سۋرەتتە: زاڭگەر-شاريعاتتانۋشى مۇقان يساحان

- مۇقا، ەلباسىمىز سوڭعى جولداۋىندا قازاق حالقىنىڭ «حانافي ءمازھابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەر» ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە قاداپ ايتتى. قايتا قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا دا يسلامنىڭ حانافي ءمازھابىنىڭ تاريحي ءرولى تانىلدى. ەندى ءبىز ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى دامىتىپ، وزگە تەرىس اعىمداردىڭ الدىن-الۋدا قانداي ناقتى قادامدارعا بارۋىمىز كەرەك؟

سۋرەتتە: زاڭگەر-شاريعاتتانۋشى مۇقان يساحان

- مۇقا، ەلباسىمىز سوڭعى جولداۋىندا قازاق حالقىنىڭ «حانافي ءمازھابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەر» ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە قاداپ ايتتى. قايتا قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا دا يسلامنىڭ حانافي ءمازھابىنىڭ تاريحي ءرولى تانىلدى. ەندى ءبىز ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى دامىتىپ، وزگە تەرىس اعىمداردىڭ الدىن-الۋدا قانداي ناقتى قادامدارعا بارۋىمىز كەرەك؟

- البەتتە، ەلباسىمىزدىڭ جولداۋداعى حانافي ءمازھابىن دامىتۋ كەرەكتىگىن العا تارتقان تۇجىرىمى ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى ەمەس ءدىن وكىلدەرىن ابىرجىتىپ، مەيماناسى تاسىعان كوكىرەكتەرىن قارس ايىرعانى انىق. دەسەك تە، ءبىر اۋىز سوزبەن بار ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلە سالمايدى. ءبىز ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى تۇراقتاندىرىپ، رۋحاني جاعدايدى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن سۇننيتتىك حانافي-ماتۋريدي ءمازھابى جانە حريستاندىق پراۆوسلاۆيەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولدايتىن زايىرلىلىقتىڭ قازاقتاندىق مودەلىن قالىپتاستىرۋىمىز شارت. ونىڭ العىشارتتارى مەن بەلگىلەرى جاڭادان قابىلداعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» قر زاڭىندا بايىپتى بايقالادى. ءدىني نيزامنىڭ پرەامبۋلاسىندا مەملەكەتتىڭ ءدىني ماسەلەلەردى قاراستىرۋدا «حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆتىق حريستياندىقتىڭ تاريحي ءرولىن» مويىندايتىندىعى تايعا - تاڭبا باسقانداي بەدەرلەنگەن. البەتتە، ءبىر قاراعاندا بۇل باتىل ۇستانىمعا جاتادى. ايتسە دە، زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 3-ءشى تاراماعىنداعى «ەشبiر دiن مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى» دەگەن نورما ادەپكىدەگى «ءاپ-بارەكەلدىمىزدى» سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جىبەرەتىنى وكىنىشتى-اق. دەسەك تە، بۇل قۇقىقتىق قاراما-قايشىلىق الداعى ۋاقىتتا ءوز شەشىمىن تابۋى ءۇشىن ءبىز حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءدىني سەنىمىن قۇرايتىن حانافي ءمازھابى مەن پراۆوسلاۆتىق باعىتقا باسىمدىق بەرەتىن مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدىڭ كلەريكالدى جۇيەسىنە وتكەنىمىز ءجون. ياعني، حانافي ءمازھابىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ، ال پراۆوسلاۆيەنى كوتەرمەلەۋمەن حريستياندىقتىڭ وزگە باعىتتارىنىڭ ىلگەرلەۋىن شەكتەۋىمىز كەرەك.

ناعىندا، بۇدان بۇرىن دا كلەريكالدى جۇيەگە ءوتۋ جونىندە بىرنەشە رەت باستاما كوتەردىك. بىراق، بۇلاي بىردەن كىلت بۇرىلۋ ەلىمىزدىڭ سىرتقى يميدجىنە ءسوز كەلتىرەتىندىكتەن، ءبىز كلەريكالدى جۇيەگە ءوتۋ ءۇشىن الدىمەن كونكوردوتو باسپالداعىن باسىپ ءوتۋىمىز كەرەك. ياعني، كونكوردوتو جۇيەسى بويىنشا مەملەكەتتىك بيلىك ءدىن ماسەلەسىندە ءدىني ەليتانىڭ كەڭەسىنە جۇگىنە وتىرىپ ناقتى قادامدار جاساۋعا ءتيىستى. ول ءۇشىن قازاق قوعامىنداعى ءدىني احۋالدى تەرەڭ ۇعىنا الاتىن ءتول ءدىن شىراقشىلارىنىڭ شوعىرى قالىپتاسۋى قاجەت. ءتىپتى، ءبىزدىڭ ىشىمىزدەن مۇقىم عالام مويىنداعان ءدىنتانۋشى عۇلامالار شىعۋى كەرەك. سوندا عانا سىرتتان تاڭىلعان (جالپاقشەشەي زايىرلىلىق) جۇيەگە جۇگىنبەي، ءوز ىشكى مۇمكىندىگىمىز تولىق سارالانعان ءدىني باعىتتى تاڭداۋعا قول جەتكىزە الماقپىز.

- بۇل جەردە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ مىندەتى قالاي بولماق؟ وسىعان جانە جالپى اتالعان ءدىني مەكەمەنىڭ بۇگىنگى قىزمەتىنە توقتالا كەتسەڭىز؟

- ءيا، حانافي-ماتۋرۋدي ءمازھابىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ ءۇشىن قازاقتان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، جاڭا مىندەتتەر جۇكتەگەنىمىز ابزال. سەبەبى، وسىدان ون جىل بۇرىنعى ءدىني جاعداي مەن قازىرگى قال-احۋالدى مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كەشەگى القام-سالقام كەڭسەسى بار، ولپى-سولپى كيىنىپ، ەڭسەسى تۇسكەن مولداسى بار كونتورعاي كۇيدەگى ءمۇفتيات پەن بۇگىنگى زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى يگەرىپ، دامىعان مۇسىلمان ەلدەرىنەن قارىس-سۇيەم قالىس قالماي كەلە جاتقان ءدىني باسقارمانى مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوڭعى ون جىلدىقتا قمدب تالاي يگى ءىستىڭ باسىن قايىردى. تمد كولەمىندەگى ماڭدايالدى قۇزىرلى مەكەمەگە اينالىپ ۇلگەردى. ايتكەنمەن، قمدب-نىڭ شىعار شىڭى، ۇشار بيىگى بۇل ەمەس. ءالى دە «اتتەگەن-اي» دەيتىن كەم تۇستارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك. قازاقستان قوعامىندا 2300 مەشىتتىڭ باسىن قوسقان ءمۇفتيات ايبارلى دا ادۋىندى مەكەمەگە اينالعانىمەن، وسى الىپ قۇرىلىمنىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىن جانە حالىقپەن ەتەنە جاقىندىعىن ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت. كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن: «قمدب قىزمەتكەرلەرى نەمەسە يمامدار قۇدايى تاماق پەن جانازادان باسقا ۋاقىتتا تەك مەشىت توڭىرەگىندە عانا ءدىني قىزمەت جاسايدى» دەگەن ۇشقارى اڭگىمەلەردى ەستىپ قالىپ جاتامىز.  ياعني، ءدىن شىراقشىلارىنىڭ جارىعى مەشىتتەن ارى اسپاي جاتادى دەگەن كۇڭكىل ءسوز ەل ءىشىن جەلدەي ەسىپ تۇر. البەتتە، بىرجاقتى ايتىلعان بۇل پىكىرمەن كەلىسۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، مەشىتتەن تىسقارى اۋماق بوس كەڭىستىك بولعان سوڭ، ونىڭ ورنىن قاپتاعان كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتار تولتىرىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. قازىر ءدىن ۇستاعان حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ارقا سۇيەر ءپىرى ءبىزدىڭ يمامدارىمىز ەمەس، سول كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتاردىڭ شەيحتارى بولىپ وتىر. كەز كەلگەن نامازحاننىڭ ارتىندا ءبىر ءدىني توپ تۇرادى دەسەك، ءسىرا، قاتلەسپەيمىز. كەزىندە، ءحىح عاسىردا ۆ.رادلوۆ التى مىڭ شاقىرىمدىق ايماقتى مەكەندەيتىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ويلاۋ جۇيەسى ءبىرتۇتاس ەكەنىن كورىپ، تامسانىپ جازعان بولاتىن. ال، قازىر سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ بەلسەندى جۇمىس جاساۋىنا بايلانىستى، الاش بالاسى قانشاما جاماعاتقا بولشەكتەنىپ كەتتى. ءسوز جوق، بۇل قازاق قوعامىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى!

- ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- ال، نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەنگە كەلەتىن بولساق، تاقاۋدا تولعاعى جەتكەن وسى ماسەلەگە قاتىستى بەلگىلى ساياساتتانۋشى ا.سارىم مىرزا الاشتىڭ ءوز جاماعاتى بولۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقتىڭ ءتول جاماعاتى فيقھ ماسەلەلەرىندە - حانافي، اقيدادا - ماتۋريدي، مورالدىك قۇندىلىقتاردى تۇتىنۋدا - تۇركى حالىقتارىنا حاق دىننەن جۇعىسقان ىزگى قاسيەتتەردى باسشىلىققا الۋعا ءتيىستى. زادىندا، قمدب-نىڭ دا ءدىني ۇستانىمى وسى ءۇش ۇستىننان تۇراتىنى بەلگىلى. دەمەك، الاش بالاسىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتول جاماعاتىمىزدىڭ نەگىزىن سالۋشى قمدب-نىڭ ءوزى بولۋ قاجەت. ياعني، جاماعاتتىڭ باسىندا باس ءمۇفتي مەن شۋرا تۇرسا، تومەنگى يەرارحيالىق قۇرىلىمىن ادەتتەگى قمدب-نىڭ جۇيەسى قۇراۋى ءتيىستى. ءتول جاماعاتىمىز، اسىرەسە، كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتار يەلەنىپ العان كەڭىستىكتە قارا تۇياعىنان قال كەتكەنشە جۇمىس جاساۋى كەرەك. البەتتە، بۇل الاڭداعى كۇرەس مايتالمان مامانداردىڭ كوركەم ۋاعىز-ناسيحاتىنا نەگىزدەلۋى قاجەت. كانوندىق ءھام دوكترينالدىق نەگىزدەرى ءبىر ءدىني جاماعاتتارمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي جىمداسا جۇمىس جاساپ، ءتىپتى ماقسات-مۇددە ءبىر بولعاندىقتان، ولاردى قمدب-مەن بىرىكتىرىپ جىبەرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ۋاقىت ەنشىسىندەگى بۇل قاسيەتتى كۇرەستە الاش بالاسىنىڭ ايانىپ قالماسى انىق. تەك، بيلىك تۇسىنىستىك ءبىلدىرىپ، جول نۇسقاسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. ەگەر، رۋحانياتتا بۇگىن جۇدىرىق بولىپ جۇمىلا الماساق، ەرتەڭ ىركىتتەي ءىرىپ، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ، جەرتەزەك بولىپ جەڭىلىسكە ۇشىرايتىنىمىز حاق.

-  پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ومىرگە كەلگەن رابيعۋل-ءاۋال ايى دا كەلىپ جەتتى. جەر-جەردە ءماۋلىت مەرەكەسى اتالىپ وتىلۋدە. كەيبىر جاستار ءماۋلىتتى تويلاۋدى «بيدعاتقا» شىعارىپ جۇرگەنى بەلگىلى. بۇنىڭ قانشالىقتى نەگىزى بار؟

-  يسلام تاريحىندا ءماۋلىت مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) داۋىرىندە كورىنىس بەرگەندىگى بايقالادى. ول كەزەڭدە ءماۋلىت مەرەكەسى ءۇشىن ارنايى ءىس-شارالار قولعا الىنباعانىمەن، مۇقىم مۇسىلمان جۇراعاتى حاق ەلشىسىن (س.ع.س.) قۇت پەن بەرەكەنىڭ قاينار كوزى ساناپ، ۇدايى ۇلىقتايتىن. راسۋلۋللانىڭ (س.ع.س) نۇرلى اجارى مەن پاراساتتى بولمىسى كىم-كىمنىڭ بولسا دا نازارىن وزىنە اۋدارتپاي قويمايتىن. اسىرەسە، اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) سوڭىنان ەرگەن ساحابالار ونىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ىسىنەن تەرەڭ تاعىلىم الاتىن. ولارعا مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) جىلۋارىن سەزىنۋدەن اسقان باقىت جوق ەدى. ءتىپتى، ساحابالار ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، ونىڭ (س.ع.س.) ونەگەسىن وزگەلەرگە پاش ەتۋگە اسىعاتىن. اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) اتىن ەستىگەندە بويىن تۇزەپ، ويىن جيناقى ۇستاپ، قۋانعانىنان ونىڭ (س.ع.س.) اتىنا قازداي شۋلاپ سالاۋاتتار ايتاتىن. اۋزى دۋالى اقىندار مەن شەشەندەر كوركەم سوزدەن ورنەك ءورىپ، پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) ارناپ بايىتتەر وقيتىن. مۇحاممەد (س.ع.س.) ەسىمىن ەستىگەندە جىلاعان جاندار ۋانىپ، قامقۇن بولعان كوڭىلدەر قۋاناتىن. ول (س.ع.س.) بەينە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەيتىن. حاق ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) ءوز ورتاسىنا يگى ىقپال ەتكەنى سونشالىقتى، مۇسىلمانداردىڭ جۇرەگىندە مۇحاممەدكە (س.ع.س.) دەگەن ساف سەزىم اتقاقتاپ تۇراتىن.

راس، پايعامبارمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) تۋعان كۇنىن تويلاۋدى ءبازبىر فۋندامەنتالدى كوزقاراستاعى زەرتتەۋشىلەر «بيدعات» (دىندە جوق ەرەجەلەر) دەپ تانيدى. ءاسىلى، ۋسۋلۋ-فيقھتا (مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ تەوريا-مەتودولگياسى) دىنگە كەيىننەن ەنگەن راسىمدەر يسلامعا قايشى جانە قايشى ەمەس بولىپ ەكىگە بولىنەدى. حاق ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) تۋىلعان كۇنىندە ونى ەسكە الىپ، ونىڭ ادامزات بالاسىنا قالدىرعان ونەگەسىن قاستەر تۇتۋ، زادىندا، بيدعات-ۋل حاسانا، ياعني يسلامعا قايشى ەمەس ىزگى جوسىق سانالادى. سوندىقتان، قۇران كارىمدە بۇيىرىلعانداي، حاق ەلشىسىنە (س.ع.س.) سانسىز سالاۋاتتار ايتىلاتىن «ءماۋلىت» مەرەكەسىنىڭ شاريعاتقا تەرىستىگى جوق. قايتا، جاراتۋشىنىڭ سۇيىكتى جارشىسىنا (س.ع.س.) دەگەن ماحابباتىمىزدى ارتتىرا تۇسەتىن ىزگى شارالاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

ال، ءماۋلىت مەرەكەسىنىڭ تاريحىن كەلەر بولساق، بۇل مەرەكەنى بۇكىل حالىق بولىپ رەسمي تۇردە تويلاۋدى ىسكە اسىرعان سەلجۇق امىرلەرىنىڭ ءبىرى - مۇزافەرۋددين كوكبورى ەدى. مۇزافەرۋددين كوكبورى سەلجۇق تۇرىكتەرىنىڭ ەربيل تايپاسىنىڭ بايتىك اۋلەتىنەن جانە وسى تايپانىڭ ءبيى بولاتىن. سونىمەن بىرگە، ايۋب مەملەكەتىنىڭ سۇلتانى ءسالاحادديننىڭ جەزدەسى ەدى. تەگى، م.كوكبورى شىنايى ءبىر مۇسىلمان ەدى. ول حاق ەلشىسىن (س.ع.س.) بار ىنتاسىمەن جاقسى كورەتىن. م.كوكبورىنىڭ كەزىندە تۇڭعىش رەت تۇرىكتەردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ تۇزىمىندە اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) ەسىمى مەملەكەتتىك ءرامىز رەتىندە تانىلدى.

ءماۋلىت مەرەكەسىن تويلاۋ وسمان مەملەكەتى داۋىرىندە دە ەرەكشە قولعا الىندى. التى عاسىر بويى حاق ءدىننىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن وسمان بيلىگى ءماۋلىت مەرەكەسىن پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) دەگەن ەرەكشە قۇرمەتتىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلدادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراساق، حاق ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) تۋعان كۇنىن ىستامبۇلداعى سۇلتان احمەت مەشىتىندە پاديشاھ، شەيحيسلام، ۋازىرلەر، امىرلەر، ءماشھۇر عالىمدار مەن دەگدارلار جانە قالىڭ بۇقارا ەرەكشە مەرەكە رەتىندە اتاپ وتكەنىن كورەمىز. ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسمان بيلىگى كەزەڭىندە ءماۋلىت مەيرامىنىڭ مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە تانىلعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە ءاربىر جىلى رابيعۋل-ءاۋال ايىندا اۋىلداعى كونە مەشىتتە شالدار جينالىپ الىپ، اپتالاپ «ءماۋلىت» وقيتىن. كەيىن ەس بىلگەندە بارىپ اڭعاردىم، شالداردىڭ وقيتىن «ءماۋلىت» جىرى - ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ «سياري-ءنابي» شىعارماسى ەكەن. دەمەك، ءشادى تورەنىڭ «ءماۋلىت» جىرىن جازعانىنا قاراعاندا، بۇل مەرەكەنى حاق ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) ۇمبەتى - الاش بالاسى دا تويلاعان دەپ بولجاۋعا بولادى. ەندەشە، ءماۋلىتتى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلاسپالى مەرەكە رەتىندە تويلاۋىنىڭ ەش سوكەتتىگى جوق دەپ ويلايمىن.

- مۇقا، ءسىزدىڭ كوپتەن بەرى «مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ارا-قاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋ» تاقىرىبىن زەرتتەپ، «پايعامبارلىق مەملەكەت» تەورياسىن ايتىپ جۇرگەنىڭىزدەن حاباردارمىز. وسى تۇجىرىمىڭىزدى تارقاتا ايتىپ بەرسەڭىز؟

- مەنىڭ «پايعامبارلىق مەملەكەت» تاقىرىبىن زەرتتەپ كەلە جاتقانىما ون بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. جالپى، بۇل تاقىرىپقا كەزدەيسوق كەلگەنىم جوق. العاش عىلىمعا قادام باسقان شاعىمدا وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ۇستازىم، ز.ع.د، پروفەسسور ۋ.چارياروۆ «مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ارا-قاتىناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋ» اتتى تاقىرىپتى زەرتتەۋگە شاقىردى. سول جىلدارى عىلىم ءۇشىن جاڭالىق سانالعان وسى تىڭ تاقىرىپتى زەرتتەي ءجۇرىپ، 622 جىلى قابىلدانعان «ءمادينا قالاسى كەلىسىمى كىتابىنىڭ» ءماتىنىن تاپتىم. پاكىستاندىق عالىم م.حاميدۋللاھ 1947 جىلى «ءمادينا كونستيتۋتسياسى» دەگەن اتپەن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن وسى قۇجاتتى كوبىنەسە ءدىنتانۋشىلار زەردەلەپ، بىراق بىردە-ءبىر زاڭگەر بۇل ءماتىندى ارنايى زەرتتەمەپتى. بەلگىلى عالىم، مارقۇم ۇستازىم اكادەميك س.وزبەكۇلى تۇركىستانعا كەلگەن ءبىر ساپارىندا زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىممەن تانىسىپ، مەنى الماتىعا شاقىردى. تاعدىر ايداپ، ءدام-تۇز بۇيىرىپ، الماتىعا كەلگەننەن كەيىن س.وزبەكۇلى جانە ز.كەنجاليەۆ سىندى عالىمدار اتالمىش قۇجاتقا قاتىستى مەنىڭ «پايعامبارلىق مەملەكەت» اتتى جاساعان تەوريامدى زاڭ عىلىمىنداعى عالامدىق جاڭالىققا بالادى. شىنىندا دا، «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى» عىلىمىنىڭ ماماندارى تاريحتا «پايعامبارلىق باسقارۋ نىسانىنداعى مەملەكەتتىڭ» بولعاندىعىنا وسى كۇنگە دەيىن ءمان بەرمەي كەلگەن ەكەن. راس، ورتا عاسىرلاردا ف.اكۆينسكي ءوزىنىڭ «قوس قىلىش» جانە «كۇن مەن اي» تەورياسىندا «تەوكراتيالىق مەملەكەت» انىقتاماسىن جاساعان. بىراق، ف.اكۆينسكيدىڭ تەوكراتيالىق مەملەكەتىنەن «پايعامبارلىق مەملەكەتتىڭ» وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ونىڭ «قوس قىلىش» جانە «كۇن مەن اي» تەورياسىندا ايدىڭ ساۋلەنى كۇننەن الاتىنى سەكىلدى، مەملەكەت باسقارۋشى قىلىشتىڭ ءبىرىن - قۇدايدان الادى. ياعني، ف.اكۆينسكيدىڭ تەورياسىنا زەر سالساق، ورتا عاسىرلارداعى ەۋوراپاداعى كاتوليكتىك باعىتتاعى كورولدەر مەملەكەت باسقارۋدا پاپانىڭ ءدىني ۇكىمىنە قۇلاق تۇرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان. پاپا بولسا، ءدىني ۇكىم بەرۋدە وزىنە دەيىن مىڭ قۇبىلىپ وزگەرگەن ىنجىلگە ارقا سۇيەگەن.

ودان وزگە كلەرۆوسكي، ابەليار سىندى عۇلامالار دا تەوكراتيالىق مەملەكەتتىڭ جاقتاۋشىلارى بولدى. ال، ءبىز كوتەرىپ وتىرعان «پايعامبارلىق مەملەكەت» تەورياسىندا ءتاڭىر تاعالا ءوز ەلشىلەرىنە جابىرەيىل (س.ع.س) پەرىشتە ارقىلى ۋاھي تۇسىرۋمەن مەملەكەتتىك باسقارۋعا تىكەلەي ارالاسادى. «پايعامبارلىق مەملەكەتتە» حاق تاعالا تاراپىنان تۇسىرىلگەن ۇكىمدەر نەگىزگە الىنعانىمەن، كەيبىر ساتتەردە حاق ەلشىسىنىڭ ءوزى (س.ع.س.) جەكە ۇكىم بەرە بىلگەن. ءتىپتى، كەيبىر ساتتەردە شۋرانىڭ شەشىمىنە قۇلاق تۇرگەن. وسىعان قاراي مەملەكەتتى پايعامبارلىق باسقارۋدا «اللانىڭ ءابسوليۋتتى قۇقىعى»، «پايعامبار قۇقىعى» جانە «شۋرا شەشىمى» اتتى قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ ءۇش قاينار كوزىنىڭ بولعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى رەتتە مەن تەوكراتيالىق مەملەكەت تۇسىنىگىن «تولىققاندى تەوكراتيالىق مەملەكەت» جانە «جاناما تەوكراتيالىق مەملەكەت» دەپ جىكتەدىم. تولىققاندىسى - پايعامبارلىق باسقارۋعا نەگىزدەلگەن مەملەكەت نىسانى بولسا، پايعامباردان كەيىن ونىڭ باسقارۋ تۇرپاتىن پرەتسەدەنت رەتىندە باسشىلىققا العان باسقارۋ جۇيەسىن - جاناما تەوكراتيالىق مەملەكەت دەپ اتاۋعا بولادى.

سەبەبى، «كىمدە-كىم پايعامبارعا باعىناتىن بولسا، اللاعا باعىنادى...» («نيسا» سۇرەسى، 80-ايات) ءابسوليۋتتى ءيلاھي ۇكىم ۋاقىت جانە كەڭىستىك قاعيداسى تۇرعىسىنان العاندا تەك حاق ەلشىسى (س.ع.س.) داۋىرىنە عانا ءتان. دەگەنمەن، «پايعامبارلىق مەملەكەت» ۋنيكالدى، ياعني حاق ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) ءجانتاسىلىم ەتۋىمەن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى. ال، قازىرگى قوعامعا قانداي ىقپالى بار دەيتىن بولساق، كەزىندە ريم مەن گرەتسيادا جانە وزگە دە ەلدەردە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعان. الايدا، بۇل ەلدەردەگى ۇلكەن وزگەرىستەردە ىزگىلىكپەن قاتار كەيبىر سالالاردا كەرى كەتۋشىلىكتەر دە ورىن الىپ، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار اياققا تاپتالدى. بۇل ۇلى وزگەرىستەردە ساياسي-ەكونوميكالىق ىلگەرلەۋمەن بىرگە، زورلىق-زومبىلىق پەن قياناتتىڭ نەبىر ءتۇرى ورىن الىپ، ادامزات بالاسىنىڭ كوز جاسى كول، قانى سۋداي بولىپ اقتى. ال، حاق ەلىشىسى (س.ع.س.) شيرەك عاسىرعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇرپايى توبىر قوعامنان ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ادىلەتتىلىكتى ءھام ار مەن ۇياتتى ۇلىقتاعان، مەيىرىمدىلىك پەن قايىرىمدىلىقتى زاڭدىلىققا اينالدىرعان، قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كەرەمەت قوعام جاسادى. سوندىقتان، مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) ءومىر سۇرگەن قوعامىن، ونىڭ ءداۋىرىن ەشقانداي ءبىر رەفورماتورمەن، ەشقانداي ءبىر قوعاممەن، ەشقانداي ءبىر تاريحي كەزەڭمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ول (س.ع.س.) ءوز ءداۋىرىنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى بارلىق ماسەلەلەرىنە رەفورما جاساي الدى. وسىنىسىمەن دە ءبىز كوتەرىپ وتىرعان «پايعامبارلىق مەملەكەت» ماسەلەسى اسا قۇندى عىلىمي تەورياعا جاتادى دەپ ويلايمىن.

- ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال جايىندا اڭگىمە وربىتسەك. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىرگى كەزدە بىرلىگىمىزگە سىزات تۇسىرەر ەڭ زياندى اعىمدار قانداي؟ جانە ول نەسىمەن قاۋىپتى؟

- ءبىز كەزىندە بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ زاڭ الدىندا تەڭ سانالۋىن دامىعان زايىرلىلىققا بالاعاندىقتان، بۇگىندە وسى وراشالاق ورام-تۇسىنىكتەن ورنى تولماس ءجابىر-جاپا شەگىپ وتىرمىز. تەگىندە، مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق سيپاتىنىڭ اتقارار ءبىر فۋنكتسياسى - دىننەن تۋىنداۋى مۇمكىن قاۋىپتىڭ الدىن-الىپ، قوعام تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس-ءتى. ال، بىزدە بۇل جاعداي مۇلدە باسقاشا سيپاتتا ءورىلدى. قاۋىپتى ءدىني اعىمداردى ەل اۋماعىنا وتكىزبەۋ بىلاي تۇرسىن، ءبىرىن-ءبىرى «كاپىرگە» شىعاراتىن، ءتىپتى قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتىن «شيرككە» بالايتىن لاڭكەستىك ءدىني توپتاردىڭ ەركىنسۋىنە جول بەردىك. ايتالىق، ءبازبىر ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ۇستانىمى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىمىزعا قايشى بولماعاندىقتان، ولاردىڭ ەل اۋماعىندا ءدىني قىزمەت جاساۋىنا رۇقسات بەردىك. الايدا، سول ءدىني اعىمدار ءبىر-ءبىرىن تەرىسكە شىعارىپ، وتانداستارىمىزدى ءوزارا قىرعي-قاباق، قىرقىلجىڭ، ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ تاربيەلەي باستادى. مۇنىڭ سوڭى نەگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن ەدى؟ البەتتە، ءبىرىن-ءبىرى مويىندامايتىن ءدىني جاماعاتتاردىڭ قوعامدىق تىنىشتىققا توندىرەر قاۋپى كۇننەن كۇنگە زورايماسا، كەمىمەدى. ياعني، ءبىر-بىرىنە وشپەندىلىكپەن قارايتىن الاكوز ءدىني توپتاردىڭ ءبىر ورتادا عۇمىر كەشۋى، سورىمىزدى قايناتانىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى-ءتىن.

ءبىز دىنارالىق قاتىناستى رەتتەۋشى مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق فۋنكتسياسىنىڭ وسىنداي نازىك تۇستارىنا جەتە ءمان بەرمەگەندىكتەن، تۇتاس قازاقتى تۋلاقتاي ءتۇتىپ، قىرىق كونفەسسيالى ەلگە اينالدىرىپ جىبەردىك. ەندى، وتكەن جيىرما جىلدا جىبەرگەن جاڭساقتىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن «مەملەكەتتىك تازارتۋ» جۇمىستارىن جاساۋىمىز قاجەت. وسى ورايدا الاش جۇرتىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا تەكەكوزدەنىپ، تۇنىعىمىزدى لايلاپ، تۋرىلعىمىزدى ۇلتاراق قىلعىسى كەلەتىن كەيبىر كەرىتارتپا ءدىني توپتارعا قىسقاشا جەكە-جەكە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.

حيزب-ۋت-تاحرير ۇيىمى. بۇل ءدىني-ساياسي ۇيىم 1953 جىلى تاقاۋيددين ان-ناباحاني تاراپىنان پالەستينادا قۇرىلدى. حيزب-ۋت-تاحرير ۇيىمى تەوكراتتىق بيلەۋشى ءحاليفتىڭ قولىنداعى زايىرلى جانە رۋحاني بيلىكتىڭ ءبىر جەردە توپتالۋىن كوزدەيتىن «حاليفاتتى» قايتا قۇرۋدى ماقسات ەتەدى. حاليفاتتىڭ قۇرامىنا، پارتيا جەتەكشىلەرى جوسپارلاعانداي، حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلامعا سەنەتىن الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى ەنۋى ءتيىس بولدى. كوپ ۇزاماي ۇيىم يدەيالارى كوپتەگەن مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە، ءىشىنارا ەگيپەتتە، يراندا، يراكتا، الجيردە، سۋداندا، يەمەندە، پاكىستان مەن اۋعانستاندا كەڭ اۋقىمدا تارادى. حيزب-ۋت-تاحرير يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ 13 جىلدا حاليفات قۇرامىز دەگەنمەن، بۇل مەرزىم ىشىندە پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانى وسپەدى. ءتىپتى، وسى ۋاقىت ىشىندە بىردە-ءبىر اراب مەملەكەتىندە حاليفات قۇرۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ءتىپتى بۇل مەملەكەتتەردىڭ حالقى «حيزب-ۋت-تاحرير ءال-يسلامي» پارتياسىنىڭ يدەياسىن مۇلدە قۇپتامادى. حيزبۋتشىلار يسلام اتىنان تاراتقان ادەبيەتتەردى دە (كىتاپشالار، پاراقشالار) مۇسىلمان الەمىنىڭ تانىمال عۇلامالارى مەن ءدىندارلارى مويىندامادى. حيزب-ۋت-تاحرير ۇيىمىنىڭ يسلام الەمىندە قولداۋ تاپپاۋىنىڭ سەبەبى، ۇيىمنىڭ مۇسىلمان قۇقىعىنا تەرىس كوپتەگەن قايشىلىقتارى بار ەدى. ماسەلەن، ولاردىڭ قابىر ازابىن تەرىسكە شىعارۋى، جالاڭاش بەينەلەردى، سۋرەتتەردى (پورنوگرافيا) كورۋگە رۇقسات ەتۋى، تەرىسكەي پوليۋس تۇرعىندارىنىڭ ناماز وقىماۋىنا، ورازا ۇستاماۋىنا بولادى دەگەن پىكىرلەرى، مۇسىلمان ەمەس ەر مەن ايەلدەردى پارتياعا مۇشەلىككە قابىلداۋى، مۇسىلمان ەمەس ادامنىڭ يسلام مەملەكەتىن باسقارا الادى دەگەن سەكىلدى ت.ب ۇستانىمدارى شاريعاتقا مۇلدە قاراما-قايشى ەدى.

تاكفير جانە ھيجرات جاماعاتى. بۇل جاماعات وكىلدەرى وزدەرىن عانا مۇسىلمان، ال قالعانداردى كاپىر سانايدى. وسى سەبەپتەن دە جاماعاتتىڭ اتى دا وزىنە ساي «تاكفير»، ياعني جاماعاتقا مۇشە ەمەس وزگە ادامداردى «كاپىر» دەپ تانيدى. سونداي-اق، بۇل ءدىني توپ «ھيجرات»، ياعني «باسقالارمەن ارالاسپايتىندار» دەپ اتالادى. «تاكفير جانە ھيجرات» دەگەن جاماعاتتىڭ ۇستىن-قاعيدالارى مەن وي-پىكىرلەرى 1965 جىلى مىسىر پرەزيدەنتى جامال ءابدناسىردىڭ بۇيرىعىمەن سايد قۇتب پەن ونىڭ پىكىرلەس باۋىرلارى ءولىم جازاسىنا تارتىلعان سوڭ مازمۇندالدى. سول كەزدە اباقتىعا جابىلعان مۇسىلماندار قاتتى ازاپ تارتتى. وسىنداي جان بەرىسكەن ۇرەيلى شاقتا مۇسىلمانداردىڭ اشۋ-ىزاسى ارتىپ، «تاكفير» يدەيالوگياسىن ورتاعا قويدى. العاشىندا، تاكفير يدەياسىن قولداۋشىلاردىڭ باسىم كوپىشىلىگى جاس بوزبالالار ەدى. جاستاردان قۇرىلعان داعۋاتشىلار مەملەكەتتىڭ ساياسي باعىتىن قابىلدامادى. كەرىسىنشە، مىسىر پرەزيدەنتىن «كاپىر» دەپ جاريالادى. ولاردىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا، پرەزيدەنتتى قولداپ، زايىرلى مەملەكەت قۇرعىسى كەلگەن دىندەس باۋىرلارى دا وپاسىز، ساتقىن ءارى بۇلارعا ەمەس، باسقا ءدىني توپتارعا ارقا سۇيەگەن بارشا جۇرتتى كاپىر سانالدى. ناقتىسىن ايتقاندا، تاكفيرشىلدىك يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالعان شەيح الي يسمايل ەدى.

ۋاھاپشىلدىق: سۋرۋريا مەن مادحاليا جانە تاحياشىلار. اداسقان بۇل اعىمنىڭ نەگىزىن مۇحاممەد ب. ابدۋلۋاحاب (1704-1787) قالادى. ول جاس كۇنىندە يبن تايميەنىڭ (1263-1328) شىعارمالارىن وقىپ تانىسىپ، ونىڭ دوكترينالدى ءھام كانوندىق كوزقاراستارىمەن قارۋلانىپ، بۇل ءىلىمدى تەوريادان تاجىريبەگە ۇلاستىرۋعا كۇش سالادى. وسىلايشا، سان عاسىرلىق تاريحى بار ءاحلۋ-سۋننا ءىلىمىن جوققا شىعاراتىن ۋاحاپشىلدىق قوزعالىس پايدا بولدى. ءاسىلى، ۋاحاپشىلدىقتى قىلىشتىڭ جۇزىمەن جۇزەگە اسىرۋدان ءمىز باقپاعان مۇحاممەد ب. سۋد بولاتىن. ول، مۇحاممەد ب. ابدۋلۋاحابتىڭ جەزدەسى ەدى. مۇحاممەد ب. سۋد ءوزىنىڭ قاتال ارەكەتىن «سۇننەتتى ءتىرىلتىپ، بيدعاتتى ولتىرۋشىلىك» دەپ ۇقتىردى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سىرتقا ەسىك اشىلعان ساتتە ساۋد ارابياسىنا بارىپ ءدىني ءبىلىم العان جاستار ەلگە ورالىپ، قازاقتاندا ۋاحاپشىلدىقتىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا قىزۋ جۇمىس جاسادى. بۇل كەزدە ۋاحاپشىلدىق ءىلىم ەلىمىزگە سۋرۋريا جانە مادحاليا تارماعىمەن تارالا باستادى. زادىندا، بۇل ءدىني تارماقتار ساۋد ارابياسىندا 1990 جىلدارى پايدا بولدى. ولاردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ سەبەبى، توقسانىنشى جىلدارى يراك بيلەۋشىسى ساددام حۋسەين كۋۆەيتتى وكۋپاتسيالاعاننان كەيىن، ساۋد ارابياسى باعداتتىڭ اسكەري ارەكەتىنەن قاۋىپتەنىپ، اقش-پەن اۋىز جالاستى. ياعني، يراك حيزاج ايماعىنا اسكەري شاپقىنشىلىق جاسار بولسا، اقش ساۋديانى قورعايتىن بولىپ كەلىسىم جاسالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاسيەتتى قاعبانى يەلىك ەتكەن ەل پروتەستانتتىق الپاۋىت مەملەكەتكە (اقش) پروتەكتورات ء(بىر مەملەكەتتىڭ اسكەري قورعاۋىندا بولۋ) رەتىندە باعىنىشتى  بولدى. ساۋديا ۇكىمەتىنىڭ بۇل شەشىمىنە نارازى بولعان احمەت سۋرۋري باستاعان ءدىني ازشىلىق توپ كورول بيلىگىن «كاپىرگە» شىعاردى. ولاردىڭ پايىمىنشا، مۇسىلمان مەملەكەتى وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن اۋىز جالاسپاي، وزىندىك مۇسىلماندىق مۇددەنى قورعاۋعا ءتيىستى-ءتىن. ال، بيلىكتىڭ ساياساتىن جاقتاعان مۇحاممەد مادحالي باستاعان توپ سۋرۋريانىڭ ۇستانىمىن تەرىستەدى. ءتىپتى، الباني سەكىلدى مادحاليا وكىلدەرى سۋرۋريانى «ۇمبەتتىڭ حاۋاريجدەرى» دەپ اتادى.

ەلىمىزگە سىنامالاپ ەنىپ كەتكەن بۇل قارادۇرسىن قوزعالىس ەل زيالىلارى تاراپىنان قاتاڭ سىنعا ۇشىراعاننان كەيىن، ۋاحاپشىلدىق ءىلىمنىڭ تەحنولوگتارى قيىننان جول تابۋعا كىرىستى. ولار قازاق قوعامىنا سىيىمدى بولۋى ءۇشىن ازىرگە ورساق تىستەرىن كورسەتپەي، شىنايى قۇبىجىق بەينەسىن قاشان اسىل مۇراتتارىنا يەك ارتقانعا دەيىن جاسىرا تۇرۋدى ءجون سانادى. ءسويتىپ، ۋاحاپشىلدار «قالىپتى سالافيتتەر» دەگەن  عىلىمي نەگىزسىز، جالاڭ تۇجىرىممەن جۇمىس جاساۋعا كوشتى. سۋرۋريا تارماعىنىڭ بۇل ءادىس-ايلاسى تەولوگيا عىلىمىندا «تاحيا» (جاسىرىنۋ) دەپ اتالادى. ياعني، ولاردىڭ بۇل ادىسىنەن ەلىمىزدە ۋاحاپشىلدىقتىڭ «تاحياشىلار» اتتى تارماعى ورتاعا شىقتى. ىشكى ىندىنى ايپاراداي انىق كورىنبەگەنىمەن، وسى تاحياشىلار ۋاحاپشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتى تارماعى سانالادى. ويتكەنى، تاحياشىلار قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەن بولىپ كورىنىپ، كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ىڭعايى كەلگەندە سول ۇلتتىڭ باي-مادەنيەتىنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا قۇمبىل تۇرادى. سوندىقتان، ەرتەڭ قاپى قالماس ءۇشىن وسى كۇننەن باستاپ پەرى مەن پەرىشتەنى، جادىگوي مەن جاقسىنى ايىرا ءبىلۋىمىز شارت دەپ ويلايمىز.

البەتتە، حاق سەنىم مەن ۇلت مۇددەسىنە قىلاۋ تۇسىرەتىن ءدىني توپتار مۇنىمەن شەكتەلمەك ەمەس. ەل اۋماعىندا ءداستۇرلى حانافي ءمازھابىنىڭ ۇستىن-قاعيدالارىنا قاراما-قايشى كەلەتىن تابليعشىلار، قۇرانشىلار، احماديا، يسمايليا، باحايا ءتارىزدى ت.ب كوپتەگەن ءدىني اعىمدار جۇمىس جاساۋدا. ءتىپتى، تۇركيادان كەلگەن كەيبىر كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتاردىڭ ستراتەگياسىنان مەملەكەتتىك بيلىككە ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ۇشقىنى دا اڭعارىلادى. ايتسە دە، ءدال قازىرگى كۇنى ەڭ قاۋىپتى ءدىني اعىمداردىڭ قاتارىنا حيزب-ۋت-تاحرير، تاكفير-ھيجرات، سۋرۋريا، مادحاليا، تاحياشىلاردى جاتقىزۋمىزعا بولادى. تامىر تارتىپ، جەلى سالىپ كەلە جاقان وسى اعىمداردىڭ الدىن-الىپ ۇلگەرسەك، ينشاللا، بىرلىگىمىزدىڭ بەكەم بولارى اقيقات. ال، تەنتەك پەن تەبىزدى تىيا الماساق، كەلەر كۇنىمىز كومەسكى، بولاشاعىمىز بۇلدىر تارتپاق.

- وسى ايتىلعان تەرىس اعىمداردىڭ جەتەگىندە جۇرگەن كەيبىر جاستارىمىز قازاقتاردى «كاپىر» دەپ «ۇكىم» شىعارۋدان شىمىرىكپەيدى. ال، ءسىز ءوز زەرتتەۋلەرىڭىزدىڭ بىرىندە «قازاق» جانە «الاش» اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىن دىنمەن بايلانىستىرعان ەكەنسىز. بۇل پىكىرىڭزدى ارىپتەستەرىڭىز قالاي قابىلدادى؟

- مارقۇم ۇستازىم س.وزبەكۇلى زاڭ عىلىمىنداعى «ساياسي قۇقىقتىق ىلىمدەر تاريحى» اتتى ءششيفردىڭ مامانى بولاتىن. سول كىسىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ىلىمدەرى تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىك. ەگەر ول كىسى كەنەتتەن قايتىس بولماعاندا، بۇل زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ تياناعىن بۇگىندە ەل يگىلىگىنە جاراتۋعا بولاتىن ەدى. ەندى سول زەرتتەۋلەردى ە.ءومىرجانوۆ، ن.بايگەلوۆا، ش.ەرگوبەك سىندى ارىپتەسەرىمىزبەن بىرگە جۇرگىزۋدەمىز.

ال، «قازاق» پەن «الاش» اتاۋلارىنا كەلەتىن بولساق، مەنىڭ بۇل تۇجىرىمىم سول ۇستازىم ەكەۋمىزدىڭ جاساعان زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءتول تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتسەڭىز، قازاق حاندىعىن قۇرۋشىلار العاشقىدا ورتا ازيانى بيلەگەن شايبانيدتەر بيلىگىمەن ءجيى-ءجيى قىرقىسىپ وتىرعان. وسىنداي كوپ شارپىسۋلاردىڭ بىرىندە مۇحاممەد شايباني بۇقارا مەن سامارقان مولدالارىنىڭ اۋزىنان كوشپەلىلەرگە قارسى «مۇشريك» دەپ ءپاتۋا شىعارتقىزىپ، قازاقتارعا عازاۋات جاساماق بولادى. م.ءشايبانيدىڭ ونداعى ماقساتى - قازاقتارعا قارسى عازاۋات سوعىسىندا يسلام الەمىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ەدى. وسى كەزدە يسلام عۇلامالارى بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىمەن جانە تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ شاريعاتقا تەرىس ارەكەتىن كورمەگەندىكتەن «قازا حاق» (حاق جولىنداعىلار) دەپ اتاعان كورىنەدى. ياعني، حالقىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋى ارابتىڭ وسى «قازا حاق»، ياعني «بۇل حاق» دەگەن سوزىنەن شىعۋى ىقتيمال. بۇل جونىندەگى ناقتى دەرەكتى الداعى ۋاقىتتا جاريالايتىن مونوگرافيامدا كورسەتەمىن.

قۇربانعالۋ حاليد «تاۋاريح حامساسىندا» جانە حاكىم اباي «ءبىراز قازاقتىڭ قايدان شىققاندىعى تۋرالى» اتتى ەڭبەكتەرىندە قازاققا «قازاق» اتاۋى يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن بەرىلگەندىگىنە بولجام ايتقان. ال، «الاش» اتاۋىنا كەلەتىن بولساق، بۇل جونىندەگى عىلىمي تۇجىرىمىمدى «الاش اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى وي-تۇجىرىمدار» اتتى زەرتتەۋىمدە كورسەتتىم. اكادەميك بەننيگسون ءوز زەرتتەۋىندە ورتا ازيا حالىقتارى ياساۋي تاريحاتىن «يلاچيلەر»، ياعني «اللاشىلار» نەمەسە «اللا دەپ ايتۋشىلار» دەپ اتاعانىن ايتىپ وتەدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان تۇستا ياساۋي تاريحاتىنىڭ ۇستانىمى مەملەكەت يدەولوگياسىنا اينالعانىن ەسكەرسەك، «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋى وسى تاريحاتتىڭ اتىمەن بايلانىستى بولۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق، زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى «الاش» اتاۋىن قالماقتار تاراپىنان قويىلعاندىعىن ءجيى ايتادى. بابالارىمىز وسى بۋدديست قالماقتارعا جانە كەيىن ورىستارعا قارسى سوعىسقاندا «اللالاپ» شاپقان. ياعني، «الاش» اتاۋى «اللا دەپ ۇرانداۋشىلار» ۇعىمىنان شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. مىسالى، شەرنياز جارىلعاسۇلى ءوز ولەڭىندە: «بەكەتاي قۇمنىڭ بەلەسى، تۇتىندەگەن شاڭ بولدى-اي. اللالاعان داۋىسقا, جەر سىلكىنىپ، قوزعالدى-اي»، - دەيدى. ياعني، قازاقتىڭ باتىرلارى جاۋعا «اللالاپ» ۇرانداعانىن ايتادى. البەتتە، بۇل ويلاردىڭ ءبارى ازىرشە گيپوتەزا عانا. بۇيىرتسا، بۇل ماسەلەلەر جونىندە مونوگرافيادا كەڭىرەك كوسىلىپ ايتامىز دەپ ويلايمىن.

-  ەلىمىزدە اسىل ءدىنىمىزدى حانافي ءمازھابى بويىنشا قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن ساباقتاستىرا ناسيحاتتايتىن بىردەن-ءبىر ءدىني باسىلىم - «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتى. اسىرەسە، ينتەرنەت جەتپەگەن اۋىلدىق جەردەگى قاراپايىم حالىق وسى گازەت ارقىلى ءدىني ساۋاتتارىن اشۋدا. ءبىزدىڭ گازەتكە قانداي تىلەگىڭىز، ۇسىنىسىڭىز بار؟

-  جاڭىلىسپاسام، وسى «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتى شىققانعا دەيىن ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى حالىققا اقپارات تاراتاتىن بىردە-ءبىر باسىلىم جوق ەدى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا قمدب-نىڭ قولداۋىمەن «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتى شىمىلدىعىن ءتۇرىپ، العاشقىدا ايىنا ءبىر رەت شىعىپ جۇرگەنى ەسىمدە. ءوز باسىم سول كەزدە تۇركىستانداعى مەشىتكە گازەتتىڭ اپتانىڭ قاي كۇنى كەلەتىنىنە دەيىن بىلەتىنمىن. گازەت ءبىر كۇن كەشىكسە، وقىرماندار مەشىت قىزمەتكەرلەرىن: «گازەتىمىز قايدا؟»، - دەپ ازار دا بەزەر ەتۋشى ەدى. كەيىن گازەت ۇجىمى ءدىني مالىمەتكە سۋساپ وتىرعان حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن مەيلىنشە وتەۋگە كۇش جۇمساپ، ايىنا ەكى رەت، ءۇش رەتتەن شىعا باستادى. «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتى ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان ەلىمىزدەگى بىرەگەي باسىلىم. سوڭعى بىرنەشە جىلدا گازەتكە جاس بۋىن كەلىپ، باسىلىمنىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشقانداي بولدىڭىزدار. ءدايىم، وسى قارقىننان تايماي، الاشتىڭ ماڭدايالدى باسىلىمى بولۋدى جازسىن دەپ تىلەك بىلدىرەمىن!

- مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇقباتتاسقان ەسكەندىر تاسبولات

«يسلام جانە وركەنيەت» جۋرنالى