Aqyn Saranyng tughanyna  2013 jyly 160 jyl tolady, 135 jyl emes. Óitkeni onyn  ómir sýrgen jyldar tizbesinde qatelik jiberilgen. Oqasy joqqa balanbay, shyndyq ornaghany jón. Saramen aitysynda Birjan sal ózin «arghynnyng Altay, Qarpyq aqtankerimin» dep tanystyrghan. Birjannyng ruy arghyn emes. Kerey-Aqsary, onyng ishinde Kóshek. Birjannyng molasy «Stepnyak» altyn zavodynyng «Lermov» degen shahtasynyng qasynda. Aghayyndary búrynghy Kókshetau oblysy, Enbekshiler audanynda túrady. «Balasy Qojaghúldyng atym Birjan» deydi. Qojaghúl onyng atasy. Óz әkesi Túrlybay. Ómirden óter aldynda Temirtas, Asyl, Aqyq degen balalaryna birneshe ólender shygharghan. Bir óleninde: «Elu beske kelgende kórgen qalqam» dep Temirtasty aitady. Birjan 1891 jyly (1887, ne 1897 jyl emes,) 58 jasynda dýnie salghan. 1833 jyly tughan. Sonda «Birjan men Sara» aitysy 1895 jyly ótti degen rasqa kelmeydi. Saramen aitysynda Birjan «myng jarym jylqy bitken Qojaghúlgha» deydi. Shyn mәninde ol kedey bolghan. Mal, mýlik jinamaghan. Ony ózi jasyrmaghan. Jolaushylap qarasha ýige engen Birjangha bir kedey qyzy qatyqsyz qara kóje berse, Birjan ernin ghana tiygizip, ishpey qaytarady. Sonda kedey qyz:

Baylardyng jeytin asy jaya men jal,

Shyghady naq kedeyden osynday sal.

Qys ayaghy, sharua kýizeu boldy,

Kójege kekireymey auzyndy sal, - degeninde, Birjan:

Atandyq saldyqpen Birjan seri,

 

Aqyn Saranyng tughanyna  2013 jyly 160 jyl tolady, 135 jyl emes. Óitkeni onyn  ómir sýrgen jyldar tizbesinde qatelik jiberilgen. Oqasy joqqa balanbay, shyndyq ornaghany jón. Saramen aitysynda Birjan sal ózin «arghynnyng Altay, Qarpyq aqtankerimin» dep tanystyrghan. Birjannyng ruy arghyn emes. Kerey-Aqsary, onyng ishinde Kóshek. Birjannyng molasy «Stepnyak» altyn zavodynyng «Lermov» degen shahtasynyng qasynda. Aghayyndary búrynghy Kókshetau oblysy, Enbekshiler audanynda túrady. «Balasy Qojaghúldyng atym Birjan» deydi. Qojaghúl onyng atasy. Óz әkesi Túrlybay. Ómirden óter aldynda Temirtas, Asyl, Aqyq degen balalaryna birneshe ólender shygharghan. Bir óleninde: «Elu beske kelgende kórgen qalqam» dep Temirtasty aitady. Birjan 1891 jyly (1887, ne 1897 jyl emes,) 58 jasynda dýnie salghan. 1833 jyly tughan. Sonda «Birjan men Sara» aitysy 1895 jyly ótti degen rasqa kelmeydi. Saramen aitysynda Birjan «myng jarym jylqy bitken Qojaghúlgha» deydi. Shyn mәninde ol kedey bolghan. Mal, mýlik jinamaghan. Ony ózi jasyrmaghan. Jolaushylap qarasha ýige engen Birjangha bir kedey qyzy qatyqsyz qara kóje berse, Birjan ernin ghana tiygizip, ishpey qaytarady. Sonda kedey qyz:

Baylardyng jeytin asy jaya men jal,

Shyghady naq kedeyden osynday sal.

Qys ayaghy, sharua kýizeu boldy,

Kójege kekireymey auzyndy sal, - degeninde, Birjan:

Atandyq saldyqpen Birjan seri,

Serining kýnde duman jýrgen jeri.

Qaryndasym, serige sózing ótti,

Kójeni basyp-basyp ap kel beri», - dep jauap bergen.

Birjan ómirden óter shaghynda:

«Dýnie óterindi bilip edim,

Bildirmey kedeylikte jýrip edim.

Búl kýnde bir toqtydan qúnym tómen,

Ýsh jýzge atym shyqqan Birjan edim», - degendi de aityp ketken.

Birjan ómirden óter aldynda ýsh jyl syrqattanghany mәlim. Orynsyz әn salyp, otyrghan jerining mazasyn ala bergen son, jaratpastary «jyndygha» balap, qol-ayaghyn baylatyp tastaghan. Birjannyng aqyndyghynan әnshiligi basym. Ózi kompozitor, dauysy «organ» ispetti zor bolyp, qazaq әni tarihynda jana jol ashqannyng biri bolghan.

«Sara men Birjan» aitysyn syban Árip Tәnirbergenov shyghardy degen dәrip bar. Árip 1924 jyly 62 jasynda ómirden ótken. 1862 jyly tughan. Birjan Sarany izdegeninde qasyna bes-alty jigit ertken. Sonyng biri Birjannyng aghasy Núrjannyng úly Ahmetjan atqosshy bolypty. Ahmetjan: «Sarany kórdim, Birjannyng Saramen aitysqany ras», - dep rastaghan. Túranúly Ysmayyl degen kisi: «Birjan Saranyng danqyn Qoyandy jәrmenkesinen estip bilip, top nóker Ahmetjan, Atyghay, Toqabay, Barshyn, Ámirhan degenderdi ertip, Jetisugha barghan. Birjan: «Onday aqyn qyzdy ómirimde kórmedim. Basy baylauly bolghan song tosyla berdi. Shanyn kórsetpes sanlaq edi. Keudege, eserlikke basyp jendim dep, jii esine aldy. Saragha teng týser adam joq dep, әlde neshe ret aitqanyn jaqsy bilemin», - dep Qasym Amanjolov pen Esmaghanbet Ysmayylovqa 1939 jyly aityp beripti. Birjannyng qasyna ergen alty jolserigine arnaghan «Altybasar» óleni Bismilda Balaubekovtyng «Án sapary» kitabynda berilgen.

«Birjan men Sara» aitysy alghash senzuragha 1897 jyly 29 jeltoqsanda Peterburg qalasynan rúqsat berilgen. Aytys baspadan eki mәrte shyqqan. Birinshisin halyq әdebiyetin jinaushy Jýsipbek qoja Shayyhislamov bastyrghan. Jýsipbek qojanyng әkesi Shayhyslam Aytqojaúly 1843 jyly Qyzylorda oblysy, Terenózek audanynyng Shirkeyli degen jerinde tughan. 1871 jyly Jetisu ónirine kelgen saparynda, ol aqyn Saradan «Birjan men Sara» aitysynyng qoljazbasyn súrap alady. Ol turaly «Tórebay men Sara» aitysynda Tórebay aqyn:

«Shayhyslam Jetisudy aralady,

Baylar men bi, bolysty jaghalady.

Qaldyrghan Birjan saghan qoltanbany,

Ózinnen qalap alyp, kete bardy», - dep jetkizedi. «Birjan men Sara» aitys mәtinin Jýsipbek qojanyng әkesi Saranyng ózinen súrap alghannan keyin 26 jyldan son, Jýsipbek qoja Shayhyslamúly «ózim Saradan jazyp aldym» dep 1898 jyly aghayyndy Múhamedjan men Shәripjan Kәrimovtyng Qazan qalasyndaghy jekemenshik baspahanasynan shygharady. Ol turaly taghy Tórebay aqyn:

«Arada jiyrma alty jyl uaqyt ótti,

Kitap bop shyghatúghyn mezgil jetti.

Balasy Shayhyslamnyng Jýsipbek qu,

Qazanda sol qissany jariya etti», - deydi.

Ayta keterlik jәiit, bәz bireuler osy aitys mәtinining alghashqy betindegi: «Múny aitqan әlqissa Jýsipbek qojagha Sara qyzdyng Birjanmen aitysqanyn qyzdyng óz auzynan osylay dep, bastan ayaq bayan qylghany aitystyng keler jylynda», - degen sózderge sýienip, avtory Jýsipbek qoja deydi. Al baspadan 1898, 1900 jyldary shyqqan aitys mәtininde múnday sózder mýlde joq. Jýsipbek qoja aqyn Sarany alghash 1890 jyly ghana kórgen. Kenes ókimeti ornaghannan keyin Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirov, Sanjar Aspandiyarov, Temirbek Jýrgenov sekildi kóregender: ertede ótken aqyn, jazushylardyng qissa, dastan, jyr, aitystaryn «ózim shyghardym» dep, Qazan, Tashkent qalalarynda kitap etip, bastyryp shyghartqan Jýsipbek qoja Shayhyslamúly avtor emes, el auzyndaghy derekterdi bireuler arqyly jinap, elding enbegin paydalanyp jýrgen adam ekenin anyqtaghan. «Jýsipbek qojagha» atty óleninde belgili aqyn Quanyshúly Saparghaliy:

«Sen ózing erkek emes baytal qoja,

Ár jerde úrlyghyndy aitam qoja.

Búrynghy aqyndardan jyr úrlaytyn,

Ekensing eki jýzdi saytan qoja...», - dep úrlyghyn әshkere qylghan. Ekinshisi Zaysannan jiberilgen, tolyq núsqasy dep atalady. Ol Orynbor qalasynda túratyn Húsayynov pen Kәrimovter birlesip ashqan «Hizmәt» baspahanasynan shyqqan. Osy núsqa Áriptiki sanalghan. Eli tobyqty Quanyshbay aqynnyn:

«Áripke sәlem jazdym ýsh qaytara,

Shyghardym dep ottapsyng «Birjan-Sara».

Basynda baylauyng joq, bir ant edin,

Saytan bolyp ketersing bara-bara», - degen sózderin eskersek, Árip jazdy degenning dәiegi bolmaydy. Akademik Múhtar Áuezov: «Anyghy, Árip aitysty negizgi shygharushy emes. Songhy aitushy bolghany ras. Ol hal aitysty Áriptiki ete almaydy», - dep shynayy jazghan. Aytys mәtinin Zaysannan jibergen avtordyng esimi Ámirhan. Ol Birjan saldyng qolqanat dosy, «Er Ámirhan» dep atalghan. Sal-seri, ózi paluan. Bek, bolysqa qyzmeti jaqpay sayran salyp, ólgen soldatty sodan kórgendikten, úlyqtan qorqyp, dәm tartyp Zaysangha ketken. Nayman-tórtuyl ishinde bes jyl ómir sýrip, Altay men Shәueshekke danqy jetken asyl. Eli kerey. Jeri Qyzyljar. Jetisugha san mәrte kelip, ketip jýrgen. Tolghanbay men Tórebay aqyndar batasyn alghan. Birjan men Sara aitysqanynda Birjannyng qasyna erip kelgenderding biri bolghan. Ónerimen kýnin kórgen. Qasyna әnshi, aqyndardy kóp ertip jýrgen. Shәkirtteri kóptep sanalghan. Tórtuyl Segizbay by auylynan Qazan qalasyna «Birjan men Sara» aitysynyng mәtinin jiberip, óz esimin aitys mәtinine saqtyqpen jazbay qoyghan. Áripting Saragha «ghashyqtyq óleng haty» dep Tәnirbergen Qalilahanov baspa etken ólenmen jazylghan hattar esimi atalghan Ámihangha sap keledi. Óitkeni, ol hattar da Saragha Zaysan men Shúbaraghash-Oyjaylaudan jiberilgen. Saranyng ózi «ary ótip, beri ótkeni syilyq tastap, kóbeydi qyzgha únamaq myrzadaghy»» dep aitqanynday, oghan jigit-myrza, shal-shaqpyt, bek-bolys, bay-manap, t.b., qolqa salmaghan jan az bolmaghan. Yzgharly jýregi olargha myzghymaghan. «Jýz jyl jyrlaghan jýrek» kitabynda Myrzatay Joldasbekov: «Jambyl 1875 jyldyng kýzine qaray Qarqara jaylauynda aqyn Saramen kezdesedi. Ayly týn altybaqan basynda Sara qyz auyldyng alty auyzyn aitady. Jambyldyng jýregine shoq salady. Jambyldyng tilegine týspaldap jauap qayyrady. Búdan keyinde ekeui jiyn-toylarda birneshe ret jolyghady. Saranyng halyq әnining әuenimen «Ugay-ugay, ai-ugay» dep salatyn әni Jambyldyng jýregining jyryna, ómirlik syryna ainalyp ketse kerek», - dep jazady. Búl derek boyynsha Sara 1875 jyly әli túrmys qúrmaghan bolyp shyghady.

Qazan qalasynda baspahana baryn, aitys mәtinin jibergen Ámirhangha aitqan qajy Nasirov Sapa. Nasirov Sapa Sarqan qalasynda qajylyq qúryp túrghan. Nәsili ózbek. Ufa, Qazan qalalarynan músylmansha joghary bilim alghan dәripti jan bolghan. Birjan saldyng Jetisu, nayman eline kelip, Saramen әn jarystyryp, ony Maman men Tolqynnyng qúrghan túzaghynan azat qylghanyn, eli sadyr, Shópshekúly Ahmet aqynnyng ólenmen sipattaghanyn T.Qalilahanov 2006 jyly, «Kýltegin» baspasy, Astana qalasynan shyqqan, «Aqyn Sara Tastanbekqyzy» degen kitabynda keltiredi. Sonda Ahmet aqyn:

«Kez bolyp Saramenen Birjan aqyn,

Ayryqsha Eshkiólmesti atap atyn.

Qalyng el qaptaghaydy bir quantyp,

Áserli әnin aitqan keshke jaqyn», - deydi. Búl Shópshekúly Ahmet aqyn emes, kenjebay ruynan shyqqan, qissashyl Malayúly Ahmet aqyn bolsa kerek. Shópshekúly Ahmet berirek, Malayúly  Ahmet aqyn Sara zamanynda ómir sýrgen. Birjan saldyng Jetisugha kelgeni turaly «Talay zaman», «Jetisu» atty ólenderi bar. Ahmet aqyn: «Asyghys atqa mingen Ayagózden, nayman Sara aqyn bar degen sózben», - dep Birjan saldyng Jetisugha Ayagóz arqyly kelgenin jetkizedi. Aqyn Sara Tәsibek, Ermek, Tynybek, Qúdaybergen, Tostaghanbet, Janaq, Sapa, Niyazbek, Kenshimbay, Sýiinbay, Orynbay, Sabyrbay, Jambyl, Jәmshibay, Áset, Tórebay aqyndarmen aitysqan. Sarany toqtatqan alshyn Esqojaúly Tórebay aqyn. Aqyn Sara:

«Jasym bar qyryq segiz, jylym siyr,

Jasymnan әnshi, aqyngha boldym ýiir.

Tórebay dәlel tauyp, jenip kettin,

Kinәm joq, saghan qoyar jalghyz týiir.

Keshegi on segizde jolyqpadyn,

Ketetin erip saghan qol ústasyp,

Qyz berem, úlyng bolsa by Tórebay,

Bolayyq qúda, jekjat, bek dostasyp», - dep jenilgenin moyyndaghan.

Aqyn Sara 1876 nemese 1878 jyly tuyp, 1916 jyly, 38 jas ómir sýrip, ómirden ozdy deu, ómiri, zamany, qatynas ortasyna say kelmeydi. Aqyn Sara 1853 jyly tuyp, 1907 jyly ómirden ótken. Búl derekti әdebiyet zertteushisi Shegen Ahmetov, qalamger Zeytin Aqyshev, jazushy Beksúltan Núrjekeúly, aitysker aqyn, aghartu isining ýzdigi Týlkibek Qúraqbaev qoldaghan. Aghartushy Mәkey Erkinbekov pen artist Qanabek Bayseyitov te zamanynda rastaghan. Abaydyng úly Ábdirahman 1895 jyly qaytys bolghan. 1896 jyly Saranyng auyly Ýsh Kәuken, tasybay elinde otyrghanda Qúdayberdiúly Shahkerim Ábdirahmannyng sýiegin týnetip ótedi. Ol turaly Mәkey Erkinbekovtyng esteligi baspa betterinde basylghan. Mәkey turaly Tәnirbergen Qalilahanov: «Ábishting sýiegi Saranyng ýiinde bolghanda basy-qasynda bolghan managhy 12-13 jasar bala Qúdaybergenge mingesip kelgen», - dep jazady. Aghartushy Mәkey Erkinbekov 1952 jyly qaytys bolghan. Sara Abaygha jetkiz dep, «Kónil» óleng aitypty. Ony jazyp alyp Shahkerim Abaygha jetkizedi. Saranyng ol óleni tolyq saqtalyp, kitabqa endi. Qúdayberdiúly Shahkerimning anasy tastemir, Atymaylynyng qyzy, esimi Kýnke. Saragha atalas, tuys, arghy atasy bir, Amandostan taraydy. Sonda Sara 1878 jyly tusa - 18 jasta, onda әli kýieuge tiymegen. Meyrambay Baytolyqov, Týitebaev Túrlybek, Espenbetov Namazbek atalar dereginde «kýieuge «azattyq» alghan keyin, tórt-bes jyl ótken song shyqqan» delinedi. Bekbay Saranyng ýiinde eki jyl qyzmet jasap jýrip, zorgha alypty. Sondyqtan Bekbaydy saqay-tastemir eli «Tólegen» dep te ataghan. Ábdirahmannyng sýiegin týnetkende Saranyng jasy 43-te bolghan. Sara bylgharymen qaptalghan mәiitti kýzetisip, qasyna shyraq shaghyp shyghady. Esteliginde Mәkey Erkinbekov: «Shahkerim qajy Abaydyng úly Ábdrahmannyng sýiegin alyp kele jatyp, jolay aqyn Sara auylyna toqtap, bir qonyp, attaryn jemdep, suaryp, aqyn Saranyng Abaygha kónil aityp óleng joldap, aqboz atty azagha tartyp jiberetini osy ara-túra qúdandalyq aralastyng bir ispet kórinisining izgilik belgisi edi», - dep jazady.

 

Saranyng әkesining laqap esimi Tastanbek. Tastay berik isi men minezine bola jengeleri men kelinderi, el-júrt Tastanbek dep atap ketken. Aghashtan týiin týigen sheber bolghan. Azan shaqyryp qoyylghan esimi Súltanbek. Otyz jeti mýshel jasynda, Sara tughan song qaytys bolghan. «Qorlyq» degen óleninde Aqyn Sara: «Qúday-au, әkemdi aldyng tua sala, atanttyng jesir kempir, jetim bala», - deydi. Anasynyng esimi Janshóke, qaynar Shynqojanyng qyzy. Aqyn Sara óte súlu bolghan. Ol ózin: «Qamysty tereng kólding súqsyrymyn», - deydi. Ózin súqsyr ýirekke teneui, onday ýirek óte saq bolady. Qarshygha men lashynnyng eng úshqyry alady. Sara núr jaynaghan kelbetti, aqsha jýzdi súludyng ózi bolady. Búlbúl ýndi búrang bel, ózgeshe jaralghan nәzik jan bolyp jetiledi. Ájimsiz on sausaghynyng bәri appaq, auzy oimaqtay, otyz tisi meruerttey eken. Moyynynda aqyq monshaq. Lebizi sherbet. Qara kóz. Kirpigi jibek tudyng shashaghynday tógilgen, qasy qalamqas. Mandayy biyik bitken, ken. Qolang shashty, qos juan búrymdy, qyzdyng totysy atanghan. Óneri segiz qyrly. Basynda shoqparday ýki taqqan kәmshat bórik. Ýstine kiygeni beli qynama oqaly qamzol, shәii kóilek. Sausaghyna kýmis saqina, qúlaghyna kýmis syrgha salghan. «Kýy tartsam bal tamady barmaghymnan» dep Qúdaybergen aqyngha aitqanynday, Sara kýy de shertken. «Tughan elim, ósken jerim» degen óleninde aqyn Sara: «Tastemir, Saqay, Túnghat atategim,

Jaqsylar jibermegen jaugha kegin.

Ýsh Matay: Kenje, Atalyq, Qaptaghay,

Túlpardyng túyaghy bop tughan edim.

«Kókjaydaq» tughan jerim, tegis eken,

Alqaby aryq, toghan, egis eken.

Jaratqan jan bergenge dәn bergen ghoy,

Jegenim sol jerimning jemisi eken», - dep  atategin, ósken jerin tolghaghan. Azynaqúlúly Ahmet aqyn:

«Qobyzshy Baysaq kýishi kórgen bala,

Talpynady onyng aitqan әnin sala.

Qobyzdy qonyraulatqan ónerli adam

Túrghanday bar qauymnan jeke dara.

Yntyghyp yqylaspen tyndaghanda,

Kýy qonad kókeyine kókirek jana.

Qúmarta kýige úmsynyp jýrgenderdin,

Ishinde ereksheleu edi Sara.

Án salyp, shygha qalsa tezek tere,

Toy bolsa aqyn qyzdar qasyna ere,

Oyynan ózi de erkin qúrastyryp,

Ólenshi boldy Sara kele-kele», - dep Saranyng bastapqyda ólenshi bolghanyn derekteydi. Aqyn Sara jas kezindegi auyr haly men qolyna dombyra alghanyn óz óleninde:

«Qyzymyn Tastanbekting atym Sara,

Jetim bop jarly ósken men bir bala.

Túrmystan óspey jatyp tayaq jedim,

Bolsa eger taghdyr sonday, qansha shara.

Jetim dep kemsinbesin meni aghayyn,

Qorlanbas qorlaghangha sózim dayyn.

Aumaghy at shaptyrym tastemirdin,

Aynaday, alaqanday bilem jayyn.

Qyzy edim Tastanbekting atym Sara,

Elinen shyghyp jýrgen men bir bala.

Qolyma on ýshimde dombyra alyp,

Kelemin bir sýrinbey jeke dara», - dep aitady. Múny men serpilisi jayynda aqyn Sara: «Zamandas - múny birge apa, jengem,

Kómek kóp, jangha sep, qayghyny jengen.

Jinandar ýki, tana, kiyim maghan,

Attanam el ishine maghan sengen.

Ýkisin dombyramnyng tolyqtayyn,

Bekerge ishten túnyp toryqpayyn.

Aytayyn elge shynyn, әiel múnyn,

Sayrayyn sansyz topta qoryqpayyn.

Týsindim, taghdyrym kóppen birge,

Jeniske jete almaymyz qospay irge.

Zar-múndy kóp aldyna kórseteyin,

Jalynyp eng bolmasa qyzyl tilge», - deydi.

Aqyn Saranyng jaynap týrlene әiel tendigi «azattyqqa» úmtylyp bekingenin, aqyndyq ónerining dәriptelui turaly Azynaqúlúly Ahmet aqyn:

«Án salyp, jiyn bolsa Sara sayray,

Ishinde sansyz toptyng otsha jaynay.

Týrlengen top ishinde toty qússha,

Bastady kórgenderding ishi qaynay.

Aqyn qyz aq almastay әnmen sermep,

Tógiltti sóz marjanyn tereng terbep.

Qoghaday toptyng basyn japyrady,

Qosyla dombyramen qoldaghy ermek.

Eldegi jigitterdi aqynsymaq,

Aytysshyl, әbiýrsiz, batyr symaq,

Qatty aityp, qarsy kelse qatelerin,

Janyshtap tastaytúghyn batyl synap.

Aldynan adam shyqpay bara-bara,

Sayrady Sara topta jeke dara.

Naymannyng túghyrdaghy búlbúl qúsy,

Atandy aqyrynda aqyn Sara.

Saranyng aqyndyghy boldy erekshe,

Aytysqa jarmaspaytyn jәy zerekshe.

Jyr qylyp zaman syryn, túrmys múnyn,

Aytatyn adamdarday jasy kese.

Tastanbek óz әkesi jastay ólgen,

Emes ed eseygende kózi kórgen.

Kór basyp, úmyt qalghan әke atanyp,

Aqyn qyz elge ayan qyp shyghardy órden», - dep aitady.

Aqyn Sara tendik jayyn, armany, eniregeni, bir teni bolmaghany turaly elden jasyrmay: «Qyzymyn Tastanbekting atym Sara,

Arman kóp, auyzyma halqym qara.

Qorghalar kóp ishinen búta tappay,

Shyryldaghan boz torghay men bir bala.

Eniretting erte bastan tughan elim,

Kir juyp, kindigimdi bughan elim.

Keng jatqan sadyr, matay elderinen,

Bir tenim bolmady ma, úldan menin?

Jetkizip sabyrlyqpen ústap baqpay,

Bәige qyp, topqa qosyp, túmar taqpay.

Jelkemdi kókteyinen qidyndar da,

Bórige baylap berding jetim laqtay.

Nesine jasyramyn elim senen,

Eriksiz bir jetimmin, dertim teren.

Adamda qútyla almas qúlgha berdin,

Kórdinder qansha jazyq, japa menen?» - dep zarlanghan. Azynaqúlúly Ahmet aqyn: «Toy bastap, aqyn Sara әn salady,

Dauysyn estigen jan tang qalady.

Sol kýnde jastau kýni jalyndaghan,

Qúbylyp toty qústay tolghanady.

Ekpini soqqan jeldey bolghanan son,

Árkim-aq aitysudan qorghanady», - dep aqyn Saranyng qúlshynghan kelbetin dәripteydi. Ýsh Mataydyng (Atalyq, Qaptaghay, Kenje) totysy atanghan Sara qalay «aq bata, aq qoy qany» torgha týsti. Ony Saranyng ózi «Taghdyr tәlkegi» dep toptalynghan dastanynda bayan etedi. Dastandy aqyn Qúdaybergennen alyp, 1938 jyly múraghatqa tapsyrghan Qalel Seysenbekov degen azamat. Dastanda Arnay bolys, Telibaydy by dep aityp, Mýsәpir batyr jazyqtalady. Arnay Sarbasúly 1869-1930 jyldary ómir sýrgen. Bóribay kóterilisining 1930 jyly bastaushysynyng biri bolghany ýshin atylghan. Onyng bolys bolghany 1898 jyldyng tamyz aiy. Arnay bolystyqqa Myrzaghúlúly Telibaydyng yqpalymen ótken. Tegi Arnay, Telibay by bolmaghan, bolys bolghan, Mýsәpir Saragha qiyanat jasamaghan jandar. Qayta Telibay men Mýsәpir Saragha azattyq әperudi qoldaghandar qatarynda bolghan. Dastanda esimderi basqalardyng ornyna atalyp ketken. Mysaly: Sarbastyng ornyna Telibay, Mýsirepting ornyna Mýsәpir. Sodan shatys tughan tәrizdi. Saramen aitysynda Tәsibek aqyn: «Ólenim tausylmaydy moldyghynan, Sarbastyng qútylmaysyn zorlyghynan», - dep qaharly aitqan. Sondyqtan Arnaydyng әkesi Sarbas biyding qiyanatynan Tastanbek janúyasy japa shegip, joqshylyqqa úrynghan. Tastanbek ólgen son, Sarbas onyng ýielmenin qasyna kóshirip alghan. Sahariyany jalgha salyp, jarytyp aqysyn tólemegen. Sarany sheshesimen jaqtyrtpay, Abdyra auylyna kóshirtip tastaghan. Túrysbek qajynyng kishi әkesi Tolqynnyng malyn baghyp, aqysyn jarytyp ala almaghan Tastanbekting inisi Jaysanbek jesir men jetimge jany ashyp, Abdyragha kelgen. Jas kezinen kýreske týsken paluan Jaysanbek daladan bir mal soyyp alyp, Abdyragha әkeledi. Alghany Tolqynnyng maly bolyp, qoly úzyn Túrysbek qajy izdetip qudalaghan. Sarbas by Túrysbekti qoldap, úrlyqty Jaysanbekten kórip, Abdyragha kelip, tintip, qar astyna tyghylghan etti tauyp alghan. Sarbas by jaqynyn qorghamay, Túrysbekti jaqtap, Jaysanbekti Qapal týrmesine aidatyp qamatqan. Jetim men jesir mýsirkegen jandardyng kómegimen tirlik keshken. So jylghy qatty qys pen jútta Túrysbek qajy qyly kóz, barymtashy Jiyenqúlgha isi týsken. Jiyenqúldyng jasy 45-ten asqan edi. Jiyenqúl Maman-Túrysbekting malyn qarap, aman qylmaqqa uәde etken. «Sәti týsti» degen oimen Túrysbek Jiyenqúlgha qamalghan Jaysanbekti «taban asty bosatyp al» dep, týrmedegilermen kelisip qoyghanyn bildirgen. Jas qyzdy әpermek oiyn da jetkizgen. Jiyenqúl quana bәrin qúp kórip, Túrysbek qajynyng qaylasymen Jaysanbekti týrmeden bosatyp, «qajynyng ózi qúda bolam» degenine odan kelisimin alghan. Saranyng sheshesi Janshóke «ózdi-ózi kelisip, bolypty seni soghan atastyrmaq» dep qyzyna úqtyryp, «azat bolar jolyndy izde» degen aqyl bergen. Azattyq ansaghan Sara «aq bata, aq qoy qany» ózdi-ózi serttesip atastyrghan Jiyenqúlgha barmay, tórt-bes jyl kýresken. Ombygha serttesken jigiti Kýzembaydyng artynan ketpekshi, tereng say, qúzgha qúlap nemese sugha aghyp ólmekshi de bolghan. Aqylgha salyp, aqyry kóp kómegimen «aq bata, aq qoy qany» atastyrghandy búzugha, әiel tensizdigin óz ónerimen kópshilikke jariya jasaugha bel bughan. El ishi jaqsylary Esimbek, Arsalan, Baysaq, Tolghanbay, Er Sherubay, Telibay, Mýsәpir, Ahmet t.b. qoldauymen bostandyqqa úmtylghan.

Aqyn Sara Eshkiólmesting baurynda  túnghysh ret «azattyq» dep, tu kótergen asyl jan. Sol «azattyq» alghan dabyly býkil qazaqqa, jan-jaqqa estilip taralghan. Sara azattyghyn óz óneri arqauynda alghan. Birjan sal «aq batany» búzdyryp, Saragha tendik әpergen. Birjan sal:

«Ombyda Dugomelige ótinish qyp,

Qorghaugha sol balany qúrma qyldan.

Saraday balghyn qyzgha qamqorlyq qyp,

Qútqardym jauyzdardyng tyrnaghynan», - dep aqyn Saragha jasaghan qamqorlyghyn ólenmen bayandaydy. Saranyng azattyghy turaly Ahmet aqyn:

«Túrysbek aighaylap toqtatty eldi,

Sara qyz Jiyenqúldan «azat» endi.

Shart solay: qalyng jigit qaptaghaydan,

Qosylsyn ózi tandap әmengerdi», - dep derekteydi. Aqyn Sara el birligi ýshin, qaptaghay-tasybay jigiti Bekbaydy tandap, kýieuge shyghuy, osy shartty da eskerip, oryndaghany boluy mýmkin.

Azattyq әpergen «ókil aghasy» Birjangha altyn bilezigin úsynghan Sara «aghatay eskertkish qyp elge apar» dep syilaghan. Birjan kýldariya belbeuin «toy jyrtysy» dep suyrtpaqtap jyrtyp, kópke ýlestirip jibergen. «Múra» atty óleninde Birjan sal: «Saldym men on-órnek asyl jyrdan,

Taydyrmay ayaghymdy jalghyz qyldan.

Kezdesip naymandaghy Sara qyzben,

Tolghanbay aitystyryp, qissa qylghan», - dep aitqan. Sәbit Múqanov: «Birjan men Sara aitysyn kóldeneng bireu shyghardy ma degen kónilge kýdik tughyzatyn jaghday, aitystyng bylay bastaluynda: Birjan sal Saranyng sheshesimen, sinlisimen sóz qaghystyrady dep aita kele, aitys aqylmen ólshenip shyqqan, ishinde kóldenen, artyq sóz joq. Jazba әdebiyetting jaqsy ýlgileri siyaqty», - dep oy qorytqan. Qúima qúlaq danalar Ayymbetúly Shýtembay, Dәmeli Imashqyzy, Jylqybaev Erghali, Beysebaev Beysenbek, Meyrambay Baytolyqov jazbalarynda: «Tarihta qaldyru ýshin, Tolghanbay aqyn «Birjan men Sara» aitysyn ýsh dana qoljazba etip jazghan. Bir danasyn ózine qaldyryp,  bir danasyn Maman, Túrysbekke, taghy bir danasyn Birjangha bergen», - delinedi. Bostandyq alghan Sara óz yqtiyarymen eli tasybay Altynbayúly Bekbaymen (1852-1933 j.j.) túrmys qúrghan. Sara Bekbaydan alty úrpaq tughan. Úldary Ermúqan, Núrmúhanbet, qyzdary Ruhiya, Jaqiya, Kipiya, Mýnira. Mýnirasy jalayyr, bәishegir jigitine úzatylyp, kýieui qaytys bolghannan keyin tórkinine qaytyp keledi. Múny estigen Tórebay aqyn Bekbay men Saragha qúda týsip, Mýnirany Ózdembay degen tuysyna әperipti. Sonda Sara Tórebaygha «qyz berem» degen uәdesin de oryndaghan boldy. Meyrambay men Tynybayúly Jaymolda atalar dereginde aqyn Sara Bekbaydan segiz úrpaq kórgeni aitylady. Atalmaytyn eki úrpaghynyng esimderi Baymúhan, Júmahan delinedi. Ekeuining ómiri bimaghlúm. Erterek shetinegen tәrizdi. Núrmúhanbetting kelbeti aqyn Saragha tartyp, óndi, ónerli bolyp, on bes jasynda kókpar tartysynda attan qúlap, qatty mertigip, júlyndary zaqymdanghanynan mert bolypty. Jaqiya qyzy Balpyq biyding auylyna úzatylypty. Ruhiyany qaptaghay, aqtiles ruynan Saghady degen úzatyp alypty. Saghady qughyndalyp ketip, Ruhiya auyryp, 1930 jyly ómirden ozypty. Balalary Bekdayyr, Qozayyr degender Ýshtóbe men Almatydaghy balalar ýiinde tәrbiyelenipti. Bekdayyr men Qozayyrdan taraghan úrpaqtar qazir bar. Meyrambay Baytolyqov atanyng Namazbekke jazdyrghan jazbasynda aqyn Saranyng bir qyzy qaptaghay, tórtqara eline úzatylghan delinedi. Meyrambay Baytolyqov ata 1932 jyly sol qyzdy kórdim deydi. Súnghyla Tynybayúly Jaymolda ata: «Bekbay aqyn Saramen attas, Sara esimdi ekinshi әielge ýilengen. Bekbaydyng ýshinshi әielining esimi Últay. Al, tórtinshi alghan әielining esimin úmyttym», - dep derekteydi.  «Aqyn Saranyng arnauy» atty óleninde Sara: «Eluding tórteuine kelgenimde,

Dert jenip, qalyp barad ólenimde.

Boldy ghoy qysqa mening qu ómirim,

Alpysqa jetpey bir kýn ólemin be,

Bir az kýn enbek ettim dos, jarangha,

Ólenim az da bolsa maqtanargha.

Meni de «úrpaghym» dep, eske al júrtym,

Saranyng aitary osy attanarda», - dep uayym shekken.

Aqyn Saranyng sýiegi Ýlgitirek sharuashylyghyndaghy «Ýsh Kәuken» dep atalatyn jerdegi tasybay elining beyit qorymy ishine jerlengen. Basyna kenes dәuiri túsynda kishkene mәrmәr aq tas qoyylypty. Ol turaly T.Qalilahanov «Aqyn Sara» kitabynda jazady. Qazirgi «Aqyn Sara» auylyna qarasty Aqeshki suynyng boyyndaghy jeke túrghan zirat aqyn Saragha arnap salynghanymen onda onyng mәiiti joq. Qúr bir uys topyraq әkelinip, soghan kesene salynghan desedi.

Abai.kz