Birinshi hat

Siz maghan aityp ediniz: «Mening otanymnyng úlylyghyna bagha jetpeydi. Oghan qyzmet etetin nәrsening bәri jaqsy. Endigi uaqytta búdan basqa eshtenening de mәni joq myna dýniyede, bizderge, jas nemisterge, óz últymyzdyng taghdyryna qatysudan ómirding maghynasyn tabu baqyty búiyrdy, onyng jolynda biz bәrin qúrbandyqqa shaluymyz tiyis». Ol kezde men sizdi jaqsy kórushi edim, biraq myna pikiriniz aramyzdy bóldi. «Joq, - dedim men sizge, - barlyghyn tek qana algha qoyylghan maqsatqa baghyndyru qajet degendi men moyynday almaymyn. Aqtaugha bolmaytyn nәrseler bar.  Sondyqtan mening otanyma degen mahabbatym әdilettilikke degen mahabbattan ajyramauy tiyis.  Men otanyma kez-kelgen úlylyqty tilemeymin, qan men jalghandyqtan túratyn úlylyqty tilemeymin. Men әdilettilikke qyzmet ete otyryp,  otanyma qyzmet etkim keledi». Siz maghan aittynyz: «Endeshe, siz óz otanynyzdy sýimeysiz».

Birinshi hat

Siz maghan aityp ediniz: «Mening otanymnyng úlylyghyna bagha jetpeydi. Oghan qyzmet etetin nәrsening bәri jaqsy. Endigi uaqytta búdan basqa eshtenening de mәni joq myna dýniyede, bizderge, jas nemisterge, óz últymyzdyng taghdyryna qatysudan ómirding maghynasyn tabu baqyty búiyrdy, onyng jolynda biz bәrin qúrbandyqqa shaluymyz tiyis». Ol kezde men sizdi jaqsy kórushi edim, biraq myna pikiriniz aramyzdy bóldi. «Joq, - dedim men sizge, - barlyghyn tek qana algha qoyylghan maqsatqa baghyndyru qajet degendi men moyynday almaymyn. Aqtaugha bolmaytyn nәrseler bar.  Sondyqtan mening otanyma degen mahabbatym әdilettilikke degen mahabbattan ajyramauy tiyis.  Men otanyma kez-kelgen úlylyqty tilemeymin, qan men jalghandyqtan túratyn úlylyqty tilemeymin. Men әdilettilikke qyzmet ete otyryp,  otanyma qyzmet etkim keledi». Siz maghan aittynyz: «Endeshe, siz óz otanynyzdy sýimeysiz».
Sodan beri bes jyl ótti, odan keyin biz kezdesken joqpyz,  biraq osy bir úzaq jyldary (siz ýshin sonshalyq qysqa, әri jyldam ótken!) «Siz óz otanynyzdy sýimeysiz!» degen sózinizdi esime almaghan kýnim bolghan joq shyghar.  Endi men osy sózder jayynda oilanghanymda kókiregim qars airylady. Eger sizding mahabbatynyzdyng mәni bolyp otyrghan nәrseni lastaytyn әdiletsizdikti әshkereleu, - sýimeushilikti bildirse, eger sýiikti jannan sening ol turaly eng asyl kózqarasyna say boluyn talap etu, - sýimeushilikti bildiretin  bolsa, iyә, onda, men otanymdy sýimeymin. Búdan bes jyl búryn Fransiyadaghy kóptegen adamdar osylaysha men siyaqty oilaghan. Alayda olardyng keybireuleri nemis beynesindegi taghdyrmen betpe-bet kezdesti, búl taghdyr olardyng barlyghyna myltyqtardyng on eki qara únghysynan qarady. Al, osy adamdar, yaghny sizding payymdauynyzsha, otanyn sýimeytinder,  óz otany ýshin sizderding óz otanynyzgha qay kezde bolsa da,  tipti sizderding erkinizde ol ýshin jýz ret óz ómirlerinizdi qii mýmkindigi berilse de, jasay almaytyndy jasady. Óitkeni olargha ózderin ózi jenuge tura keldi, mine olardyng batyrlyghy da osynda. Biraq men búl arada   úlylyqtyng eki kórinisi jayynda jәne bir qayshylyq  turaly aityp otyrmyn, ol jóninde men sizge týsindiruim tiyis.
Eger búl mýmkin bolsa, biz jaqynda taghy kezdesemiz. Biraq dostar retinde emes.  Sizdi jenilisting qayghysy janshityn bolady, jәne ótken jenisiniz ýshin úyalu emes,  ony saghynu sizding synghan jigerinizdi qúrta týspek.
Qazir biz ruhany әli jaqynbyz; ras, men sizding jauynyzbyn, biraq belgili bir shamada әli de sizding dosynyz bolyp qalamyn, óitkeni óz oiymdy ayaghyna deyin sizge ashyp otyrmyn. Erteng bizding aramyzda bәri ayaqtalady. Sizding jenisiniz jasay almaghandy sizding jenilisiniz ayaqtaydy.  Biraq әzirshe biz mýlde aiyrylmay túrghanymyzda, men sizge tym bolmaghanda, beybitshilik jyldary da, soghys jyldary da, sizding mening otanymnyng taghdyryn týsine almaghan jayttargha kózinizdi ashqym keledi.
Men sizge bizdi qanday úlylyq algha jeteleytindigin birden aitqym keledi. Biraq, búl bizdi shabyttandyratyn jәne sizderge tәn emes batyldyqtyng ne ekendigin aityp berudi de bildiredi. Eger sen ómir boyy soghan dayyndalsang jәne shayqasu sen ýshin oilanudan góri әdettegi nәrse bolsa, úrysqa kirisip ketu sonshalyq qayrattylyqqa jatpaydy. Al, jek kóru men zúlymdyqtyng aqyr týbi bayansyz ekendigin anyq bile otyryp, azap pen ólimge betpe-bet kelu - búl mýlde basqa. Soghysty jek kóre otyryp kýresu, bәrinen aiyrylugha dayyn bolu, sóite túra baqytqa úmtylu, joghary órkeniyettilikti oilay jýrip qiratu men joi - búl mýlde basqa. Búl maghynada sizderge qaraghanda bizge qiynyraq, óitkeni biz ózimizdi tejeuge tiyispiz.  Sizderge óz jýrekteriniz ben sanalarynyzda eshteneni jenuding qajeti bolghan joq. Al, bizding eki jauymyz boldy, sondyqtan óz boylarynyzda eshteneni tejeuding qajeti bolmaghan sizderden aiyrmamyz bizge qarudyng kýshimen ghana jenu jetkiliksiz edi.   
Bizge kóp nәrseni enseruge tura keldi, bәlkim, eng aldymen, sizderge úqsaugha әrdayym jeteleytin aldamshy tilekten arylu kerek boldy. Óitkeni bizde instinktke beriletin, aqyl-oydy jek kóruge, qimylgha tabynushylyqqa kónetindey sezim pernesi bar. Biz týpting týbinde ózimizding úly parasatymyzdan sharshaymyz. Biz aqyl-oydan úyalamyz, endi bir sәtte  aqiqatqa qanday da bir kýsh-jigersiz jetkizetin baqytty jabayylyqty armandaymyz. Biraq búl aurudyng emi onay: bizding aldymyzda sizderding ýlginiz túr,  sizder bizge  múnday qiyalshyldyq qayda aparyp soqtyratyndyghyn kórsetip otyrsyzdar, búl bizdi oilandyrady. Eger men tarihtyng bayansyzdyghyna sensem, onda sizder aqyl-oydyng tútqyndary retinde bizding týzeluimizge septesesizder dep oilar edim. Sizderden bezine otyryp, biz intellektualdy ómirge oralamyz - búl arada biz ózimizdi qútty mekenimizde sezinemiz.
Alayda bizge batyrlyqqa degen bizding kýmәndi kózqarasymyzdy enseru qajet boldy. IYә, men bilemin,  siz bizge batyrlyq jat nәrse dep sanaysyz.  Siz qatelesiz. Anyghynda, biz bir mezgilde batyrlyqty qúrmetteymiz әri oghan abaylyqpen qaraymyz.  Qúrmetteytinimiz, bizding myng jyldyq tarihymyz bizge izgilikting jetkilikti dengeyin boyymyzgha sinirdi. Aybaylaymyz, óitkeni aqyl-oydyng mynjyldyq shyndaluy bizdi adamdyqtan tys nәrselerge úmtylmay-aq, ózimiz ben ózimiz boludyng úlaghatty ónerin ýiretti. Sizdermen betpe-bet kezdesu ýshin, bizge alystaghy ótkenge qayta oralugha tura keldi. Mine sondyqtan da biz ózge eshkimge keregi bolmaghan aqiqatty izdep jýrgen kezde,  qajettilik tuynday qalghan sәtte-aq jalghandyq qúshaghyna jyghylghan býkil Europadan artta qaldyq. Mine, sondyqtan da biz jenilisten bastadyq: óz isimizding dúrys ekendigine senimimiz ornaghansha biz sizderding shabuyldarynyzdy toytarugha bayau boldyq.
Bizge adamgha degen mahabbatymyzdy, onyng beybit orny turaly kózqarasymyzdy, eshqanday jenisting orny tolmaytynyn, al adamgha qiyanattyng kez kelgenin aqtaugha bolmaydy degen tereng senimimizdi qayta qarap enseru qajet boldy. Bizge ózimizding ýmitimiz ben bilimimizden qol ýzuge, bizding qazirgi jaularymyzdy jaqsy kóruge týrtki bolyp otyrghan barlyq nәrseden, jәne býkil soghys ataulyny jek kóru sezimimizden bas tartugha tura keldi. Qysqasy, bizding dostyqqa degen qúlshynysymyzdy basyp-janshugha tura keldi - múny siz týsinesiz dep oilaymyn, óitkeni búl sózderdi óziniz rizalyqpen qolyn qysqan men aityp otyrmyn.
Endi búl jýzege asty. Bizge úzaq ainalma jolmen jýruge tura keldi, biz kóp uaqytty joghalttyq. Búl ainalma jolgha aqyldy iytermelegen aqiqatqa qarsy kýnә jasaudan tuyndaghan qorqynysh, a jýrekti - dostyqqa qarsy kýnә jasaudan tuyndaghan qorqynysh edi. Búl jol әdilettilikti qamtamasyz etti jәne ózin ózi teksergenderge shyndyqty olardyng odaqtasy jasady. Áriyne, bizge múnyng qúny óte qymbatqa týsti. Biz búl ýshin qorlyq kórip, ýndemeuding azabynan óttik, qamalghandardyng saghynyshy men atylghandardyng ómirin tóledik, aiyrylu, ajyrau, kýndelikti ashtyq, balalardyng sýzegi jәne bәrinen de zory -  mәjbýrli aiypty moyyndaudan óttik. Búl әdettegi nәrse.  Bizge osy uaqyttyng barlyghy bizding adamdardy óltiruge qaqymyz bar ma, osynau әlemning ýreyli apatyn úlghayta týsuimizge bola ma degendi týsinu ýshin qajet boldy. Mine tap osy joghaltyp qayta tapqan uaqyt, jol berilip qayta enserilgen jenilis,  tógilgen qanmen tólengen әsire saqtyq, endi bizge, fransuzdargha - qúrbandar men kózi jetkender retinde, biraq búl joly әdiletsizdikti jәne ózin-ózi úlylyqpen jengender retinde -  bizding búl soghysqa qolymyz taza kýide kiriskenimizdi jәne odan qolymyz taza kýide shyghatynymyzdy oilau qaqysyn beredi.     
Biz jenimpaz bolyp shyghamyz, siz múny óte jaqsy bilesiz. Biraq biz osy jenilisting arqasynda, óz isimizding dúrystyghyn sezinuge mýmkindik bergen ózimiz jýrip ótken úzaq joldan, qinaludan, barlyq kórgen әdiletsizdik jәne odan alghan sabaghymyz arqasynda biz jenimpaz bolyp shyghamyz. Ózimiz ótken synaqtan biz әrbir jenisting qúpiya-syryn bildik, eger ony joghaltyp almasaq, onda týpkilikti jeniske de jetemiz. Ózimiz ótken synaqtan biz, qapyda tap bolghan adasqanymyzgha qaramastan,  ruh qanjargha qarsy әlsiz ekendigin, biraq ruh qanjarmen birikkende zúlymdyq ýshin kóterilgen qanjardy әrdayym jenedi. Mine, osy sebepten de biz ruh bizben birge ekendigine kóz jetkizgen song baryp qolymyzgha qanjar aldyq. Ol ýshin bizge adamdardyng qalay óletindigin kórip, ólimning kózine qarau qajet boldy. Búl ýshin bizge fransuz júmysshsynyng mysaly qajet boldy, ony jazalaushylar tang aldynda giliotinagha apara jatqanda, ol týrme dәlizimen ózining joldastarynyng kameralary janynan ótip bara jatyp olardy erjýrektik tanytugha shaqyrghan edi. Aqyry, bizge ruhymyzben tabysu, tәnimizdin  azapqa týsui de qajet boldy. Qúny týpkilikti tólengen qasiyet berik bolyp tabylady. Biz barlyghy ýshin qymbat qún tóledik, әli de tóleymiz. Biraq eshkim bizden isimizding dúrys ekendigin sezinuimizdi jәne әdilettilikting saltanat qúruyna senimimizdi tartyp ala almaydy: sizderding kýireytinderiniz anyq.
Men eshqashan shyndyqtyng óz-ózinen quatty ekendigine sengen emespin. Biraq mynanyng ózi jetkilikti: quaty birdey bolghan jaghdayda shyndyq jalghandyqtan ýstem týsedi. Biz artyqshylyq shyndyq jaghynda túrghan belgisi bar әlsiz tendikke qol jetkizdik. Osy artyqshylyqa sýiene otyryp, qazir biz shayqasudamyz. Men sizge bizding tap osy belgiler ýshin, biraq adamnyng ózin anyqtaytyn belgiler ýshin  kýresip jatqanymyzdy aitqym keledi. Biz senimdi - qiyaldan, quatty - jaltarudan, kýshti - zúlymdyqtan ajyratatyn, jәne odan da nәzik belgi - jalghandyqty aqiqattan, jәne biz senim artqan, qúrmet tútatyn adamdy sizder tabynatyn súrqiya idoldardan ajyratatyn belgiler ýshin kýresudemiz.
Mine, men shayqastan joghary túrmay, shayqasqa qatysa otyryp osyny aitpaq edim. Mening qyr sonymnan qalmay kele jatqan: «Siz óz otanynyzdy sýimeysiz» degen sózinizge osylaysha jauap bergim keldi. Biraq men eshteneni jasyrmay ashyq aitqym keledi. Fransiya ózining quattylyghy men ýstemdigin úzaqqa joghaltty jәne ol әrbir mәdeniyetke qajetti mәrtebeden óz ýlesin alu ýshin alasúrghan tózimdilik pen abayshyl tәkapparlyqqa úzaq uaqyt múqtaj bolmaq. Ol biraq múnyng barlyghyn adal niyetti basshylyqqa ala otyryp joghaltty dep oilaymyn.  Óitkeni men ýmitimnen aiyrylghan joqpyn.  Mening hatymnyng bar maghynasy osynda. Osydan bes jyl búryn ózining otanyna qatysty ústamdylyghymen sizding mýsirkeushiliginizdi tughyzghan adam, býgin sizge jәne Europadaghy hәm býkil әlemdegi bizding úrpaqtyng barlyghyna mynany aitqysy keledi: «Men maqtanugha layyq, әriyne adasu men әlsizdikten azat emes, últtyng ókilimin, biraq onyng barsha úlylyghyn qúraytyn jәne halyq әrqashan, al elita keyde ýzbey damytugha úmtylatyn iydeyany tabandylyqpen sóndirmey otyrghan últtyng ókilimin. Men osydan tórt jyl búryn ózining býkil tarihyn janadan bastaghan jәne qiraghan ýiindiler arasynda saspay, senimdilikpen ony qayta zerdeleuge dayyndalyp jәne ózi kózirsiz kirip otyrghan oiynda baghyn synap kórmekshi últtyng ókilimin. Búl el mening sonau qiyn da talapshyl mahabbatpen ony sýietindigime layyq. Demek, ol ýshin qazir shayqasugha bolady dep oilaymyn, óitkeni ol eng asyl mahabbatqa layyq. Endeshe, men sizding últynyz, kerisinshe, óz úldarynan tek ózine búiyrghan mahabbaty - soqyr mahabbaty enshiledi dep aitamyn. Árbir mahabbat aqtaugha layyqty emes. Sizderding týbinizge jetetin de tap osy. Eger sizder qazirding ózinde, ózderinizding úly jeniske jetken shaqtarynyzda jenilsenizder, onda endi týbegeyli jenilis taqap kele jatqanda ne bolady?   

Shilde 1943
Audarghan Múhtar Kәribay
ABAI.KZ