy emes bolyp ekige bólinedi. Haq Elshisining (s.gh.s.) tuylghan kýninde ony eske alyp, onyng adamzat balasyna qaldyrghan ónegesin qaster tútu, zadynda, biydghat-ul hasana, yaghny Islamgha qayshy emes izgi josyq sanalady. Sondyqtan, Qúran Kәrimde búiyrylghanday, Haq Elshisine (s.gh.s.) sansyz salauattar aitylatyn «Mәulit» merekesining sharighatqa teristigi joq. Qayta, Jaratushynyng sýiikti jarshysyna (s.gh.s.) degen mahabbatymyzdy arttyra týsetin izgi sharalardyng qataryna jatady.

Al, Mәulit merekesining tarihyn keler bolsaq, búl merekeni býkil halyq bolyp resmy týrde toylaudy iske asyrghan seljúq әmirlerining biri - Múzaferuddin Kókbóri edi. Múzaferuddin Kókbóri Seljúq týrikterining Erbil taypasynyng Baytik әuletinen jәne osy taypanyng bii bolatyn. Sonymen birge, Aib memleketining súltany Salahaddinning jezdesi edi. Tegi, M.Kókbóri shynayy bir músylman edi. Ol Haq Elshisin (s.gh.s.) bar yntasymen jaqsy kóretin. M.Kókbórining kezinde túnghysh ret Týrikterding memlekettik basqaru týziminde Alla Elshisining (s.gh.s.) esimi memlekettik rәmiz retinde tanyldy.

Mәulit merekesin toylau Osman memleketi dәuirinde de erekshe qolgha alyndy. Alty ghasyr boyy Haq dinning tuyn jelbiretken Osman biyligi Mәulit merekesin Payghambarymyzgha (s.gh.s.) degen erekshe qúrmetting simvoly retinde qabyldady. Tarihy derekterge qarasaq, Haq Elshisining (s.gh.s.) tughan kýnin Ystambúldaghy Súltan Ahmet meshitinde padishah, sheyhislam, uәzirler, әmirler, mәshhýr ghalymdar men degdarlar jәne qalyng búqara erekshe mereke retinde atap ótkenin kóremiz. Yaghni, bir sózben aitqanda, Osman biyligi kezeninde Mәulit meyramynyng memlekettik mereke retinde tanylghanyn angharugha bolady.

Bizding bala kýnimizde әrbir jyly rabighul-әuuәl aiynda auyldaghy kóne meshitte shaldar jinalyp alyp, aptalap «Mәulit» oqityn. Keyin es bilgende baryp anghardym, shaldardyng oqityn «Mәulit» jyry - Shәdi Jәngirúlynyng «Siyariy-Nәbi» shygharmasy eken. Demek, Shәdi tórening «Mәulit» jyryn jazghanyna qaraghanda, búl merekeni Haq Elshisining (s.gh.s.) ýmbeti - Alash balasy da toylaghan dep boljaugha bolady. Endeshe, Mәulitti býgingi úrpaqtyng úlaspaly mereke retinde toylauynyng esh sókettigi joq dep oilaymyn.

- Múqa, sizding kópten beri «memleket pen dinning ara-qatynasyn qúqyqtyq retteu» taqyrybyn zerttep, «payghambarlyq memleket» teoriyasyn aityp jýrgeninizden habardarmyz. Osy tújyrymynyzdy tarqata aityp berseniz?

- Mening «payghambarlyq memleket» taqyrybyn zerttep kele jatqanyma on bes jylgha juyq uaqyt boldy. Jalpy, búl taqyrypqa kezdeysoq kelgenim joq. Alghash ghylymgha qadam basqan shaghymda Ózbekstan Respublikasynyng Konstitusiyasy avtorlarynyng biri sanalatyn ústazym, z.gh.d, professor U.Charyarov «Memleket pen dinning ara-qatynasyn qúqyqtyq retteu» atty taqyrypty zertteuge shaqyrdy. Sol jyldary ghylym ýshin janalyq sanalghan osy tyng taqyrypty zerttey jýrip, 622 jyly qabyldanghan «Mәdina qalasy kelisimi kitabynyn» mәtinin taptym. Pәkistandyq ghalym M.Hamidullah 1947 jyly «Mәdina Konstitusiyasy» degen atpen ghylymy ainalymgha engizgen osy qújatty kóbinese dintanushylar zerdelep, biraq birde-bir zanger búl mәtindi arnayy zerttemepti. Belgili ghalym, marqúm ústazym akademik S.Ózbekúly Týrkistangha kelgen bir saparynda zerttep jýrgen taqyrybymmen tanysyp, meni Almatygha shaqyrdy. Taghdyr aidap, dәm-túz búiyryp, Almatygha kelgennen keyin S.Ózbekúly jәne Z.Kenjәliyev syndy ghalymdar atalmysh qújatqa qatysty mening «Payghambarlyq memleket» atty jasaghan teoriyamdy zang ghylymyndaghy ghalamdyq janalyqqa balady. Shynynda da, «memleket jәne qúqyq teoriyasy» ghylymynyng mamandary tarihta «payghambarlyq basqaru nysanyndaghy memlekettin» bolghandyghyna osy kýnge deyin mәn bermey kelgen eken. Ras, Orta ghasyrlarda F.Akvinskiy ózining «Qos qylysh» jәne «Kýn men ai» teoryasynda «teokratiyalyq memleket» anyqtamasyn jasaghan. Biraq, F.Akvinskiyding teokratiyalyq memleketinen «payghambarlyq memlekettin» ózindik ereksheligi bar. Onyng «Qos qylysh» jәne «Kýn men ai» teoryasynda aidyng sәuleni kýnnen alatyny sekildi, memleket basqarushy qylyshtyng birin - Qúdaydan alady. Yaghni, F.Akvinskiyding teoriyasyna zer salsaq, orta ghasyrlardaghy Euorapadaghy Katoliktik baghyttaghy korolider memleket basqaruda Papanyng diny ýkimine qúlaq týruge mәjbýr bolyp otyrghan. Papa bolsa, diny ýkim berude ózine deyin myng qúbylyp ózgergen Injilge arqa sýiegen.

Odan ózge Klervoskiy, Abelyar syndy ghúlamalar da teokratiyalyq memleketting jaqtaushylary boldy. Al, biz kóterip otyrghan «payghambarlyq memleket» teoriyasynda Tәnir Taghala óz Elshilerine Jәbireyil (s.gh.s) perishte arqyly uahy týsirumen memlekettik basqarugha tikeley aralasady. «Payghambarlyq memlekette» Haq Taghala tarapynan týsirilgen ýkimder negizge alynghanymen, keybir sәtterde Haq Elshisining ózi (s.gh.s.) jeke ýkim bere bilgen. Tipti, keybir sәtterde Shuranyng sheshimine qúlaq týrgen. Osyghan qaray memleketti payghambarlyq basqaruda «Allanyng absolutti qúqyghy», «Payghambar qúqyghy» jәne «Shura sheshimi» atty qúqyqtyq ýkim beruding ýsh qaynar kózining bolghanyn bayqaugha bolady. Osy rette men teokratiyalyq memleket týsinigin «tolyqqandy teokratiyalyq memleket» jәne «janama teokratiyalyq memleket» dep jiktedim. Tolyqqandysy - payghambarlyq basqarugha negizdelgen memleket nysany bolsa, payghambardan keyin onyng basqaru túrpatyn presedent retinde basshylyqqa alghan basqaru jýiesin - janama teokratiyalyq memleket dep ataugha bolady.

Sebebi, «Kimde-kim payghambargha baghynatyn bolsa, Allagha baghynady...» («Nisa» sýresi, 80-ayat) absolutti iylәhy ýkim uaqyt jәne kenistik qaghidasy túrghysynan alghanda tek Haq Elshisi (s.gh.s.) dәuirine ghana tәn. Degenmen, «payghambarlyq memleket» unikalidi, yaghny Haq Elshisining (s.gh.s.) jantәsilim etuimen ómir sýruin toqtatady. Al, qazirgi qoghamgha qanday yqpaly bar deytin bolsaq, kezinde Rim men Gresiyada jәne ózge de elderde ýlken ózgerister bolghan. Alayda, búl elderdegi ýlken ózgeristerde izgilikpen qatar keybir salalarda keri ketushilikter de oryn alyp, adamgershilik qúndylyqtar ayaqqa taptaldy. Búl úly ózgeristerde sayasi-ekonomikalyq ilgerleumen birge, zorlyq-zombylyq pen qiyanattyng nebir týri oryn alyp, adamzat balasynyng kóz jasy kól, qany suday bolyp aqty. Al, Haq Elishisi (s.gh.s.) shiyrek ghasyrgha jeter-jetpes uaqyttyng ishinde túrpayy tobyr qoghamnan adamzat tarihynda búryn-sondy bolmaghan әdilettilikti hәm ar men úyatty úlyqtaghan, meyirimdilik pen qayyrymdylyqty zandylyqqa ainaldyrghan, qoy ýstinde boztorghay júmyrtqalaghan keremet qogham jasady. Sondyqtan, Múhammedting (s.gh.s.) ómir sýrgen qoghamyn, onyng dәuirin eshqanday bir reformatormen, eshqanday bir qoghammen, eshqanday bir tarihy kezenmen salystyrugha bolmaydy. Ol (s.gh.s.) óz dәuirining irili-úsaqty barlyq mәselelerine reforma jasay aldy. Osynysymen de biz kóterip otyrghan «payghambarlyq memleket» mәselesi asa qúndy ghylymy teoriyagha jatady dep oilaymyn.

- Elimizdegi diny ahual jayynda әngime órbitsek. Sizding oiynyzsha, qazirgi kezde birligimizge syzat týsirer eng ziyandy aghymdar qanday? Jәne ol nesimen qauipti?

- Biz kezinde barlyq diny birlestikterding zang aldynda teng sanaluyn damyghan zayyrlylyqqa balaghandyqtan, býginde osy orashalaq oram-týsinikten orny tolmas jәbir-japa shegip otyrmyz. Teginde, memleketting zayyrlylyq sipatynyng atqarar bir funksiyasy - dinnen tuyndauy mýmkin qauipting aldyn-alyp, qogham tynyshtyghyn qamtamasyz etui tiyis-ti. Al, bizde búl jaghday mýlde basqasha sipatta órildi. Qauipti diny aghymdardy el aumaghyna ótkizbeu bylay túrsyn, birin-biri «kәpirge» shygharatyn, tipti qazaq halqynyng bay mәdeniyetin «shirkke» balaytyn lankestik diny toptardyng erkinsuine jol berdik. Aytalyq, bәzbir diny birlestikterding ústanymy konstitusiyalyq qúrylysymyzgha qayshy bolmaghandyqtan, olardyng el aumaghynda diny qyzmet jasauyna rúqsat berdik. Alayda, sol diny aghymdar bir-birin teriske shygharyp, otandastarymyzdy ózara qyrghiy-qabaq, qyrqyljyn, bir-birine jau etip tәrbiyeley bastady. Múnyng sony nege әkep soghuy mýmkin edi? Álbette, birin-biri moyyndamaytyn diny jamaghattardyng qoghamdyq tynyshtyqqa tóndirer qaupi kýnnen kýnge zoraymasa, kemimedi. Yaghni, bir-birine óshpendilikpen qaraytyn alakóz diny toptardyng bir ortada ghúmyr keshui, sorymyzdy qaynatanyny aitpasa da týsinikti-tin.

Biz dinaralyq qatynasty retteushi memleketting zayyrlylyq funksiyasynyng osynday nәzik tústaryna jete mәn bermegendikten, tútas qazaqty tulaqtay týtip, qyryq konfessiyaly elge ainaldyryp jiberdik. Endi, ótken jiyrma jylda jibergen jansaqtyqtyng ornyn toltyru ýshin «memlekettik tazartu» júmystaryn jasauymyz qajet. Osy orayda Alash júrtynyng dәstýrli diny tanymyna tekekózdenip, túnyghymyzdy laylap, turylghymyzdy últaraq qylghysy keletin keybir keritartpa diny toptargha qysqasha jeke-jeke toqtalghandy jón kórip otyrmyn.

Hizb-ut-Tahrir úiymy. Búl diniy-sayasy úiym 1953 jyly Taqauiddin an-Nabahany tarapynan Palestinada qúryldy. Hizb-ut-Tahrir úiymy teokrattyq biyleushi halifting qolyndaghy zayyrly jәne ruhany biylikting bir jerde toptaluyn kózdeytin «halifatty» qayta qúrudy maqsat etedi. Halifattyng qúramyna, partiya jetekshileri josparlaghanday, halqynyng basym kópshiligi Islamgha senetin әlemning barlyq elderi enui tiyis boldy. Kóp úzamay úiym iydeyalary kóptegen músylman memleketterinde, ishinara Egiypette, Iranda, Irakta, Aljirde, Sudanda, IYemende, Pәkistan men Aughanstanda keng auqymda tarady. Hizb-ut-Tahrir Islamnyng atyn jamylyp 13 jylda halifat qúramyz degenmen, búl merzim ishinde partiya mýshelerining sany óspedi. Tipti, osy uaqyt ishinde birde-bir arab memleketinde halifat qúrudyng sәti týspedi. Tipti búl memleketterding halqy «Hizb-ut-Tahrir әl-Islami» partiyasynyng iydeyasyn mýlde qúptamady. Hizbutshylar Islam atynan taratqan әdebiyetterdi de (kitapshalar, paraqshalar) músylman әlemining tanymal ghúlamalary men dindarlary moyyndamady. Hizb-ut-Tahrir úiymynyng Islam әleminde qoldau tappauynyng sebebi, úiymnyng músylman qúqyghyna teris kóptegen qayshylyqtary bar edi. Mәselen, olardyng qabir azabyn teriske shygharuy, jalanash beynelerdi, suretterdi (pornografiya) kóruge rúqsat etui, teriskey polus túrghyndarynyng namaz oqymauyna, oraza ústamauyna bolady degen pikirleri, músylman emes er men әielderdi partiyagha mýshelikke qabyldauy, músylman emes adamnyng Islam memleketin basqara alady degen sekildi t.b ústanymdary sharighatqa mýlde qarama-qayshy edi.

Tәkfir jәne hijrat jamaghaty. Búl jamaghat ókilderi ózderin ghana músylman, al qalghandardy kәpir sanaydy. Osy sebepten de jamaghattyng aty da ózine say «takfiyr», yaghny jamaghatqa mýshe emes ózge adamdardy «kәpir» dep tanidy. Sonday-aq, búl diny top «hijrat», yaghny «basqalarmen aralaspaytyndar» dep atalady. «Tәkfir jәne hijrat» degen jamaghattyng ústyn-qaghidalary men oi-pikirleri 1965 jyly Mysyr preziydenti Jamal Ábdnәsyrdyng búiryghymen Sayd Qútb pen onyng pikirles bauyrlary ólim jazasyna tartylghan song mazmúndaldy. Sol kezde abaqtygha jabylghan músylmandar qatty azap tartty. Osynday jan berisken ýreyli shaqta músylmandardyng ashu-yzasy artyp, «tәkfiyr» iydeyalogiyasyn ortagha qoydy. Alghashynda, tәkfir iydeyasyn qoldaushylardyng basym kópishiligi jas bozbalalar edi. Jastardan qúrylghan daghuatshylar memleketting sayasy baghytyn qabyldamady. Kerisinshe, Mysyr preziydentin «kәpir» dep jariyalady. Olardyng mәlimdemesi boyynsha, preziydentti qoldap, zayyrly memleket qúrghysy kelgen dindes bauyrlary da opasyz, satqyn әri búlargha emes, basqa diny toptargha arqa sýiegen barsha júrtty kәpir sanaldy. Naqtysyn aitqanda, tәkfirshildik iydeologiyasynyng negizin salghan sheyh Aly Ismail edi.

Uahapshyldyq: Sururiya men Madhaliya jәne Tahiyashylar. Adasqan búl aghymnyng negizin Múhammed b. Abduluahab (1704-1787) qalady. Ol jas kýninde ibn Taymiyening (1263-1328) shygharmalaryn oqyp tanysyp, onyng doktrinaldy hәm kanondyq kózqarastarymen qarulanyp, búl ilimdi teoriyadan tәjiriybege úlastyrugha kýsh salady. Osylaysha, san ghasyrlyq tarihy bar әhlu-sunna ilimin joqqa shygharatyn uahapshyldyq qozghalys payda boldy. Ásili, uahapshyldyqty qylyshtyng jýzimen jýzege asyrudan miz baqpaghan Múhammed b. Suud bolatyn. Ol, Múhammed b. Abduluahabtyng jezdesi edi. Múhammed b. Suud ózining qatal әreketin «sýnnetti tiriltip, biydghatty óltirushilik» dep úqtyrdy.

Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin syrtqa esik ashylghan sәtte Saud Arabiyasyna baryp diny bilim alghan jastar elge oralyp, Qazaqtanda uahapshyldyqtyng keng óris aluyna qyzu júmys jasady. Búl kezde uahapshyldyq ilim elimizge Sururiya jәne Madhaliya tarmaghymen tarala bastady. Zadynda, búl diny tarmaqtar Saud Arabiyasynda 1990 jyldary payda boldy. Olardyng tarih sahnasyna shyghuynyng sebebi, toqsanynshy jyldary Irak biyleushisi Saddam Huseyn Kuveytti okupasiyalaghannan keyin, Saud Arabiyasy Baghdattyng әskery әreketinen qauiptenip, AQSh-pen auyz jalasty. Yaghni, Irak Hizaj aimaghyna әskery shapqynshylyq jasar bolsa, AQSh Saudiyany qorghaytyn bolyp kelisim jasaldy. Osynyng nәtiyjesinde qasiyetti Qaghbany iyelik etken el Protestanttyq alpauyt memleketke (AQSh) protektorat (bir memleketting әskery qorghauynda bolu) retinde baghynyshty  boldy. Saudiya ýkimetining búl sheshimine narazy bolghan Ahmet Surury bastaghan diny azshylyq top koroli biyligin «kәpirge» shyghardy. Olardyng payymynsha, músylman memleketi ózge din ókilderimen auyz jalaspay, ózindik músylmandyq mýddeni qorghaugha tiyisti-tin. Al, biylikting sayasatyn jaqtaghan Múhammed Madhaly bastaghan top Sururiyanyng ústanymyn teristedi. Tipti, Albany sekildi Madhaliya ókilderi Sururiyany «Ýmbetting Hauarijderi» dep atady.

Elimizge synamalap enip ketken búl qaradýrsin qozghalys el ziyalylary tarapynan qatang syngha úshyraghannan keyin, uahapshyldyq ilimning tehnologtary qiynnan jol tabugha kiristi. Olar Qazaq qoghamyna syiymdy boluy ýshin әzirge orsaq tisterin kórsetpey, shynayy qúbyjyq beynesin qashan asyl múrattaryna iyek artqangha deyin jasyra túrudy jón sanady. Sóitip, uahapshyldar «qalypty salafitter» degen  ghylymy negizsiz, jalang tújyrymmen júmys jasaugha kóshti. Sururiya tarmaghynyng búl әdis-aylasy teologiya ghylymynda «tahiya» (jasyrynu) dep atalady. Yaghni, olardyng búl әdisinen elimizde uahapshyldyqtyng «Tahiyashylar» atty tarmaghy ortagha shyqty. Ishki yndyny aiparaday anyq kórinbegenimen, osy tahiyashylar uahapshylardyng ishindegi eng qauipti tarmaghy sanalady. Óitkeni, tahiyashylar qalyng búqaranyng qamyn jegen bolyp kórinip, kópshilikting senimine kirip, ynghayy kelgende sol últtyng bay-mәdeniyetining janazasyn shygharugha qúmbyl túrady. Sondyqtan, erteng qapy qalmas ýshin osy kýnnen bastap peri men perishteni, jәdigóy men jaqsyny aiyra biluimiz shart dep oilaymyz.

Álbette, Haq senim men últ mýddesine qylau týsiretin diny toptar múnymen shektelmek emes. El aumaghynda dәstýrli hanafy mәzhabynyng ústyn-qaghidalaryna qarama-qayshy keletin tabliyghshylar, qúranshylar, Ahmadiya, Ismayliya, Bahaiya tәrizdi t.b kóptegen diny aghymdar júmys jasauda. Tipti, Týrkiyadan kelgen keybir kelimsek diny jamaghattardyng strategiyasynan memlekettik biylikke úmtylushylyqtyng úshqyny da angharylady. Áytse de, dәl qazirgi kýni eng qauipti diny aghymdardyng qataryna Hizb-ut-Tahriyr, Tәkfiyr-Hijrat, Sururiya, Madhaliya, Tahiyashylardy jatqyzumyzgha bolady. Tamyr tartyp, jeli salyp kele jaqan osy aghymdardyng aldyn-alyp ýlgersek, inshalla, birligimizding bekem bolary aqiqat. Al, tentek pen tebizdi tyya almasaq, keler kýnimiz kómeski, bolashaghymyz búldyr tartpaq.

- Osy aitylghan teris aghymdardyng jeteginde jýrgen keybir jastarymyz qazaqtardy «kәpir» dep «ýkim» shygharudan shimirikpeydi. Al, siz óz zertteulerinizding birinde «Qazaq» jәne «Alash» ataularynyng shyghu tegin dinmen baylanystyrghan ekensiz. Búl pikirinzdi әriptesteriniz qalay qabyldady?

- Marqúm ústazym S.Ózbekúly zang ghylymyndaghy «sayasy qúqyqtyq ilimder tarihy» atty shifrding mamany bolatyn. Sol kisimen birge Qazaqstannyng sayasiy-qúqyqtyq ilimderi tarihyna qatysty kóptegen zertteuler jýrgizdik. Eger ol kisi kenetten qaytys bolmaghanda, búl zertteulerimizding tiyanaghyn býginde el iygiligine jaratugha bolatyn edi. Endi sol zertteulerdi E.Ómirjanov, N.Baygelova, Sh.Ergóbek syndy әripteserimizben birge jýrgizudemiz.

Al, «qazaq» pen «alash» ataularyna keletin bolsaq, mening búl tújyrymym sol ústazym ekeumizding jasaghan zertteulerimizding bir parasy ghana. Tól tarihymyzgha kóz jýgirtseniz, Qazaq handyghyn qúrushylar alghashqyda Orta Aziyany biylegen Shaybanidter biyligimen jiyi-jii qyrqysyp otyrghan. Osynday kóp sharpysulardyng birinde Múhammed Shaybany Búqara men Samarqan moldalarynyng auzynan kóshpelilerge qarsy «mýshriyk» dep pәtua shyghartqyzyp, qazaqtargha ghazauat jasamaq bolady. M.Shaybaniyding ondaghy maqsaty - qazaqtargha qarsy ghazauat soghysynda Islam әlemining qoldauyna ie bolu edi. Osy kezde Islam ghúlamalary babalarymyzdyng dýniyetanymymen jәne túrmys-tirshiligimen tanysyp, olardyng sharighatqa teris әreketin kórmegendikten «qaza haq» (haq jolyndaghylar) dep ataghan kórinedi. Yaghni, halqymyzdyng «qazaq» atauy arabtyng osy «qaza haq», yaghny «búl haq» degen sózinen shyghuy yqtimal. Búl jónindegi naqty derekti aldaghy uaqytta jariyalaytyn monografiyamda kórsetemin.

Qúrbanghalu Halid «Tauarih hamsasynda» jәne Hәkim Abay «Biraz qazaqtyng qaydan shyqqandyghy turaly» atty enbekterinde qazaqqa «qazaq» atauy Islamdy qabyldaghannan keyin berilgendigine boljam aitqan. Al, «Alash» atauyna keletin bolsaq, búl jónindegi ghylymy tújyrymymdy «Alash atauynyng shyghu tórkini turaly oi-tújyrymdar» atty zertteuimde kórsettim. Akademik Bennigson óz zertteuinde Orta Aziya halyqtary Yasauy tarihatyn «ilachiyler», yaghny «allashylar» nemese «alla dep aitushylar» dep ataghanyn aityp ótedi. Qazaq handyghy qúrylghan tústa Yasauy tarihatynyng ústanymy memleket iydeologiyasyna ainalghanyn eskersek, «alash» atauynyng shyghuy osy tarihattyng atymen baylanysty boluy әbden mýmkin. Sonday-aq, zertteushilerding kópshiligi «alash» atauyn qalmaqtar tarapynan qoyylghandyghyn jii aitady. Babalarymyz osy buddist qalmaqtargha jәne keyin orystargha qarsy soghysqanda «Allalap» shapqan. Yaghni, «alash» atauy «Alla dep úrandaushylar» úghymynan shyghuy da ghajap emes. Mysaly, Sherniyaz Jarylghasúly óz óleninde: «Beketay qúmnyng belesi, Týtindegen shang boldy-ay. Allalaghan dauysqa, Jer silkinip, qozghaldy-ay», - deydi. Yaghni, qazaqtyng batyrlary jaugha «Allalap» úrandaghanyn aitady. Álbette, búl oilardyng bәri әzirshe gipoteza ghana. Búiyrtsa, búl mәseleler jóninde monografiyada kenirek kósilip aitamyz dep oilaymyn.

-  Elimizde asyl dinimizdi hanafy mәzhaby boyynsha qazaqtyng salt-dәstýrimen sabaqtastyra nasihattaytyn birden-bir diny basylym - «Islam jәne órkeniyet» gazeti. Ásirese, internet jetpegen auyldyq jerdegi qarapayym halyq osy gazet arqyly diny sauattaryn ashuda. Bizding gazetke qanday tileginiz, úsynysynyz bar?

-  Janylyspasam, osy «Islam jәne órkeniyet» gazeti shyqqangha deyin elimizdegi diny ahualdyng jay-kýii turaly halyqqa aqparat taratatyn birde-bir basylym joq edi. 2000 jyldardyng basynda QMDB-nyng qoldauymen «Islam jәne órkeniyet» gazeti shymyldyghyn týrip, alghashqyda aiyna bir ret shyghyp jýrgeni esimde. Óz basym sol kezde Týrkistandaghy meshitke gazetting aptanyng qay kýni keletinine deyin biletinmin. Gazet bir kýn keshikse, oqyrmandar meshit qyzmetkerlerin: «Gazetimiz qayda?», - dep azar da bezer etushi edi. Keyin gazet újymy diny mәlimetke susap otyrghan halyqtyng qajettiligin meylinshe óteuge kýsh júmsap, aiyna eki ret, ýsh retten shygha bastady. «Islam jәne órkeniyet» gazeti dәstýrli Islam qúndylyqtaryn nasihattap kele jatqan elimizdegi biregey basylym. Songhy birneshe jylda gazetke jas buyn kelip, basylymnyng ekinshi tynysyn ashqanday boldynyzdar. Dәiim, osy qarqynnan taymay, Alashtyng mandayaldy basylymy boludy jazsyn dep tilek bildiremin!

- Mazmúndy әngimenizge raqmet!

Súqbattasqan Eskendir Tasbolat

«Islam jәne órkeniyet» jurnaly