Qoghamymyzdyng býgingi kýngi diny sauattylyq dengeyine kónil tolady deuge erterek. Qazaqstan ýshin dәstýrli emes dinderding qúrghan toryna jas buynnyng topyrlap týsui qalyng júrtshylyqty alang etken mәselening birine ainalyp otyr. Shataq dinning tamyr jangy jayly әngimeni әriden bastayyq.

Halqymyz tól dinimen qayta qauyshqan 1990 jyldar әli kýnge esimizde. Dindi mengerude, әsirese, jasy 20-gha deyingi jetkinshekter belsendilik tanytty. Biraq dәstýrli din (islam, pravoslaviye) ústazdary joqtyng qasy edi. Sondyqtan meshit, shirkeudegi diny uaghyzdar ghibadat qylu tәrtipterin ýiretuden әri qaray aspady. Dәstýrli din ókilderi «eng abzal, eng dúrys din bizdiki» deumen shektelip, tayaz, birjaqty sóilendi. Eng jamany,  teologiya qatysty qiyn, biraq jastar ýshin asa manyzdy, súraqtar jauapsyz qalyp keldi. Sana-sezimdi jaulap alu tetikterin jetik mengergen sheteldik jana diny aghymdardyng izdegen órisi de osy-túghyn.

Qoghamymyzdyng býgingi kýngi diny sauattylyq dengeyine kónil tolady deuge erterek. Qazaqstan ýshin dәstýrli emes dinderding qúrghan toryna jas buynnyng topyrlap týsui qalyng júrtshylyqty alang etken mәselening birine ainalyp otyr. Shataq dinning tamyr jangy jayly әngimeni әriden bastayyq.

Halqymyz tól dinimen qayta qauyshqan 1990 jyldar әli kýnge esimizde. Dindi mengerude, әsirese, jasy 20-gha deyingi jetkinshekter belsendilik tanytty. Biraq dәstýrli din (islam, pravoslaviye) ústazdary joqtyng qasy edi. Sondyqtan meshit, shirkeudegi diny uaghyzdar ghibadat qylu tәrtipterin ýiretuden әri qaray aspady. Dәstýrli din ókilderi «eng abzal, eng dúrys din bizdiki» deumen shektelip, tayaz, birjaqty sóilendi. Eng jamany,  teologiya qatysty qiyn, biraq jastar ýshin asa manyzdy, súraqtar jauapsyz qalyp keldi. Sana-sezimdi jaulap alu tetikterin jetik mengergen sheteldik jana diny aghymdardyng izdegen órisi de osy-túghyn.

Bir sózben aitqanda, din salasyndaghy olqylyq pen tayazdyqtar birtindep qordalana berdi. Qazirgi tanda solardyng «jemisin» tatudamyz. Sol 90-jyldardyng basynda dinge bet búrghan jasóspirim jetkinshekterding aldy qazir 35-40 jasta, yaghny orta jasqa iline bastady. Biraq olardyng diny sauaty satylady ma, bylaysha aitqanda, din isin Qúday isinen aiyra alatyn dәrejege jetti me? Búl jaghynan kýmәndimiz. Óitkeni, meshit ishinde qatar-qatar sәjdege túrghandardyng arasynda namazdy «ózinshe» oqityn músylman bauyrlardyng azayar týri kórinbeydi. Olardyng kópshiligin jas deuge auyz barmaydy. Din tazasyn izdep, ata saqaly auzyna týskenshe sendele bermek pe, shirkinder?!...

Shyn dindi shataq dinnen qaytsek aiyramyz degen keleli mәsele ekenine osy aitqandarymyz da jetkilikti siyaqty.  Endi taqyrybymyzgha oiysalyq.

Kýlli payghambarlardyng missiyasy bir. Olar býkil әlemde meyirimdilik pen әdilet saltanat qúru qajettigi jayly raqymdy Qúday taghalanyng jarlyghyn jer betine jetkizedi. Mәselen, qasiyetti Qúranda: «(Múhammed s.gh.s.) biz seni býkil әlemge rahmet etip qana jiberdik» delingen (Ánbiya sýresi, 107-ayat). Isa payghambargha týsken «Injil» kitaby da osy missiyany aitady. Ondaghy bir ayan bylay deydi: «Kiyeli mәtinning qay qaysy da qúdayylyq ruhqa ie jәne pendeni ýiretuge, bylyqty arshugha, qateni týzetuge, әdiletti qorghaugha qyzmet etedi» (Timofeyge 3:16).

Óziniz de oilanyz, qay últtyng ókili bolmasyn, eger ol adal, meyirimdi kisi bolsa, kim kimning de ony «kәpir» dey almasy anyq. Kerisinshe qatigez kisiden aulaq bolugha tyrysady. Mysaly, meshitte namaz oqyp túrghan, ózin kәmil músylman sanaytyn, týsi suyq «salafistke» jaqyndaudyng ózi qorqynyshty. Sýiispenshilik pe, әlde qatigezdik uaghyzdala ma? Shyn din men shataq dinnen aiyrudyng eng basty kilti, amaly osy arada. Ghúlama oishyl Shәkerimning «Búl kezdegi dinderding bәri nashar» degen óleninde:

Din adamdy bir bauyr qylmaq edi,

Ony bólip, dúspandyq qaru jasar.

«Injil», «Qúran» - bәri aityp túrsa-daghy,

Adasyp ardan kýsip, qara basar, -

deytini sol.

Shәkerimning sózinen úghatynymyz: Injilding de, Qúrannyng da ózegi - meyirim, әdilet. Demek, dinshildikting de ólshemi osylar.   Eger meshitke namaz oqugha baryp jýrgen mektep jasyndaghy nemese student balanyzdyng minez-qúlqynan qatigezdik belgileri bayqalsa, aitalyq, ata-ananyng tilin aludan bas tartsa, oqu ýlgerimi tómendese, onda boldy, bitti, múny jat diny aghymnyng teris yqpaly deuge әbden bolady. Al, eger onyng isinde qayyrymdylyq, jýzinde meyirimdilik kóbeyse, bylaysha aitqanda, jýregi júmsara  bastasa, әngime mýlde basqa. Solay bolugha tiyisti qalypty jaghday mine osy. Óitkeni, adam jýregi Tәnirini tanyp-bilu, hikmetin sezu arqyly júmsarady. «Jýregi júmsaq bilgen qúl» (Abay). Qayyrymsyz, qiyanatshyl baladan ne ýmit, ne qayyr? Onyng keleshekte shataq dinning ókili, diny fanatik bolyp shygha kelmesine kim kepil.

Sonymen, shyn dindarlyqtyng ainasy - tózimdilik pen sýiispenshilik ekendigi kýmәn tughyzbaytyn aqiqat.

Sayyp kelgende, shataq dindi dәstýrli dinnen aiyrudyng tómendegi amal-tәsilderi osy aqiqattan tuady. Keybir islamy toptar dәstýrli dindi qabyldamay, onyng jergilikti erekshelikterine óre týregelip, qarsy túrady.   Ásirese, salafizm iydeologiyasynan radikalizm men tónkerisshildikting iysi anqidy. Múnday ruhtyng jastar sanasyn tez jaulap alatyny belgili.    Biraq búl Qúrandy teris oqyghandyq bolady. Nege? Óitkeni, ony tek meyirimdilik, әdilet, ghylym jayly ayattar ghana kóktey ótedi. Eger ghylymy túrghydan sarapqa salar bolsaq, barsha kiyeli kitaptardyng týpki mәn-maghynasyn, músylmansha, tәuliyin osy ýsheui ghana qúraydy.

Qúranda: «Qúday әdil adamdardy sýiedi, al zalymdardy sýimeydi» degen ayat qaytalanyp otyrady. Ol - әlemdik dinderge ortaq temirqazyq. Sonymen qatar, zertteushiler  Qúranda әleumettik әdilettilikke qatysty ondaghan sýreler baryn anyqtap otyr. Atap aitqanda, búl sýreler 87-107 aralyghyn qamtidy. Mysalgha, «Maghún» sýresining jeti ayatyn alayyq:

Sonday dindi ótiriksingen kisini kórding be?

Jetimdi shetke qaghatyn sol emes pe,

Ol miskindi tamaqtandyrugha yntasyz.

Sóite túra namaz oqyghany nendey ókinish!

Ekijýzdiler namazdy nemqúraydy oqidy.

Olar úsaq zattaryn beruge de qimaydy.

Keltirilgen jeti ayatty múqiyat oqyghan adam, olarda shyngha sen, jetim-jesirdi jebe, sarang bolma, myrza bol, ekijýzdilik qylma, ising men sózing bir bolsyn  degen astar baryn, qysqasy, әdil, shynshyl bolugha ýndeytin ýkimder  túnghanyn esh qiyndyqsyz andaydy. Sol siyaqty «Bilimdi izde», «Ghylym jolyn tap» degenge sayatyn ayattar sany 700-den asyp jyghylady eken.

Búl arada radikaldy aghymdardyng ortaghasyrlyq ghúlamalardyng enbekterin ýzip-júlyp alyp, ózderine iydeologiyalyq qaru qylyp alghandaryna kópshilik nazaryn audaryp otyrmyn. Shyndyghynda Qúrannyng jýgi «shirk», «biydghat», «jihad», «kәpir» úghymdaryna týspeydi. Búlar haqynda ayat-hadisterdi dúrys tәpsirleu danyshpan ghúlamalardyng ghana sybaghasy.

Ayta ketelik, әr adamgha jaqsy-jamandy aiyrudy ýirenuge mýmkindik beretin ósiyet-zandardyng sany Injil mәtini boyynsha 613 (onyng ishinde 248-in oryndau paryz, al 365-i kerisinshe tyiymdar) ekeni anyqtalyp otyr. Atap aitqanda: «Qiyanat, úrlyq, zombylyq jasama», «Ádiletke jaq bol», «Kekshil bolma, kópke topyraq shashpa», «Tughan halqyndy sýi, keshirimdi bol», «Ózing neni únatsan, ózgelerge sony jasa», «Qayyrymdylyq jasaudy ýiren», «Jetim-jesirdi jebey jýr», «Sottyng әdil boluyn talap et»  t.s.s.

Sóitip, Qazaqstandaghy diny aghymdardyng qaysysy elimizdegi dәstýrli dinderdi qaralau arqyly qogham tútastyghyna jik týsirse, sol aghymdy jat nemese shataq deymiz. Dәstýrli dindi teristep, onyng jamaghatynan ózderine mýshe tartu әreketin  «prozelitizm» deydi.

Endi shyn dindi shataq dinnen aiyrudyng ýshinshi amalyn qarastyrayyq. Ár halyqtyng otbasylyq jәne últtyq qúndylyqtary bar. Eger әldebir aghym olardy syilamasa, jergilikti әdet-ghúrypty syrtqa tebetin bolsa, búl onyng shataq din ekenining kuәsi. Ghylym tilinde búl dertti «kosmopolitizm» deydi.

Keybir islamy toptardyn  últtyq mәdeniyetimizden músylmanshylyqty bólip alyp, ekeuin soghystyra bastaghany belgili. Olardan «Sender kimsinder?» desen, «Músylmanbyz» deydi, «Últyng kim?» desen, «Últymyz joq, biz músylmanbyz» deydi. Múnyng aty qogham tútastyghyna jik týsiru emey ne.  Dindegi «biz» jәne «olar» degen bólinis pen keshegi kenestik dәuirdegi bay jәne kedey dep eki tapqa bólinu arasynda aiyrma shamaly.

Eger eri - bir, әieli - ekinshi dinde bolsa, múnday otbasy kýiremegende qaytedi. Búl rette «IYegova kuәgerleri», «Krishna Sanasy», «Muna Shirkeui» siyaqty jat aghymdar óz «ýlesterin» qosty.  Jana diny qozghalys sanalatyn hristiandyq protestanttyq aghym ókilderi ózderin Qúdaydyng әmiri men izgi habaryn taratushylarmyz dep sanaydy. Sóite túra, әr últtyng ghasyrlar boyy qalyptasqan, meyirim, әdiletke qyzmet etetin salt-sanasyn, tәrbiyelik jýiesin kýiretip jýrgenin ózderi de andamaydy.

Qoryta aitqanda, kosmopolittik kózqaras, biz jәne olar dep bólinu negizinde últtyq mәdeniyetti tәrki etu, barlyq sektalar men shataq dinderge ortaq sipat  ekendigi sózsiz.

Shyn din men shataq dinderdi aiyrudyng amaldary jayly aitpaghymyz әzirge osy.  Olar, әriyne, syrtqy nyshandar.

Endi dinning ishki jaghy, terenge bet qoyyp, Qúdaygha qúlshylyq qyludyng mәnisin jәne ol jayly úly Abaydyng tanymdaryn qarastyrmaqpyz.

Islamda, meyli, hristiandyqta bolsyn, din negizin Jaratushygha senim, yaghny iman úghymy qúraydy.   Oishyl ghúlamalar Qúdaydyng isin, ghylymyn, danalyghy men zandaryn tanyp-biludi «kәmil iman», «has ghibadat» dep ataydy. Ózge qúlshylyqtyng týrleri taghatqa, yaghny syrtqy ghibadatqa jatady.

Alla taghalanyng adam balasyna nәsip etken iygiligi men yryzdyghynda shek joq, basqany qoya túrghanda, jútqan aua, bir tamshy su, bir týiir nangha deyin Jaratushygha qaryzdarmyz. Sondyqtan Qúdaygha qúl bolu, qúlshylyq - dindarlyq qana emes, adamshylyqtyng da basty sharty. Osyny kópshilikting sanasyna shóktiru - dindi sabasyna týsirudin, diny ekstremizm men terrorizmning aldyn aludyng   alghysharty bolsa kerek.

Ras, qúlshylyqty әr dinde әrqily týsinedi. Mәselen, hristian jәne budda dinderinde monah bolyp, qoghamnan oqshau ómir sýru taza qúlshylyqqa balanady.  Al, islamdaghy ghalym symaqtar: «Jyndar men adamzatty ózime qúlshylyq qylulary ýshin ghana jarattym»  degen ayatty (Zәryat sýresi, 56-ayat) sәjde qylu arqyly Qúdaygha jalbarynu degen tar maghynasynda qarastyryp, ghibadat úghymymen shektep qoyady. Bәlening basy osy arada emes pe.

Endeshe Qúdaygha qúlshylyq qyludyng mәnisi nede?

Qarapayym halyqtyng úghymynda Qúdaygha qúl bolu - dýniyege qúl bolmaudyng amaly.  Qazaq halqy ejelden ishki imandy osylay týsindi jәne ony syrtqy taghattan aiyra bildi.

Imandylyq - jýrek tazalyghynda degen prinsip túghyry kenestik dәuirde de shayqalghan emes. Aldynghy buyn, bizder kórip óstik, qyzyl beti - úyaty joq, әdildikti belinen basqan, qiyanatshyl qylyqtargha barghan pendeni ghana halyq «әi, kәpir-ay» dep sógetin. Yaghny «kәpir» úghymy namaz oqymaytyn kisige emes, ar-úyattan júrday, Qúdaydyng meyirim, әdilet zanynan beyhabar nadangha  qarata aitylushy edi.

Qysqasy, qúlshylyq qyludyng mәnisi -  Allanyng pendesine salghan tura jolyna, tazalyqqa úmtylugha sayady. Yntaly jýrek, shyn peyilmen. Eger búlay talpynbaytyn bolsa: «Kýlli tәnmen qylghan qúlshylyqtaryng eshbir ghadeletti marhamatty bermeydi, - deydi Abay 38-shi sózinde. - Kózing kýnde kóredi namaz oqushy, oraza tútushylardyng ne halәttә ekendikterin, oghan dәlel kerek emes».

Qúday isin din isinen aiyru da asa manyzdy ilim. Búl ekeuin bir dep bilip, adasyp jýrgen azamattar aramyzda barshylyq. Ghasyrlar boyy qalyptasqan qúlshylyq ghibadatyn (diny rәsimder, ghúryptar, dogmalar, kulittik ghimarattar t.b.), jinaqtap aitqanda, «din isi» deydi.  Qúday isi mýlde basqa úghym. Oghan on segiz myng ghalamnyng jaratyluy, jer men aspan, kýn men týn, ólim men ómir, jan men tәn, aqiqat pen jalghan siyaqty dýniyening kóringen hәm kórinbegen syrlary kiredi. Jaratushynyng sipattary men esimderi, meyirim, әdilet siyaqty zandary da osy qatarda.

Kórdiniz be, Qúday isi men zany mәngi, olar eshqashanda ózgermeydi. Al din isi ózindik damu jolynan ótip baryp, ornyghady.  Mәselen, hristian dininde katolikter soldan ongha qaray alaqanmen, al pravoslavtar onnan solgha qaray qos barmaqpen shoqynady. Múnday ózgeshelikter (namaz oqyghanda biri qolyn joghary, ekinshisi tómen baylau degen siyaqty) islam әleminde de jetip artylady. Sóitip, din isin Qúday isimen jarystyryp, ony qatyp qalghan qaghidagha ainaldyrugha tyrysushylyqtyng arty jaqsylyqqa aparmaydy.  Arab elderining qazirgi hәl-ahualy sózimizding bir dәleli.

Din joly - tarihat turaly «Búl jol - bek shetin, bek nәzik jol» dese, Qúday joly turaly mýlde basqasha aitady Abay: «Dýniyede týpki maqsatyng óz paydang bolsa, ol jol - Qúdaydyng joly emes. ...Ne týrli bolsa da, ya dýniyennen, ya aqylynnan, ya malynnan ghadәlet-shapaghat sekildi bireulerge jaqsylyq tiygizbek maqsatyng bolsa, ol - Qúdaydyng joly» (38-sózi). Meshitti tónirektegen jastardyng osy anyqtamany jatqa bilgenderi jón-au.

Áleumettik zertteuler jat aghymdargha jasy 30-gha da jetpegen jastar tartylatynyn kórsetip otyr. Agha buyn ókilderi joqtyng qasy. Nege? Óitkeni, songhylar Qúday joly әdiletti ómir sýru, ózgelerge qamqor bolu ekenin jaqsy biledi. Búl sabaqty olargha ómir tәjiriybesi beredi.   Shataq din iyirimine kil jastardyng tartyluy osy jәitpen óz týsinigin tabady.

«Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep», «Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez». Úly Abay adam bolu da, kәmil músylmandyq ta osy jolda dep úqtyrady. Songhy ósiyetteri osylar. Dindar boludyn, din joly tarihatqa týsuding jóni osy eken dep, anasy pisirgen astan bas tartudyn, namaz oqymaghany ýshin әkesine kәpir deudin, ol ol ma, kisi óltiruge barudyng betin әri qylsyn!

Zayyrly memleket jaghdayynda dindarlyqty emes, ghylymdy jәne qoghamnyng intellektualdyq baylyghyn arttyru manyzdy. Sonday-aq, qoghamnyng maqsaty - jastardy ghylym-bilimge ýiir qylu, adal enbekke baulu ekenine kim talasar?  Alla taghalanyng pendesine salghan joly qaysy dep tynbay izdengen hakim Abay mahabbat, әdilet jәne ghylymdy búl joldyng ýsh aiqyn belgisi dep anyqtap beredi.

«Búlardy, - deydi Abay, - әr adamnyng boyynda Alla taghala tәhmin (ólsheuli, shamaly) bar qylyp jaratqan. Biraq oghan rәuaj (damu, órleu) berip gýldendirmek, bәlky adam óz halinshe kәmәlatqa jetkizbek, onyng jәhәtinde (tarapynan) bolmaq» (38-sóz).  Atalmysh ýsh fenomendi: «Búlardyng kerek emes jeri joq, kirispeytúghyn da jeri joq. Ol - jaratqan Tәnirining isi», - dep taghy bir nyqtaydy 45-sózinde.

Sóz sony, jogharyda qarastyrylghan Qúdaygha qúlshylyq qyludyng mәnisin, din isin qúday isinen aiyrudy, shyn imandy, sonday-aq,  din maqsaty nede, kiyeli mәtinderding ruhy qaysy degendi tanyp-bilu imandylyq tәrbie men diny sauattylyq negizderi bolyp tabylady.  Sondyqtan búl ilimderdi halyq sanasyna nyq jetkizu sharasy memlekettik organdar men ziyaly qauym ókilderining basty nazarynda bolu kerek degen oidamyz.

Asan Omarov,

Qazaqstan Respublikasy Din isteri agenttigi

«Din mәseleleri jónindegi ghylymiy-zertteu jәne taldau

ortalyghynyn» jetekshi ghylymy qyzmetkeri.

Abai.kz