Суретте: заңгер-шариғаттанушы Мұқан Исахан

- Мұқа, Елбасымыз соңғы Жолдауында қазақ халқының «Ханафи мәзһабын ұстанатын сүнниттер» екендігін тағы бір мәрте қадап айтты. Қайта қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңда да Исламның ханафи мәзһабының тарихи рөлі танылды. Енді біз дәстүрлі дінімізді дамытып, өзге теріс ағымдардың алдын-алуда қандай нақты қадамдарға баруымыз керек?

Суретте: заңгер-шариғаттанушы Мұқан Исахан

- Мұқа, Елбасымыз соңғы Жолдауында қазақ халқының «Ханафи мәзһабын ұстанатын сүнниттер» екендігін тағы бір мәрте қадап айтты. Қайта қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңда да Исламның ханафи мәзһабының тарихи рөлі танылды. Енді біз дәстүрлі дінімізді дамытып, өзге теріс ағымдардың алдын-алуда қандай нақты қадамдарға баруымыз керек?

- Әлбетте, Елбасымыздың Жолдаудағы ханафи мәзһабын дамыту керектігін алға тартқан тұжырымы еліміздегі дәстүрлі емес дін өкілдерін абыржытып, мейманасы тасыған көкіректерін қарс айырғаны анық. Десек те, бір ауыз сөзбен бар мәселе өздігінен шешіле салмайды. Біз еліміздегі діни ахуалды тұрақтандырып, рухани жағдайды бір ізге түсіру үшін сүнниттік ханафи-матуриди мәзһабы және христандық православиені мемлекеттік тұрғыдан қолдайтын зайырлылықтың қазақтандық моделін қалыптастыруымыз шарт. Оның алғышарттары мен белгілері жаңадан қабылдаған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңында байыпты байқалады. Діни низамның преамбуласында мемлекеттің діни мәселелерді қарастыруда «ханафи бағытындағы исламның және православтық христиандықтың тарихи рөлін» мойындайтындығы тайға - таңба басқандай бедерленген. Әлбетте, бір қарағанда бұл батыл ұстанымға жатады. Әйтсе де, заңның 3-бабының 3-ші тарамағындағы «Ешбiр дiн мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде белгіленбейді» деген норма әдепкідегі «әп-бәрекелдімізді» сиырқұйымшақтатып жіберетіні өкінішті-ақ. Десек те, бұл құқықтық қарама-қайшылық алдағы уақытта өз шешімін табуы үшін біз халықтың басым көпшілігінің діни сенімін құрайтын ханафи мәзһабы мен православтық бағытқа басымдық беретін мемлекет пен діннің арақатынасын реттеудің клерикальді жүйесіне өткеніміз жөн. Яғни, ханафи мәзһабына қолдау білдіру арқылы еліміздегі мұсылмандардың біртұтастығын сақтап, ал православиені көтермелеумен христиандықтың өзге бағыттарының ілгерлеуін шектеуіміз керек.

Нағында, бұдан бұрын да клерикальді жүйеге өту жөнінде бірнеше рет бастама көтердік. Бірақ, бұлай бірден кілт бұрылу еліміздің сыртқы имиджіне сөз келтіретіндіктен, біз клерикальді жүйеге өту үшін алдымен конкордото баспалдағын басып өтуіміз керек. Яғни, конкордото жүйесі бойынша мемлекеттік билік дін мәселесінде діни элитаның кеңесіне жүгіне отырып нақты қадамдар жасауға тиісті. Ол үшін қазақ қоғамындағы діни ахуалды терең ұғына алатын төл дін шырақшыларының шоғыры қалыптасуы қажет. Тіпті, біздің ішімізден мұқым ғалам мойындаған дінтанушы ғұламалар шығуы керек. Сонда ғана сырттан таңылған (жалпақшешей зайырлылық) жүйеге жүгінбей, өз ішкі мүмкіндігіміз толық сараланған діни бағытты таңдауға қол жеткізе алмақпыз.

- Бұл жерде Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының міндеті қалай болмақ? Осыған және жалпы аталған діни мекеменің бүгінгі қызметіне тоқтала кетсеңіз?

- Иә, ханафи-матуруди мәзһабын жетілдіре түсу үшін Қазақтан мұсылмандары діни басқармасының құзыретін кеңейтіп, жаңа міндеттер жүктегеніміз абзал. Себебі, осыдан он жыл бұрынғы діни жағдай мен қазіргі қал-ахуалды мүлде салыстыруға келмейді. Кешегі алқам-салқам кеңсесі бар, олпы-солпы киініп, еңсесі түскен молдасы бар көнторғай күйдегі мүфтият пен бүгінгі заманауи технологиялық жетістіктерді игеріп, дамыған мұсылман елдерінен қарыс-сүйем қалыс қалмай келе жатқан діни басқарманы мүлде салыстыруға келмейді. Соңғы он жылдықта ҚМДБ талай игі істің басын қайырды. ТМД көлеміндегі маңдайалды құзырлы мекемеге айналып үлгерді. Әйткенмен, ҚМДБ-ның шығар шыңы, ұшар биігі бұл емес. Әлі де «әттеген-ай» дейтін кем тұстарымыздың орнын толтыруымыз керек. Қазақстан қоғамында 2300 мешіттің басын қосқан мүфтият айбарлы да адуынды мекемеге айналғанымен, осы алып құрылымның ішкі рухани тұтастығын және халықпен етене жақындығын әлі де жетілдіре түсу қажет. Көпшіліктің ішінен: «ҚМДБ қызметкерлері немесе имамдар құдайы тамақ пен жаназадан басқа уақытта тек мешіт төңірегінде ғана діни қызмет жасайды» деген ұшқары әңгімелерді естіп қалып жатамыз.  Яғни, дін шырақшыларының жарығы мешіттен ары аспай жатады деген күңкіл сөз ел ішін желдей есіп тұр. Әлбетте, біржақты айтылған бұл пікірмен келісуге болмайды. Дегенмен, мешіттен тысқары аумақ бос кеңістік болған соң, оның орнын қаптаған келімсек діни жамағаттар толтырып жататыны да жасырын емес. Қазір дін ұстаған халықтың басым көпшілігінің арқа сүйер пірі біздің имамдарымыз емес, сол келімсек діни жамағаттардың шейхтары болып отыр. Кез келген намазханның артында бір діни топ тұрады десек, сірә, қатлеспейміз. Кезінде, ХІХ ғасырда В.Радлов алты мың шақырымдық аймақты мекендейтін Қазақ деген халықтың салт-дәстүрі мен ойлау жүйесі біртұтас екенін көріп, тамсанып жазған болатын. Ал, қазір сырттан келген діни ағымдардың белсенді жұмыс жасауына байланысты, Алаш баласы қаншама жамағатқа бөлшектеніп кетті. Сөз жоқ, бұл қазақ қоғамының бүгінгі күнгі ең үлкен қасіреті!

- Енді не істеуіміз керек?

- Ал, не істеуіміз керек дегенге келетін болсақ, тақауда толғағы жеткен осы мәселеге қатысты белгілі саясаттанушы А.Сарым мырза Алаштың өз жамағаты болу керектігін алға тартты. Оның пайымдауынша, Қазақтың төл жамағаты фиқһ мәселелерінде - Ханафи, ақидада - Матуриди, моральдік құндылықтарды тұтынуда - түркі халықтарына Хақ діннен жұғысқан ізгі қасиеттерді басшылыққа алуға тиісті. Задында, ҚМДБ-ның да діни ұстанымы осы үш ұстыннан тұратыны белгілі. Демек, Алаш баласының рухани тұтастығын қамтамасыз ететін төл жамағатымыздың негізін салушы ҚМДБ-ның өзі болу қажет. Яғни, жамағаттың басында Бас мүфти мен Шура тұрса, төменгі иерархиялық құрылымын әдеттегі ҚМДБ-ның жүйесі құрауы тиісті. Төл жамағатымыз, әсіресе, келімсек діни жамағаттар иеленіп алған кеңістікте қара тұяғынан қал кеткенше жұмыс жасауы керек. Әлбетте, бұл алаңдағы күрес майталман мамандардың көркем уағыз-насихатына негізделуі қажет. Канондық һәм доктриналдық негіздері бір діни жамағаттармен тонның ішкі бауындай жымдаса жұмыс жасап, тіпті мақсат-мүдде бір болғандықтан, оларды ҚМДБ-мен біріктіріп жіберуіміз керек. Бүгінгі уақыт еншісіндегі бұл қасиетті күресте Алаш баласының аянып қалмасы анық. Тек, билік түсіністік білдіріп, жол нұсқаса екен деп тілейміз. Егер, руханиятта бүгін жұдырық болып жұмыла алмасақ, ертең іркіттей іріп, жаһандануға жұтылып, жертезек болып жеңіліске ұшырайтынымыз хақ.

-  Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) өмірге келген рабиғул-әууәл айы да келіп жетті. Жер-жерде мәуліт мерекесі аталып өтілуде. Кейбір жастар Мәулітті тойлауды «бидғатқа» шығарып жүргені белгілі. Бұның қаншалықты негізі бар?

-  Ислам тарихында Мәуліт мерекесін тойлаудың алғашқы белгілері Алла Елшісінің (с.ғ.с.) дәуірінде көрініс бергендігі байқалады. Ол кезеңде Мәуліт мерекесі үшін арнайы іс-шаралар қолға алынбағанымен, мұқым мұсылман жұрағаты Хақ Елшісін (с.ғ.с.) құт пен берекенің қайнар көзі санап, ұдайы ұлықтайтын. Расулулланың (с.ғ.с) нұрлы ажары мен парасатты болмысы кім-кімнің болса да назарын өзіне аудартпай қоймайтын. Әсіресе, Алла Елшісінің (с.ғ.с.) соңынан ерген сахабалар оның әрбір сөзі мен ісінен терең тағылым алатын. Оларға Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жылуарын сезінуден асқан бақыт жоқ еді. Тіпті, сахабалар ішкен асын жерге қойып, оның (с.ғ.с.) өнегесін өзгелерге паш етуге асығатын. Алла Елшісінің (с.ғ.с.) атын естігенде бойын түзеп, ойын жинақы ұстап, қуанғанынан оның (с.ғ.с.) атына қаздай шулап салауаттар айтатын. Аузы дуалы ақындар мен шешендер көркем сөзден өрнек өріп, пайғамбарымызға (с.ғ.с.) арнап бәйіттер оқитын. Мұхаммед (с.ғ.с.) есімін естігенде жылаған жандар уанып, қамқұн болған көңілдер қуанатын. Ол (с.ғ.с.) бейне қанатымен су сепкен қарлығаштай қалың бұқараның қамын жейтін. Хақ Елшісінің (с.ғ.с.) өз ортасына игі ықпал еткені соншалықты, мұсылмандардың жүрегінде Мұхаммедке (с.ғ.с.) деген саф сезім атқақтап тұратын.

Рас, пайғамбармыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) туған күнін тойлауды бәзбір фундаментальді көзқарастағы зерттеушілер «бидғат» (дінде жоқ ережелер) деп таниды. Әсілі, усулу-фиқһта (мұсылман құқығының теория-методолгиясы) дінге кейіннен енген рәсімдер Исламға қайшы және қайшы емес болып екіге бөлінеді. Хақ Елшісінің (с.ғ.с.) туылған күнінде оны еске алып, оның адамзат баласына қалдырған өнегесін қастер тұту, задында, бидғат-ул хасана, яғни Исламға қайшы емес ізгі жосық саналады. Сондықтан, Құран Кәрімде бұйырылғандай, Хақ Елшісіне (с.ғ.с.) сансыз салауаттар айтылатын «Мәуліт» мерекесінің шариғатқа терістігі жоқ. Қайта, Жаратушының сүйікті жаршысына (с.ғ.с.) деген махаббатымызды арттыра түсетін ізгі шаралардың қатарына жатады.

Ал, Мәуліт мерекесінің тарихын келер болсақ, бұл мерекені бүкіл халық болып ресми түрде тойлауды іске асырған селжұқ әмірлерінің бірі - Мұзаферуддин Көкбөрі еді. Мұзаферуддин Көкбөрі Селжұқ түріктерінің Ербил тайпасының Байтік әулетінен және осы тайпаның биі болатын. Сонымен бірге, Аюб мемлекетінің сұлтаны Салахаддиннің жездесі еді. Тегі, М.Көкбөрі шынайы бір мұсылман еді. Ол Хақ Елшісін (с.ғ.с.) бар ынтасымен жақсы көретін. М.Көкбөрінің кезінде тұңғыш рет Түріктердің мемлекеттік басқару түзімінде Алла Елшісінің (с.ғ.с.) есімі мемлекеттік рәміз ретінде танылды.

Мәуліт мерекесін тойлау Осман мемлекеті дәуірінде де ерекше қолға алынды. Алты ғасыр бойы Хақ діннің туын желбіреткен Осман билігі Мәуліт мерекесін Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) деген ерекше құрметтің символы ретінде қабылдады. Тарихи деректерге қарасақ, Хақ Елшісінің (с.ғ.с.) туған күнін Ыстамбұлдағы Сұлтан Ахмет мешітінде падишаһ, шейхислам, уәзірлер, әмірлер, мәшһүр ғалымдар мен дегдарлар және қалың бұқара ерекше мереке ретінде атап өткенін көреміз. Яғни, бір сөзбен айтқанда, Осман билігі кезеңінде Мәуліт мейрамының мемлекеттік мереке ретінде танылғанын аңғаруға болады.

Біздің бала күнімізде әрбір жылы рабиғул-әууәл айында ауылдағы көне мешітте шалдар жиналып алып, апталап «Мәуліт» оқитын. Кейін ес білгенде барып аңғардым, шалдардың оқитын «Мәуліт» жыры - Шәді Жәңгірұлының «Сияри-Нәби» шығармасы екен. Демек, Шәді төренің «Мәуліт» жырын жазғанына қарағанда, бұл мерекені Хақ Елшісінің (с.ғ.с.) үмбеті - Алаш баласы да тойлаған деп болжауға болады. Ендеше, Мәулітті бүгінгі ұрпақтың ұласпалы мереке ретінде тойлауының еш сөкеттігі жоқ деп ойлаймын.

- Мұқа, сіздің көптен бері «мемлекет пен діннің ара-қатынасын құқықтық реттеу» тақырыбын зерттеп, «пайғамбарлық мемлекет» теориясын айтып жүргеніңізден хабардармыз. Осы тұжырымыңызды тарқата айтып берсеңіз?

- Менің «пайғамбарлық мемлекет» тақырыбын зерттеп келе жатқаныма он бес жылға жуық уақыт болды. Жалпы, бұл тақырыпқа кездейсоқ келгенім жоқ. Алғаш ғылымға қадам басқан шағымда Өзбекстан Республикасының Конституциясы авторларының бірі саналатын ұстазым, з.ғ.д, профессор У.Чаряров «Мемлекет пен діннің ара-қатынасын құқықтық реттеу» атты тақырыпты зерттеуге шақырды. Сол жылдары ғылым үшін жаңалық саналған осы тың тақырыпты зерттей жүріп, 622 жылы қабылданған «Мәдина қаласы келісімі кітабының» мәтінін таптым. Пәкістандық ғалым М.Хамидуллаһ 1947 жылы «Мәдина Конституциясы» деген атпен ғылыми айналымға енгізген осы құжатты көбінесе дінтанушылар зерделеп, бірақ бірде-бір заңгер бұл мәтінді арнайы зерттемепті. Белгілі ғалым, марқұм ұстазым академик С.Өзбекұлы Түркістанға келген бір сапарында зерттеп жүрген тақырыбыммен танысып, мені Алматыға шақырды. Тағдыр айдап, дәм-тұз бұйырып, Алматыға келгеннен кейін С.Өзбекұлы және З.Кенжәлиев сынды ғалымдар аталмыш құжатқа қатысты менің «Пайғамбарлық мемлекет» атты жасаған теориямды заң ғылымындағы ғаламдық жаңалыққа балады. Шынында да, «мемлекет және құқық теориясы» ғылымының мамандары тарихта «пайғамбарлық басқару нысанындағы мемлекеттің» болғандығына осы күнге дейін мән бермей келген екен. Рас, Орта ғасырларда Ф.Аквинский өзінің «Қос қылыш» және «Күн мен ай» теорясында «теократиялық мемлекет» анықтамасын жасаған. Бірақ, Ф.Аквинскийдің теократиялық мемлекетінен «пайғамбарлық мемлекеттің» өзіндік ерекшелігі бар. Оның «Қос қылыш» және «Күн мен ай» теорясында айдың сәулені күннен алатыны секілді, мемлекет басқарушы қылыштың бірін - Құдайдан алады. Яғни, Ф.Аквинскийдің теориясына зер салсақ, орта ғасырлардағы Еуорападағы Католиктік бағыттағы корольдер мемлекет басқаруда Папаның діни үкіміне құлақ түруге мәжбүр болып отырған. Папа болса, діни үкім беруде өзіне дейін мың құбылып өзгерген Інжілге арқа сүйеген.

Одан өзге Клервоский, Абеляр сынды ғұламалар да теократиялық мемлекеттің жақтаушылары болды. Ал, біз көтеріп отырған «пайғамбарлық мемлекет» теориясында Тәңір Тағала өз Елшілеріне Жәбірейіл (с.ғ.с) періште арқылы уаһи түсірумен мемлекеттік басқаруға тікелей араласады. «Пайғамбарлық мемлекетте» Хақ Тағала тарапынан түсірілген үкімдер негізге алынғанымен, кейбір сәттерде Хақ Елшісінің өзі (с.ғ.с.) жеке үкім бере білген. Тіпті, кейбір сәттерде Шураның шешіміне құлақ түрген. Осыған қарай мемлекетті пайғамбарлық басқаруда «Алланың абсолютті құқығы», «Пайғамбар құқығы» және «Шура шешімі» атты құқықтық үкім берудің үш қайнар көзінің болғанын байқауға болады. Осы ретте мен теократиялық мемлекет түсінігін «толыққанды теократиялық мемлекет» және «жанама теократиялық мемлекет» деп жіктедім. Толыққандысы - пайғамбарлық басқаруға негізделген мемлекет нысаны болса, пайғамбардан кейін оның басқару тұрпатын прецедент ретінде басшылыққа алған басқару жүйесін - жанама теократиялық мемлекет деп атауға болады.

Себебі, «Кімде-кім пайғамбарға бағынатын болса, Аллаға бағынады...» («Ниса» сүресі, 80-аят) абсолютті иләһи үкім уақыт және кеңістік қағидасы тұрғысынан алғанда тек Хақ Елшісі (с.ғ.с.) дәуіріне ғана тән. Дегенмен, «пайғамбарлық мемлекет» уникальді, яғни Хақ Елшісінің (с.ғ.с.) жантәсілім етуімен өмір сүруін тоқтатады. Ал, қазіргі қоғамға қандай ықпалы бар дейтін болсақ, кезінде Рим мен Грецияда және өзге де елдерде үлкен өзгерістер болған. Алайда, бұл елдердегі үлкен өзгерістерде ізгілікпен қатар кейбір салаларда кері кетушіліктер де орын алып, адамгершілік құндылықтар аяққа тапталды. Бұл ұлы өзгерістерде саяси-экономикалық ілгерлеумен бірге, зорлық-зомбылық пен қиянаттың небір түрі орын алып, адамзат баласының көз жасы көл, қаны судай болып ақты. Ал, Хақ Елішісі (с.ғ.с.) ширек ғасырға жетер-жетпес уақыттың ішінде тұрпайы тобыр қоғамнан адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған әділеттілікті һәм ар мен ұятты ұлықтаған, мейірімділік пен қайырымдылықты заңдылыққа айналдырған, қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған керемет қоғам жасады. Сондықтан, Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмір сүрген қоғамын, оның дәуірін ешқандай бір реформатормен, ешқандай бір қоғаммен, ешқандай бір тарихи кезеңмен салыстыруға болмайды. Ол (с.ғ.с.) өз дәуірінің ірілі-ұсақты барлық мәселелеріне реформа жасай алды. Осынысымен де біз көтеріп отырған «пайғамбарлық мемлекет» мәселесі аса құнды ғылыми теорияға жатады деп ойлаймын.

- Еліміздегі діни ахуал жайында әңгіме өрбітсек. Сіздің ойыңызша, қазіргі кезде бірлігімізге сызат түсірер ең зиянды ағымдар қандай? Және ол несімен қауіпті?

- Біз кезінде барлық діни бірлестіктердің заң алдында тең саналуын дамыған зайырлылыққа балағандықтан, бүгінде осы орашалақ орам-түсініктен орны толмас жәбір-жапа шегіп отырмыз. Тегінде, мемлекеттің зайырлылық сипатының атқарар бір функциясы - діннен туындауы мүмкін қауіптің алдын-алып, қоғам тыныштығын қамтамасыз етуі тиіс-ті. Ал, бізде бұл жағдай мүлде басқаша сипатта өрілді. Қауіпті діни ағымдарды ел аумағына өткізбеу былай тұрсын, бірін-бірі «кәпірге» шығаратын, тіпті қазақ халқының бай мәдениетін «ширкке» балайтын лаңкестік діни топтардың еркінсуіне жол бердік. Айталық, бәзбір діни бірлестіктердің ұстанымы конституциялық құрылысымызға қайшы болмағандықтан, олардың ел аумағында діни қызмет жасауына рұқсат бердік. Алайда, сол діни ағымдар бір-бірін теріске шығарып, отандастарымызды өзара қырғи-қабақ, қырқылжың, бір-біріне жау етіп тәрбиелей бастады. Мұның соңы неге әкеп соғуы мүмкін еді? Әлбетте, бірін-бірі мойындамайтын діни жамағаттардың қоғамдық тыныштыққа төндірер қаупі күннен күнге зораймаса, кемімеді. Яғни, бір-біріне өшпенділікпен қарайтын алакөз діни топтардың бір ортада ғұмыр кешуі, сорымызды қайнатаныны айтпаса да түсінікті-тін.

Біз дінаралық қатынасты реттеуші мемлекеттің зайырлылық функциясының осындай нәзік тұстарына жете мән бермегендіктен, тұтас қазақты тулақтай түтіп, қырық конфессиялы елге айналдырып жібердік. Енді, өткен жиырма жылда жіберген жаңсақтықтың орнын толтыру үшін «мемлекеттік тазарту» жұмыстарын жасауымыз қажет. Осы орайда Алаш жұртының дәстүрлі діни танымына текекөзденіп, тұнығымызды лайлап, турылғымызды ұлтарақ қылғысы келетін кейбір керітартпа діни топтарға қысқаша жеке-жеке тоқталғанды жөн көріп отырмын.

Хизб-ут-Тахрир ұйымы. Бұл діни-саяси ұйым 1953 жылы Тақауиддин ан-Набахани тарапынан Палестинада құрылды. Хизб-ут-Тахрир ұйымы теократтық билеуші халифтің қолындағы зайырлы және рухани биліктің бір жерде топталуын көздейтін «халифатты» қайта құруды мақсат етеді. Халифаттың құрамына, партия жетекшілері жоспарлағандай, халқының басым көпшілігі Исламға сенетін әлемнің барлық елдері енуі тиіс болды. Көп ұзамай ұйым идеялары көптеген мұсылман мемлекеттерінде, ішінара Египетте, Иранда, Иракта, Алжирде, Суданда, Иеменде, Пәкістан мен Ауғанстанда кең ауқымда тарады. Хизб-ут-Тахрир Исламның атын жамылып 13 жылда халифат құрамыз дегенмен, бұл мерзім ішінде партия мүшелерінің саны өспеді. Тіпті, осы уақыт ішінде бірде-бір араб мемлекетінде халифат құрудың сәті түспеді. Тіпті бұл мемлекеттердің халқы «Хизб-ут-Тахрир әл-Ислами» партиясының идеясын мүлде құптамады. Хизбутшылар Ислам атынан таратқан әдебиеттерді де (кітапшалар, парақшалар) мұсылман әлемінің танымал ғұламалары мен діндарлары мойындамады. Хизб-ут-Тахрир ұйымының Ислам әлемінде қолдау таппауының себебі, ұйымның мұсылман құқығына теріс көптеген қайшылықтары бар еді. Мәселен, олардың қабір азабын теріске шығаруы, жалаңаш бейнелерді, суреттерді (порнография) көруге рұқсат етуі, теріскей полюс тұрғындарының намаз оқымауына, ораза ұстамауына болады деген пікірлері, мұсылман емес ер мен әйелдерді партияға мүшелікке қабылдауы, мұсылман емес адамның Ислам мемлекетін басқара алады деген секілді т.б ұстанымдары шариғатқа мүлде қарама-қайшы еді.

Тәкфир және һижрат жамағаты. Бұл жамағат өкілдері өздерін ғана мұсылман, ал қалғандарды кәпір санайды. Осы себептен де жамағаттың аты да өзіне сай «такфир», яғни жамағатқа мүше емес өзге адамдарды «кәпір» деп таниды. Сондай-ақ, бұл діни топ «һижрат», яғни «басқалармен араласпайтындар» деп аталады. «Тәкфир және һижрат» деген жамағаттың ұстын-қағидалары мен ой-пікірлері 1965 жылы Мысыр президенті Жамал Әбднәсырдың бұйрығымен Сайд Құтб пен оның пікірлес бауырлары өлім жазасына тартылған соң мазмұндалды. Сол кезде абақтыға жабылған мұсылмандар қатты азап тартты. Осындай жан беріскен үрейлі шақта мұсылмандардың ашу-ызасы артып, «тәкфир» идеялогиясын ортаға қойды. Алғашында, тәкфир идеясын қолдаушылардың басым көпішілігі жас бозбалалар еді. Жастардан құрылған дағуатшылар мемлекеттің саяси бағытын қабылдамады. Керісінше, Мысыр президентін «кәпір» деп жариялады. Олардың мәлімдемесі бойынша, президентті қолдап, зайырлы мемлекет құрғысы келген діндес бауырлары да опасыз, сатқын әрі бұларға емес, басқа діни топтарға арқа сүйеген барша жұртты кәпір саналды. Нақтысын айтқанда, тәкфиршілдік идеологиясының негізін салған шейх Али Исмаил еді.

Уаһапшылдық: Сурурия мен Мадхалия және Тахияшылар. Адасқан бұл ағымның негізін Мұхаммед б. Абдулуахаб (1704-1787) қалады. Ол жас күнінде ибн Таймиенің (1263-1328) шығармаларын оқып танысып, оның доктриналды һәм канондық көзқарастарымен қаруланып, бұл ілімді теориядан тәжірибеге ұластыруға күш салады. Осылайша, сан ғасырлық тарихы бар әхлу-сунна ілімін жоққа шығаратын уахапшылдық қозғалыс пайда болды. Әсілі, уахапшылдықты қылыштың жүзімен жүзеге асырудан міз бақпаған Мұхаммед б. Сууд болатын. Ол, Мұхаммед б. Абдулуахабтың жездесі еді. Мұхаммед б. Сууд өзінің қатал әрекетін «сүннетті тірілтіп, бидғатты өлтірушілік» деп ұқтырды.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін сыртқа есік ашылған сәтте Сауд Арабиясына барып діни білім алған жастар елге оралып, Қазақтанда уахапшылдықтың кең өріс алуына қызу жұмыс жасады. Бұл кезде уахапшылдық ілім елімізге Сурурия және Мадхалия тармағымен тарала бастады. Задында, бұл діни тармақтар Сауд Арабиясында 1990 жылдары пайда болды. Олардың тарих сахнасына шығуының себебі, тоқсаныншы жылдары Ирак билеушісі Саддам Хусейн Кувейтті окупациялағаннан кейін, Сауд Арабиясы Бағдаттың әскери әрекетінен қауіптеніп, АҚШ-пен ауыз жаласты. Яғни, Ирак Хизаж аймағына әскери шапқыншылық жасар болса, АҚШ Саудияны қорғайтын болып келісім жасалды. Осының нәтижесінде қасиетті Қағбаны иелік еткен ел Протестанттық алпауыт мемлекетке (АҚШ) протекторат (бір мемлекеттің әскери қорғауында болу) ретінде бағынышты  болды. Саудия үкіметінің бұл шешіміне наразы болған Ахмет Сурури бастаған діни азшылық топ король билігін «кәпірге» шығарды. Олардың пайымынша, мұсылман мемлекеті өзге дін өкілдерімен ауыз жаласпай, өзіндік мұсылмандық мүддені қорғауға тиісті-тін. Ал, биліктің саясатын жақтаған Мұхаммед Мадхали бастаған топ Сурурияның ұстанымын терістеді. Тіпті, Албани секілді Мадхалия өкілдері Сурурияны «Үмбеттің Хауариждері» деп атады.

Елімізге сынамалап еніп кеткен бұл қарадүрсін қозғалыс ел зиялылары тарапынан қатаң сынға ұшырағаннан кейін, уахапшылдық ілімнің технологтары қиыннан жол табуға кірісті. Олар Қазақ қоғамына сыйымды болуы үшін әзірге орсақ тістерін көрсетпей, шынайы құбыжық бейнесін қашан асыл мұраттарына иек артқанға дейін жасыра тұруды жөн санады. Сөйтіп, уахапшылдар «қалыпты салафиттер» деген  ғылыми негізсіз, жалаң тұжырыммен жұмыс жасауға көшті. Сурурия тармағының бұл әдіс-айласы теология ғылымында «тахия» (жасырыну) деп аталады. Яғни, олардың бұл әдісінен елімізде уахапшылдықтың «Тахияшылар» атты тармағы ортаға шықты. Ішкі ындыны айпарадай анық көрінбегенімен, осы тахияшылар уахапшылардың ішіндегі ең қауіпті тармағы саналады. Өйткені, тахияшылар қалың бұқараның қамын жеген болып көрініп, көпшіліктің сеніміне кіріп, ыңғайы келгенде сол ұлттың бай-мәдениетінің жаназасын шығаруға құмбыл тұрады. Сондықтан, ертең қапы қалмас үшін осы күннен бастап пері мен періштені, жәдігөй мен жақсыны айыра білуіміз шарт деп ойлаймыз.

Әлбетте, Хақ сенім мен ұлт мүддесіне қылау түсіретін діни топтар мұнымен шектелмек емес. Ел аумағында дәстүрлі ханафи мәзһабының ұстын-қағидаларына қарама-қайшы келетін таблиғшылар, құраншылар, Ахмадия, Исмайлия, Бахаия тәрізді т.б көптеген діни ағымдар жұмыс жасауда. Тіпті, Түркиядан келген кейбір келімсек діни жамағаттардың стратегиясынан мемлекеттік билікке ұмтылушылықтың ұшқыны да аңғарылады. Әйтсе де, дәл қазіргі күні ең қауіпті діни ағымдардың қатарына Хизб-ут-Тахрир, Тәкфир-Һижрат, Сурурия, Мадхалия, Тахияшыларды жатқызумызға болады. Тамыр тартып, желі салып келе жақан осы ағымдардың алдын-алып үлгерсек, иншалла, бірлігіміздің бекем болары ақиқат. Ал, тентек пен тебізді тыя алмасақ, келер күніміз көмескі, болашағымыз бұлдыр тартпақ.

- Осы айтылған теріс ағымдардың жетегінде жүрген кейбір жастарымыз қазақтарды «кәпір» деп «үкім» шығарудан шімірікпейді. Ал, сіз өз зерттеулеріңіздің бірінде «Қазақ» және «Алаш» атауларының шығу тегін дінмен байланыстырған екенсіз. Бұл пікіріңзді әріптестеріңіз қалай қабылдады?

- Марқұм ұстазым С.Өзбекұлы заң ғылымындағы «саяси құқықтық ілімдер тарихы» атты щифрдің маманы болатын. Сол кісімен бірге Қазақстанның саяси-құқықтық ілімдері тарихына қатысты көптеген зерттеулер жүргіздік. Егер ол кісі кенеттен қайтыс болмағанда, бұл зерттеулеріміздің тиянағын бүгінде ел игілігіне жаратуға болатын еді. Енді сол зерттеулерді Е.Өміржанов, Н.Байгелова, Ш.Ергөбек сынды әріптесерімізбен бірге жүргізудеміз.

Ал, «қазақ» пен «алаш» атауларына келетін болсақ, менің бұл тұжырымым сол ұстазым екеуміздің жасаған зерттеулеріміздің бір парасы ғана. Төл тарихымызға көз жүгіртсеңіз, Қазақ хандығын құрушылар алғашқыда Орта Азияны билеген Шайбанидтер билігімен жиі-жиі қырқысып отырған. Осындай көп шарпысулардың бірінде Мұхаммед Шайбани Бұқара мен Самарқан молдаларының аузынан көшпелілерге қарсы «мүшрик» деп пәтуа шығартқызып, қазақтарға ғазауат жасамақ болады. М.Шайбанидің ондағы мақсаты - қазақтарға қарсы ғазауат соғысында Ислам әлемінің қолдауына ие болу еді. Осы кезде Ислам ғұламалары бабаларымыздың дүниетанымымен және тұрмыс-тіршілігімен танысып, олардың шариғатқа теріс әрекетін көрмегендіктен «қаза хақ» (хақ жолындағылар) деп атаған көрінеді. Яғни, халқымыздың «қазақ» атауы арабтың осы «қаза хақ», яғни «бұл хақ» деген сөзінен шығуы ықтимал. Бұл жөніндегі нақты деректі алдағы уақытта жариялайтын монографиямда көрсетемін.

Құрбанғалу Халид «Тауарих хамсасында» және Хәкім Абай «Біраз қазақтың қайдан шыққандығы туралы» атты еңбектерінде қазаққа «қазақ» атауы Исламды қабылдағаннан кейін берілгендігіне болжам айтқан. Ал, «Алаш» атауына келетін болсақ, бұл жөніндегі ғылыми тұжырымымды «Алаш атауының шығу төркіні туралы ой-тұжырымдар» атты зерттеуімде көрсеттім. Академик Беннигсон өз зерттеуінде Орта Азия халықтары Ясауи тарихатын «илачилер», яғни «аллашылар» немесе «алла деп айтушылар» деп атағанын айтып өтеді. Қазақ хандығы құрылған тұста Ясауи тарихатының ұстанымы мемлекет идеологиясына айналғанын ескерсек, «алаш» атауының шығуы осы тарихаттың атымен байланысты болуы әбден мүмкін. Сондай-ақ, зерттеушілердің көпшілігі «алаш» атауын қалмақтар тарапынан қойылғандығын жиі айтады. Бабаларымыз осы буддист қалмақтарға және кейін орыстарға қарсы соғысқанда «Аллалап» шапқан. Яғни, «алаш» атауы «Алла деп ұрандаушылар» ұғымынан шығуы да ғажап емес. Мысалы, Шернияз Жарылғасұлы өз өлеңінде: «Бекетай құмның белесі, Түтіндеген шаң болды-ай. Аллалаған дауысқа, Жер сілкініп, қозғалды-ай», - дейді. Яғни, қазақтың батырлары жауға «Аллалап» ұрандағанын айтады. Әлбетте, бұл ойлардың бәрі әзірше гипотеза ғана. Бұйыртса, бұл мәселелер жөнінде монографияда кеңірек көсіліп айтамыз деп ойлаймын.

-  Елімізде асыл дінімізді ханафи мәзһабы бойынша қазақтың салт-дәстүрімен сабақтастыра насихаттайтын бірден-бір діни басылым - «Ислам және өркениет» газеті. Әсіресе, интернет жетпеген ауылдық жердегі қарапайым халық осы газет арқылы діни сауаттарын ашуда. Біздің газетке қандай тілегіңіз, ұсынысыңыз бар?

-  Жаңылыспасам, осы «Ислам және өркениет» газеті шыққанға дейін еліміздегі діни ахуалдың жай-күйі туралы халыққа ақпарат тарататын бірде-бір басылым жоқ еді. 2000 жылдардың басында ҚМДБ-ның қолдауымен «Ислам және өркениет» газеті шымылдығын түріп, алғашқыда айына бір рет шығып жүргені есімде. Өз басым сол кезде Түркістандағы мешітке газеттің аптаның қай күні келетініне дейін білетінмін. Газет бір күн кешіксе, оқырмандар мешіт қызметкерлерін: «Газетіміз қайда?», - деп азар да безер етуші еді. Кейін газет ұжымы діни мәліметке сусап отырған халықтың қажеттілігін мейлінше өтеуге күш жұмсап, айына екі рет, үш реттен шыға бастады. «Ислам және өркениет» газеті дәстүрлі Ислам құндылықтарын насихаттап келе жатқан еліміздегі бірегей басылым. Соңғы бірнеше жылда газетке жас буын келіп, басылымның екінші тынысын ашқандай болдыңыздар. Дәйім, осы қарқыннан таймай, Алаштың маңдайалды басылымы болуды жазсын деп тілек білдіремін!

- Мазмұнды әңгімеңізге рақмет!

Сұқбаттасқан Ескендір Тасболат

«Ислам және өркениет» журналы