Ádebiyettanushy Myrzaghaly Toqtaubayúlymen súhbat: 

– Myrzaghaly myrza, estuimshe siz Shynjang uniyversiytetining til-әdebiyet fakulitetin bitirgennen keyin Shynjang Oqu-aghartu institutynda oqytushy bolypsyz. Keyin qyzmetinizdi tastap, otbasynyzben birjolata atamekenge oralypsyz. Oqyrmandargha týsinikti bolu ýshin әngimenizdi tuyp-ósken ólkenizden bastasanyz.

– Mening әke-sheshem Ýrimji qalasynyng azyq-týlik seriktigining Lichun malsharuashylyq firmasynyng malshysy eken. Men 1961 jyldyng qazan aiynda, sol atalghan sharuashylyqqa qarasty Ýrimjining ontýstigindegi Toly sayynyng bir salasyndaghy Kókbastau degen jerde dýniyege kelippin. Sharuashylyqtyng jaghdayyna baylanysty eresekter qataryna qosylyp baryp oqyghanym bar. 1983 jyly qalagha qarasty Tiyani-shani firmasynyng orta mektebin bitirip, Shynjang uniyversiytetining әdebiyet fakultetine týstim. Sodan ne kerek, bir jyl dayyndyq, tórt jyl tolyq kursty tauysqannan keyin, professor Ahmetbek Kirshibaevting aspiranty bolyp taghy ýsh jyl oquymdy jalghastyrdym. Osylaysha,1991 jyly Qytay qazirgi zaman әdebiyeti baghyty boyynsha dissertasiya qorghaghan son, siz aityp otyrghan Shynjang Oqu-aghartu institutyna oqytushy boldym.

Osy oqytushy bolyp jýrgen mezgilim, Qazaqstan Tәuelsizdigining alghashqy qadamdaryna túspa-tús keldi de, 1995 jyldyng qazan aiynda atamekenge jýkterimdi kólikke sala bastadym. Sóitip, 1997 jyly qarasha aiynda otbasymdy da kóshirip aldym. Áriyne, qazaqy qanym oinap, jýregime maza bermedi me, júrttyng qoly jete bermeytin jaqsy qyzmet, abyroy-ataqty osylay onay tәrki ete saldym.

– Ómirding eng qyzyq kezi balalyq shaq qoy, siz ben bizding balalyq kezimiz Qytaydyng «Mәdeniyet tónkerisi» degen almaghayyp kezenine túspa-tús kelgeni ótirik emes. Sizding balalyq shaghynyz qalay ótti, mektepte qanday oqushy boldynyz?

– Ras aitasyz, mening balalyq shaghym Qytaydyng «Mәdeniyet tónkerisi» degen alasapyranyna tura kelipti. Ákemning istegen orny Ýrimji qalasyn etpen qamdau seriktestigi bolghandyqtan, «Mәdeniyet tónkerisinin» alghashqy mezgilinde biz Ýrimji qalasynda boldyq. Ákem qasynda birneshe adam bar, әr aimaqtan kelgen maldardy (iri qara, úsaghy bolsyn) sanap alyp, soyysqa ótkizip túratyn. Ýrimji qalasynyng Nanmin qaqbasynan órge qaray bir kózqarastaghylar, odan tómengisin taghy bir kózqarastaghylar ústaytyn. Qala aiqay-shugha toly, eki kózqarastaghylar ýnemi qaqtyghysyp túratyn. Birtindep qiraghan, órtelgen ghimarattargha, úzyn qaghaz qalpaqtar kiygizip tepkilenip jýrgen adamdargha kózimiz de ýirenip qalghan edi, biraq, әkem bizden (otbasymyzdan) alandap, Seriktikting taudaghy malshylyghyna kóshirip әketti, búl 1970 jyly bolatyn.

Taudaghy malshylyqqa barghannan keyin, ýrkin-qorqynnan birshama tynyshtalyp qaldyq, dese de, bizding sol bir balalyq shaghymyzdyng oiyndary, ylghy da, «Mәdeniyet tónkerisinin» әreketterin beynelep jatatyn. Onyng ýstine, bizding sharuashylyq maydanymyzda mektep te joq edi, sondyqtan, kórshi auyldan oquymyzgha tura keldi, mening marqalap oquymnyng bir sebebi osy bolsa, endi bir sebebi mal baghyp kóshi-qonymyz kóbeyip ketti. Degenmen, eresekteu oqyghandiki me, joq, azdap talabym da boldy ma, oqudy óte jaqsy oqydym. Keyin orta mektepke shyqqanda da búl ýlgerimimnen bir janylmadym.

– Siz Shynjang uniyversiytetining til-әdebiyet fakulitetine oqugha týsken kezinizde Qytaydyng sayasaty ong baghytqa bet búryp, el ishinde jylymyq bola bastaghan kez ghoy. Sizderding kursta sabaq derlik qazaq tilinde jýrushi me edi?

– Dúrys aitasyz, mening uniyversiytette oqyghan mezgilim, Qytaydyng «Mәdeniyet tónkerisi» syndy on jyldyq bylyqpalyghynan keyingi, birtindep ong ózgeristerge bet búrghan kezge tura keldi. Osy tústa,  memleket boyynsha ekonomikalyq ong ózgeristermen qosa, búrynghy әsire sayasilanghan әdebiyet-kórkemóner salasy da dýnie jýzilik ozyq ýlgilerge ýnile bastady. Biz oqyghan әdebiyet fakuliteti de sol ózgeristerge sәikese bilip, bir qazaq әdebiyeti kursy da ashyldy. Men dәl osy kursta oqu orayyna ie bolyppyn.

Qazaq әdebiyeti men tarihynan Ahmetbek Kirshibaev, auyz әdebiyetinen Áuelhan Qaliyúly sabaq berdi. Búdan syrt «Jazushylyq», «Ádebiyet nazariyasy», «Shetel әdebiyeti», «Qytaydyng erte zaman әdebiyeti», qazirgi zaman әdebiyeti qatarly sabaqtar da ótildi. Sabaq qytay tilinen qytaysha, ishinaralary úighyr tilinde berilgenmen, múlde basym kóp sandy sabaq qazaq tilinde jýrildi.

– Jana bir sózinizde professor Ahmetbek Kirshibaevtyng jetekshiliginde aspiranturany qorghaghanynyzdy aityp qaldynyz. Qanday taqyryptan ghylymy dissertasiya jazyp ediniz?

– IYә, aspiranturadaghy jetekshim Ahmetbek Kirshibaev boldy, ol kisi Qytaydaghy joghary oqu oryndardyng birnesheuinde úzaq jyl sabaq bergen, Qytaydaghy qazaqtan shyqqan túnghysh professor edi. Bilimi de úshan-teniz. Sýitip, ýsh jyl sabaq alyp,  1991 jyldyng mamyr aiynda «Qytay qazirgi zaman qazaq әdebiyti jәne ondaghy mahabbat pen tragediya» degen taqyrypta dissertasiya qorghadym. Komissiyanyng tóraghasy dýniyejýzi qazaghyna aty men ataghy belgili tarihshy-ghalym Nyghmet Mynjany edi.

Múnda aita ketetin bir jәit, Qytaydaghy qazaq әdebiyetining tarihy Qazaqstandaghy qazaq әdebiyetining tarihymen Abaygha sheyin ortaqtasyp keledi de, onan keyingi bólegi Shynjanda ótken qazaq aqyn-jazushylarynyng tayau zamanghy jәne qazirgi zamanghy jasampazdyq tarihy bolyp jiktelip ketedi. Dese de, HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy, Qytaydaghy qazaq әdebiyetining keybir ókilderi ústazym Ahmetbek Kirshibaev jaghynan ishinara terip zerttelgeni bolmasa, týgeldey jinaqtalmaghan bolatyn. Men dissertasiyamda osy mezgildegi aqyn-jazushylar men olardyng shygharmalaryn jalpy bettik jinaqtap, jýiege keltiruge tyrystym, әri kezenderge bólip túraqtandyrdym. Sonymen qatar, sol mezgildegi aqyndar men jazushylardyng (múnyng basym bóligi aqyndar edi) shygharmalaryndaghy kóterilgen taqyryptar aiqyndaldy. Múnda men shygharmadaghy mazmúngha say qazaq әdebiyetining qazirgi zaman túsyna kóbirek nazar audardym, óitkeni, Shynjandaghy qazaq  әdebiyetining mazmúny aiqyndalyp, birshama pisip-jetilgen kezi de sol tús bolatyn. Atap aitqanda, Áset Naymanbayúly, Kódek Maralbay, Jýsipbekqoja Shayhislamúly, Aqyt Ýlimjiúly, Tanjaryq Joldyúly t. b. aqyndar osy kezenderde kóbirek enbektendi jәne dәuirding beynesin sipattaytyn beldi shygharmalar da osy kezde tuyldy.

 – Osy jerde taghy bir súraqtyng úshy qyltiyp túr. Siz oqudy jaqsy oqypsyz, tipti ghylymy enbek jazyp aspirant atanypsyz. Oqu bitirgennen keyin óziniz oqyghan Shynjang uniyversiytetinde qalyp oqytushy bolugha bolar edi ghoy, nege Shynjang oqu-aghartu institutyna bólinip bardynyz?

– Jalpy, Shynjang uniyversiyteti bolsyn, Shynjang oqu-aghartu instituty bolsyn mening kәsiptik dәrejem ýshin, enbekaqym ýshin mýmkindigi birdey bolatyn. Ol kezde qazaqtan biz siyaqty jogharylap oqyghandar az bolghandyqtan әr jerden maghan súranys ta  kóp boldy. Sol oqyghan uniyversiytette qaluyma bolar edi, biraq, men Shyndang oqu-aghartu institutyn tandadym. Sebebebi, mening uniyversiytettegi jәne bir ústazym professor Áuelhan Qaliyúly sol kezde sol instituttyng prorektory (keyin rektory boldy) edi. Negizi men sol kisining manynda bolghym keldi. Ghylymy jaqtan jәne de jón silteushining kerek ekeni belgili, endi bir jaghynan, jasyrary joq, ol kezde men otbasyn qúryp alghan edim, «Et jasaghan jerde kising bolsyn» demey me? Baspana mәselesi de kýn tәrtibimde túrdy.

– Jón bolghan eken. Demek siz bir jaghynan otbasy, baspana mәselesin sheshuding ontayly jaghyn aldyn ala oilastyryp barghan boldynyz ghoy. Júmys sol ýirenshikti әdebiyet fakulitetinen bastalghan bolar. Siz qay pәnderden sabaq berdiniz?

– Ondayda jas múghalimsing dep basyna biraz nәrseni ýiip tastaytyny belgili ghoy？ Ayta ketu kerek, ol kezde Shynjang oqu-aghartu institutynyng janynda pedagogikalyq Shynjang Radio-televiydeniya uniyversiyteti de bar bolatyn, oghan osy instituttyng ghana múghalimderi tartylatyn. Osylaysha, múghalimderding jetispeui sebepti, birneshe pәnderden sabaq berdim: instituttyng tolyq kurstaryna til ghylymy, shetel әdebiyeti pәnderinen, pedagogikalyq  Radio-televiydeniya uniyveriytetine: jazushylyq, Qytay qazirgi zaman әdebiyeti, HH ghasyr әlem әdebiyeti, Markstik  әdebiyet-kórkemóner nazariyasy qatarly pәnderden sabaq berdim, әri songhy ýsh sabaqtyng oqulyghyn qúrastyryp jazdym. Qytay qazirgi zaman әdebiyetinen Shynjang radiosynda neshe jyl leksiya oqydym. Búl barys 1997 jyly instituttan týbeseli qol ýzgenge deyin jalghasty.

– Demek, qazaq tilindegi auditoriyalargha múghalim men oqulyq jetispeushiligi boldy deysiz ghoy. Ózinizben birge qyzmet jasaghan, qazaq әdebiyetining pushpaghyn birge iylesken, әriptes bolghan múghalimderdi atap ketseniz?

– Dúrys aitasyz, jaghday solay bolyp túrdy, bizding institut pedagogikalyq, arnauly múghalim tәrbiyeleytin oqu orny bolghandyqtan, onda Shynjannyng jer-jerinen emtihannan ótip kelgen múghalimderding bilimin tolyqtyrudy negiz etetin. Atap aitqanda, kursanttardyng negizi orta mektep, kolledj, institut múghalimderi bolatyn, әriyne, basqa saladan kelgen kursanttar da joq emes edi. Keyde, belgili baghdarlamalargha say oqityndardyng sany artyp ketetin. Múnday jaghdayda basqa uniyversiytet, instituttardan da múghalimder úsynys etiletin. Fakulitetting dekany, tipti, kәsibine sәikes kelse rektorlardyng ózi de sabaq beretin. Men istegen Ádebiyet fakulitetine instituttyng rektory professor Áuelhan Qaliyúly, qazaq tilining mamany Bilәl Qamzaúly, Aqyn Shamshabanu Qamzaqyzy siyaqty tis qaqqan múghalimder jәne synshy Armiyabek Saghyndyqúly, Núrsalbek Maran, Birlik Mәuken, Saghidolla, Kýlzipa, Erkin siyaqty óz kәsibine shógel jas múghalimder de sabaq berdi.

– Ol zamanda qazaq tildi mektepterding keng qanat jayyp, últtyq múghalimderding tapshylyghyn jongdyng saltanat qúrghan kezi edi ghoy. Keyin Shynjanda qos tildi oqu-aghartu jolgha qoyylyp, onyng sony aralas mektepke ainalyp, últtyq oqushylar jәy júmyskerge ainalyp qalghanyn estidik. Soghan qaraghanda siz Qazaqstangha qonys audaryp ketkennen keyin, óziniz qyzmet jasaghan instituttaghy qazaq tili kurssy endigi jabylyp ta qalghan bolar. Siz qalay oilaysyz?

– Negizinen, Shynjandaghy últtyq oqu-aghartudyn, әdebiyet-kórkemónerding kýsh ala damyghan kezi ótken ghasyrdyng 80-shi jyldarynyng basynan 90-shy jyldarynyng aqyryna deyingi kezder desek bolar. Osy mezgilde últtyq mektepterge jaqsy kónil bólingen, óziniz aitqanday, barlyq pәle qos tildi mektepterding ashyluynan bastaldy. Men kóship kelgennen keyin de birneshe ret Qytaygha barghanym bar, sol kezde Ýrimjidegi jalghyz qazaq orta mektebin de qytaylarmen aralas orta mektepke ainaldyrghanyn estigem, bastauysh mektepter tipten aldymen qolgha alyndy. Keyin emis-emis habardan, men istegen institutty Shynjang pedagogikalyq uniyversiytetimen biriktirip jibergenin, Shynjang ónerkәsip institutyn Shynjang uniyversiytetine qosyp jibergenin bildim. Búlay bolghanda men istegen institutynda qazaq tildi kurstar jabylghan boluy mýmkin. Óitkeni, til qytaysha bolghan son, qazaq múghalimderining qajeti qalmaydy ghoy.

– Búl Shynjandaghy qazaq pen úighyrdyng avtonomiyaly qúqyghyn moyyndamaumen qatar, qasaqana basqa últty kemsitu sanalmay ma?

– Búl oilandyratyn súraq. Qytayda úighyr, qazaqtan syrt basqa avtonomiya qúqyghy bar últtardyng kóriniste qúqyghy bar siyaqty kóringenimen, is jýzinde, basqaruy qytay últynyng qolynda, búny barlyghy biledi. Dýniyejýzindegi «demokratiya, kisilik qúqyq, últtardyng tendigi» deytin úrandar auyz jappay aitylsa da, biraq memleketting tútastyghyna kelgende búl úrandar jeme-jemge kelgende naqty iske aspay qalady. Dýniyejýzinde Shynjan, Tiybet siyaqty avtonomiyalar Qytaydyng territoriyasy ekeni negizinen moyyndalyp qoyghan. Endeshe, Qytay bir púshpaghyn kesip alyp tastaudy mýlde qalamaydy, jer sol avtonomiyaly últtardyng jeri ekenin ishtey moyyndaghanyng ózinde.

Jaqynda Qaraqalpaqstannyng jaghdayyn kórdik, siz oilap kórinizshi, Týrkiya men Iraq kýrtterge jer bólip berdi me? Barlyghyna aqyl aitatyn Amerikanyng ózi kisilik qúqyq qaghidasy boyynsha, shtattardyng birerining derbestigin qalamaydy ghoy.

Sondyqtan, Qytaydyng az sandy últtardy basyp ústauy óz elining tútastyghy ýshin jasalyp jatqan shara, ózi ýshin óte dúrys esepteledi. Qytay osy bir týiinshekti sheshu ýshin birtindep az últtardy joyyp jiberuge, qytay últyna assimilyasiyalap ketuge tyrysady. Búl tәjiriybe Kenes odaghy kezinde Qazaqstannan da bayqaldy emes pe?

Men әriyne, beyuaz halyqty janshygan Qytaydyng әreketin jaqtap otyrgham joq, biraq, dýniyejýzi Qytaygha onyng dúrys emes, múnyng dúrys emes dep auyzda aitqanymen ekonomikalyq mýddesi ýshin ishtey qoldaydy, keybiri, kýnderding birinde osynday jaghdaydyng ózinde de qaytalanyp qaluynan qorqady. Óitkeni, memleketining tútastyghy olargha da manyzdy. Qysqasy, dýniyedýzinde osynday bir әlimjettilik әli jalghasyp keledi.

 – Siz 1997 jyly qarashada Qazaqstangha qonys audardym dediniz. Sol kezde Qytaydaghy qyzmetinizden birjolata qol ýzip kettiniz be, әlde baylanysynyz bar ma? Aytayyn degenim, әleumettik, ekonomikalyq kómek alyp túrasyz ba?

– Men negizi 1995 jyly elge kelip bolgham, biraq, bala-shaghanyng qújattary bitkenshe júmys ornymnan qol ýzbey baryp túrdym. Sol 1997 jyly týbeseli qol ýzdim. Siz menzegendey Qytay jaqta eshqanday da әleumettik, ekonomikalyq baylanysym joq, tike tuystarym da negizinen Qazaqstanda.

 – Qytaydan kelgen aghayyndardyng arasynda zeynetke shyghyp kelgender bar ghoy, siz de solar sekildi zeynetaqy alyp jýrgen bolar dep oilaghanmyn. Hosh delik, elge oralghannan keyin óz mamandyghynyz boyynsha bir joghary oqu ornynda qyzmet istediniz be, әlde bazar jaghalap kettiniz be?

– Biz kele salysymyzben jataqhanalarda túrdyq, keyde ýy jaldadyq. Men shyny kerek, joghary oqu oryndarynda isteudi súranbadym. Ol kezde mening aldymda eki nysana túrdy: Biri, tezirek qamdanyp baspanaly bolu, endi biri, Qytayda qalghan tuys-tughandardy elge kóshirip alu. Shyndyghy kerek, sol mezgildegi oqu oryndarynyng enbek aqysy tómen bolatyn, ol arqyly ýiding mәselesin sheshu mýmkin bolmaytyn. Sonymen bazar jaghalauymyzgha tura keldi, bir men emes, Qytaydan keremet júmystaryn tastap kóship kelgen kóptegen ziyalylar da  bazargha kirip ketti. Osylaysha, jergilikti halyqpen birge talay qiyndyqtardy ótkerdik.

 – Áriyne, baspananyng bolghany dúrys. Siz QR Ýkimeti Kóshi-qon komiytetining (ol kezde osylay atalushy edi ghoy) shetelden kóship kelgen qandastargha beretin kvotasynan iygiliktene almadynyz ba?

– Joq, alghashynda nemese 1997-1999 jyldar aralyghynda Almaty oblystyq kóshi-qon departamentine ýy kezegine tirkelgen bolatynmyn, odan nәtiyje shyqpady. Sebebi, ol kezde әr elden kelgen qandastar ortaq ýy kezeginde bolghandyqtan, qalagha jaqyn Talghar audanynda kezek óte kýrdeli boldy. Elde qiyndyqtyng sebebi shyghar, ishki kóshi-qon qatty bolatyn. Býgingidey elektrondy zaman emes, basqa oblystarda ýy alghandary da ólermendene qayta tirkeuge otyra berdi. Óziniz bilesiz, arasynda jylpostar da, «jol jýrgender» de birdi birge soghyp aldymen ýige qol jetkizdi. Aqyrynda, azamattyq alyp alypsyndar «oralman» emessinder degen syltau tabyldy. Qoyshy әiteu, «bermesting asy pispestin» keri boldy, sonymen men de jalyqtym. Qysqasy, ýkimet tarapynan bir tiyn da kómek almaghan ekem, óz kýshimmen  auyldan jer satyp alyp ýy saldym. Jasyrary joq, bala-shaghany asyrau ýshin júmys talghamay, betime qaraghan júmystyng bәrin istep kórdim. Aytpaqshy, pandemiya kezinde ýkimetting 42500 tenge kómek bergeni bar.

– Oralmandargha berilgen ýii men kvotasy sizge búiyrmaghan eken. Búl janynan siz ekeuimiz úqsas ekenbiz. Ol kezde qyzylqúlaq deldaldardyng bazary jýrip túrdy. Olarsyz kvota alu degen mýmkin emes-túghyn. Demek, ýkimetting oralmandargha beretin kómeginen qaghylghan ekensiz. Óz mamandyghyz boyynsha júmys ta jasay almapsyz, qalay kýn kórdinizder?

– Rasynda ol kez deldaldardyng zamany boldy, deldaldar arqyly úige qol jetkizuge de bolar edi, biraq, úyatym jibermedi, zansyzdyqqa bara bermeytin әdetim bar edi. Endi biri, ýkimetke de sendik qoy, kezegimiz kelgende ýy beretin shyghar dep. Aqyrynda tapqan-tayanghanymyzgha uchaskelik jer satyp alyp ýy saluymyzgha tura keldi. Al, tirshiligimiz әr aluan boldy: alghashynda ghalymdar men ziyalylardyng shyndalu ortalyghy «Baraholka» jaghalap sauda jasaghan boldyq, nәtiyje bolmaghan son, azdap mal ústap ta kórdik. Egin egip dihan da boldyq, basqalargha jaldanyp qúrylysqa da istedik, ashana ashyp baqyrshy da boldyq – ne súraysyz, bәrin istedik. Aytpaqshy, kók kirpish óndiretin seh ta qúrghan jerim bar, biraq, júmysshy shaq kelmeytin auyr júmys edi, aqyry ony da qoydym. Qazirgi negizgi kәsibimiz ashana, úsaq-týiek sauda ghana bolyp qaldy.

 – Qazirgi tilmen aitsaq, siz әdebiyet tanushy ghalymsyz. Bir joghary oqu ornynyng әdebiyet fakulitetinde múghalim bolyp qyzmet jasaugha da bolar edi ghoy. Siz ben bizding kelgen kezimizde ghalymdardyng kóbi qytaydyng ala sómkesin kóterip bazar jaghalap ketkenin bilemiz. Sol sebepten de siz әlde kәsipker boludy qaladynyz ba?

– Búghan aitar sebepter óte kóp desek te bolady. Sizge auyl ýiding әngimesi siyaqty aitayyn: men óz mamandyghymdy jaqsy kóretin edim, kәsipker bolu oiymda da joq edi. Biz kelgen kezde Qazaqstan 70 jyl Kenesting shekpenin kiyip, Mәskeuding emeurininde bolghan Qazaqstan edi ghoy. 70 jyl tek Mәskeuding (orystyn) aitqanyn oryndap, bir metr attap alysqa bara almay kelgen qazaghymyz, jaratushy biylikti óz qolyna ústata salghanda otaghasysy ólip abyr-sabyr kýige týsken otbasynday eken. Obaly qaneki, sol kezdegi Qazaqstan biyligining maqsaty jaman emes edi, biraq, kóp nәrseden qatelikter ketirip aldy. Shetten kelgen ziyalylar men ghalymdardy bylay qoyghanda, Qazaqstandaghy myqty ghalymdar men  mamandardyng ózin eskerusiz qaldyrdy. Men oilaymyn, biri, búghan memlekette qarjynyng joqtyghy sebep bolghan shyghar dep. Óitkeni, sol kezde memleket zeynetkerlerding ózine de qaryzdar bolatyn, qarjy bolmaghan song ghylym salasyna qaraugha mýmkindik bolmady, tipti, Qazaqstan ghylym Akademiyasy da memleket qarauynan týsip qaldy. Endi biri, memlekette jappay әdiletsiz jekeshelendiru jýrilip jatty da shendiler men olardyng tuys-tughandary ghylym júmys istep túrghan nysandargha deyin bólisip alyp, ghalym papkasyn kóterip dalada qaldy.

Al bizding aldymyzda janaghyday oralmandargha bólinip túrghan kvotanyng ózi san saqqa jýgirip túrghanda, baspanagha qol jetkizu deytin nysana ghana qalmay ma? Endeshe, ghylym quyp, azdaghan enbek aqymen baspana mәselesin sheship alu mýmkin bolmady. Sonymen, qate bolsa da, uaqyttyq biznespen ainalysugha tura keldi, aqyry, jyghylyp-túryp jýrip týbeseli óz mamandyghymyzdan airylyp qaldyq. Degenmen, menen ketken qatelik shyghar, key jigitterding tabandy týrde «ghylym ordalarynda» júmys istep óz mamandyghynda qalyp qalghandary da bar.

– Búl shetelden kelgen aghayyndardyng ortagha sinisip ketuine qasaqana jasalghan jaghday sekildi. Kóbi kәsipker bolyp shyqty. Óitkeni ómir sýru kerek, otbasyn asyrau kerek degen sekildi. Solardyng qatarynda siz de bar ekensiz.

– Áleke, myna bir nәrseni de oilaghan jón. Qandastardyng atamekenge oraluyna biyliktegilerding de, túrghylyqty elding de kózqarastary әr týrli boldy. Qazaqstannyng jeri ken, halqy az bolghandyqtan memlekettik mýdde túrghysynan qandastardyng Qazaqstangha kóptep oralghany qajet te edi. Múny bastabynda memleket basshylary da, memleketting bolashaghyn boljaushylar da jaqsy týsindi, sonymen, qandastardyng atamekenge oraluy memlekettik sayasatqa ainaldy, kvotalar bólindi, jergilikti oryndargha mindetteldi de. Rasynda kóshting alashqy nauqany jaqsy jýrildi. Mongholiya elinen enbek shartymen kelgen qandastardy memleket ýimen, júmyspen qamtugha da kýsh saldy. Batys elderinen kelgenderdi úshaqtan qarsy aldy, múnday jyly lebizderdi joqqa shygharugha da bolmaydy. Túrghylyqty júrttyng qandastarmen ishtesip ketkenderi qansha ma? Biylikte de, halyq arasynda da  qandastardyng kóptep keluin qalaghandardyng kóp bolghany ras, dese de, qalamaytyndar da bolghany jasyryn emes. Isting kýrdelisi Qazaqstannyng keyingi mezgilderde qiyndyqtargha kez bolghanynda boldy. Keybir baspanasy, júmysy joq, әlemettik kómekke múqtaj túrghylyqty júrt ýkimetke narazylyq bildirdi, biz ózimiz jarymay otyrghanda, qandastargha jәrdem aqy tóleydi, ýy beredi, olar bizge ne istep beripti degendey. Tipti, tarihy jaghdaydy týsinbeytin, orystyng iydeologiyasyn shyn sezinetin keybireulerdin, «Sender kezinde qashyp ketkensinder, bizding basymyzgha kýn tusa taghy qashyp ketesinder, satqynsyndar» degenge deyin barghandary boldy. Bir jaghynan olardy da týsinuge bolatyn shyghar, óitkeni, sol qarapayym halyq tolysyp otyrsa, búnday sózder auzynan shyqpas ta edi ghoy? Keybir mekemelerge qújat turalay jýrip, qújat jýrisining mandymaghanyn aitqanda, key ýkimet qyzymetkerlerining «seni men shaqyrdym ba» degen zekuine de kezikkenbiz. Áriyne, múnday kereghar iydeadaghy adamnyng bireui biylik basynda otyrsa da jetkilikti ghoy? Kedergi jasaghandar da tabyldy.

Men búnday keregharlyqtyng sebebin myna jaqtarda dep oilaymyn: 1. Shettegi qazaqtardyng atamekenge shoghyrlanuyn batystaghy orys ta, shyghystaghy qytay da qalamady, Qazaqstannyng kýshengi olargha tiyimsiz edi. Óitkeni, birer Týrki memleketi kýsh alsa, eki derjavadaghy biraz mәselelerding basyn ashyp ketedi ghoy? Naqtylap aitqanda, olardyng qúramynda tәuelsizdikke talpynyp otyrghan týrki tekti últtar bar degendey. Sonymen, Qytay jaghy da qazaqtyng kóshu mәselesine tym jelpine qoymady, Resey arandatuyn jalghastyrdy. 2. Qazaq jana ghana tәuelsiz el bolyp jatqandyqtan, kóp nәrselerden tәjiriybesi bolmady, qandastar turaly dúrys zan, túraqty sayasat jasay almady. Qalay kóshirip alu, qalay ornalastyru, shaqyrtu, azamattyq alu mәseleleri jýielenbedi. 3. Ekonomikalyq jaghdayy da tym shirkinay bolmady. Dayyndyq tym myqty emes edi. Asyghystyqpen kóshti bastap jibergenimen, ekonomikalyq jýiesi tolyq qalyptasa qoymaghan el ýshin óte auyr boldy. Kóship kelgen qandastardyng baspana mәselesi, júmyspen qamtu, jardemaqy degen siyaqtylardyng barlyghy memleketke salmaq týsirdi. 4. Jemqorlyq. Memleketting qolynyng arasynan syghyp qandastargha bólgen qarjysyn dittegen jerine barghyzbay mysty qúrtqan jemqorlar men deldaldar da qaptap ketti. Qandastargha kómek aty bar da, zaty joq jaghdaylargha jetti. 5. Orys tiline lәppayshylyq, qandastardyng memlekettik mekemelerge, odan qalsa, organdar da júmysqa ornalasuyna kedergi boldy. 6. Kerenaulyq, burokrattyq, t.t-lar, jalghasyp kete barady.  Mine osylardyng barlyghy da Qandastardyng ortagha tezirek ýilesip ketuine keri әserin tiygizdi dep oilaymyn. Sondyqtan, key ziyalylardyng ózi de, eng onay jol kәsipkerlikti tandap ketti.

– Áleumettik jelilerden sizding birqansha óleninizdi oqyp qaldym. Ólenderinizde astar bar, oy bar, múng bar. Stiyliniz klassik aqyn Omarghazy Aytanúlyna kelinkireytin sekildi. Siz búrynnan óleng jazushy ma ediniz? Álde myna qoghamdyq, әleumettik orta sizdi aqyn jasady ma?

– Men ólendi orta mektepte oqyp jýrgen kezimde-aq jaza bastagham, oghan sebep: Óziniz de bilesiz, 1981 jyldan bastap Qytayda reformanyng yqpalymen kóne, sayasilanghan oqulyqtar joyylyp, orta-bastauyshtargha  jana oqulyqtar engizildi, әsirese, әdebiyet sabaghyna Qytaydaghy jәne Qazaqstandaghy aqyn-jazushylardyng shygharmalary kirip, tynysty bir keneytip tastady. Odan syrt, jylymyq bastalghandyqtan, Shynjanda aqyn-jazshylardyng almanaqtary, jeke jinaqtary shygha bastady. Ádeby jurnaldarda da kórkem shygharmalar boy kórsetti. Mine osylardyng yqpaly ma eken, óleng jazugha den qoyatyn boldym, gazet-jurnaldarda jariyalanbasa da mektep taqtalarynda kәdimgidey aqyn atym shyghyp, marsiyp jýrdim.

Túnghysh ret «Paravozda» degen ólenim 1984 jyldyng kókteminde, student kezimde «Shúghyla» jurnalynda jariyalandy. Sodan tartyp ólenderim  avtonom rayondyq, aimaqtyq gazet-jurnaldarda ýzdiksiz bolmasa da, eptep jariyalanyp túrdy, biraz ólenderim sol tústaghy jas aqyndargha arnalghan «Sýirikter» degen almanaqqa da kirdi. Amal qansha, әredikte jazylghan ólenderim bir jinaqtyng basyn qúrap, atamekende shygharsam ba dep oilaghan edim, kóship-qonyp jýrgende neshe myng kitaptarymmen, taghy basqa jazghan-syzghandarymmen qosa joghaltyp aldym. Qazaqstangha azdap kelgen kitaptar men qújat somkalarymda shashylyp jýrgen ólenderim bolmasa, qalghany esimde de qalmapty. Sol kýiikten 20 jylday qolyma qalam da almay ketkem. Jaqynghy 7-8 jyldan beri qaray boyymdy jinap, ólenge qayta boy ýiretip jýrmin.

«Stiyliniz klassik aqyn Omarghazy Aytanúlyna kelinkireytin sekildi» degenge kelsek: әriyne, meni halyqtyq әdebiyetten, elimizding ishi-syrtyndaghy mýiizi qaraghayday qazaq aqyndardan susyndamady dep oilamanyz. Áli de, qanday aqyn bolsa da keremet ólenderi kezigip qalsa, ózimdi tәrbiyelep otyram. Dese de, men óleng jóninde kóbirek ústaz tútqanym Abay men Omarghazy boldy. Óitetini, dәstýrli qazaqtyng qara ólenine qosymsha týrler  engizgen eng aldymen Abay bolsa, qazaq ólenine HH ghasyrdyng 50-shi jyldarynyng ózinde  taghy bir erkin týr әkelgenderding biri Omarghazy Aytanúly boldy. Mýmkin, ólenderimning qúrylysyn reformalaudy oigha alu, osy eki aqynnyng ólenderine qatty den qoyghandyqtan bolar.

Ózimdi Omykene salghastyra aitu úyat ta shyghar, biraq, bolmasang da úqsap baq demey me? Azdap aita keteyin, mening jazyp jýrgen ólenderimde Omykenning stilii joq dep oilaymyn, óitkeni, Omykenning ólenderindegi erkindik mýlde basqasha, ol kisi ólendegi bunaqtardy ózining beyneleytin oiyn qandyrghansha soza týsedi әri bunaqtary әr týrli buyndarmen qamdap  otyrady. Úiqas negizinen eki-aq tarmaqtan kezigedi, ólenderining yrghaghy- kóbinde tarmaqtarda kýsheytpeli bastalyp baryp jaymalanady. Al, men tarmaqtardy erkin ústaghanymmen, kóp tarmaqtardy úiqasqa úiystyrugha tyrysyp jýrmin. Degenmen, kóp adamdar erkin ólenderge boy ýirete almay kele jatqandyqtan, ólenning bolmysy sәl búzylsa boldy, Omarghazysha jazypty dep qaraydy.

Omarghazy ólenderi turaly zertteushiler kóp, kitap jazghandar da bar, biraq, kýni býginge deyin ol kisining ólenderining dәl ýstinen týsip eshkim birdene aita alghan joq dep oilaymyn. Óitkeni, Omykenning ólenderi onaylyqpen ishin bere qoyatyn ólenderden emes, jәy zertteushilerding qúshaghyna simaydy. Men ózimshe talpynyp Omykenning ólenderi turaly bir zertteu maqalasyn jazghan edim, alayda, kónilime tolmaytyn, tolyqtaytyn әli de kóp jerleri bar siyaqty sezilip, qazirshe jaryqqa shygharmadym.

 – Naryqtyq ekonomikanyng zamanynda aqyn nemese jazushy bolyp ómir sýruding qiyn ekenin kórip, bilip jýrmiz. Birinshiden bizding elde memleket esebinen kitap shygharu qiyn. Jazghan shygharmagha, shygharghan kitapqa qalamaqy berilmeydi. Ekinshiden, basylyp shyqqan kitapty kitap dýkenderge salyp satudyng ózi qiyn, oqyrman azayghan. Sol sebepten sizding kәsipkerlikpen ainalysa jýrip, ara-túra shabyt kelgende óleng jazyp jýrgeniniz tabylghan aqyl dep oilaymyn. Kýnderding birinde enbeginizdi kitap qyp shygharugha mýmkindiginiz bar degen sóz. Qazirgi adamdardyng ruhany qúndylyqtargha degen yntasy, ony baghalauy azayyp ketken sekildi. Siz qalay oilaysyz?

– Men bir nәrsege senem, ol kýnderding kýninde kitapqa qaytadan ainalyp baratynymyz shyndyq. Kitap bәri bir qúnyn joymaydy. Biraq, mәsele bolashaqtaghy kitaptardyng qanday týrde bolatyndyghynda. Qazir de onyng neshe týri payda boldy, dәstýrli ózimiz biletin kitap, internet arqyly kóretin kitap, audio kitap degendey. Dәl qazirgi  kezde, kitapting orynyn әleumettik jeli basyp túr. Qysqasy, uaqyt almaytyn, kóre salatyn, esty salatyn qolaylylyq útyp túr desek te bolady, adamdar basqalardyng dayyn asyna ýirenip alghan jalqaulargha ainalyp bara ma deysing keyde. Ghylymnyng damuy bizdi әli de talay janalyqtyrgha jolyqtyrar. Dese de, jýieli, saqtaugha qolayly, qauipsizdigi kýshti dýnie jәne de sol kitap dep oilaymyn.

Sizding ýkimet tarapynan kitap shygharu turaly oiynyzgha kelsek, búnda shiykilikter kóp siyaqty. Ýkimet qarjy bólmeydi emes, biraq, is qarjynyng nysanagha tiymey ýptelip ketuinde túr. Bir mysal aitayyn: Búryn ghasyrlar boyy әreng bir qattalatyn ghylym, qazir neshe jyl sayyn bir qattalatyn dәrejege jetti. Adamzat uaqyttyng tapshylyghyn kórip jatyr, habar-oshargha kómilip qaldy, osylaysha әr nәrsening qolaylylyq talaby birinshi oryngha shyqty. Kezinde adamdar qarsy jaghynan habar alu ýshin ailap kýtuge tózetin, qazir qarsy jaghynan habar alu ýshin minut kýtuge tózbeytin boldy, sebebi, uaqyt jetispeydi. Sondyqtan, jazylghan kitaptar da zamannyng talabyna say boluy kerek. Qazannyng basynda jýrgender ýkimet qarajatyna qalamaqy ýshin, jaqyndarynyng kitaptaryn shygharugha, klassikpiz deytinder nemese olardyng tuys-tughandary tom-tom kitaptaryn tolyqtyryp  qaytalay shygharugha tyrysady eken. Qazirgi adamdar bireuding ómir boyy jazghan «manday terin» oqyp otyrugha uaqyt shyghara ala ma? Endi biri, qanshalyq ýkimet qarajatyna shygharsa da, belgisiz bireuding onan-búnan  qúrastyrghan ómir tarihy kimge kerek? Sondyqtan jazylghan kitaptar da zamannyng talabyna say boluy kerek, ýkimet qarajatyna shyghatyn kitaptar meyli aldynghy buyndardiki bolsyn, meyli jastardiki bolsyn saraptamadan jaqsy ótkeni, qoqyr-soqyrdyng bәri tyqpalanghan tom-tom bolmauy, oqyrmandargha ynghayly yqsham bolghany dúrys dep týiemin.

Sizding aityp otyrghan kitaptarda oqyrman joq deytin sózinizding bir úshy osynda, endi bir úshy júrt aityp jýretin jaqsy kitaptardyng baspadan shyghuyna qarajat joq. Mýmkin, ol kitap talantty  bir kedeyding qolynda, nemese auyldyng bir týkpirinde jatyr. Sondyqtan, kitap damyghan elderdiki siyaqty bizneske ainalmay túr. Onyng ýstine sheteldegidey jaqsy kitaptardy jarnamalap, ony bastyryp satatyn agenttikter bizde әli damymay jatyr.

Jasyrary joq, mening de birneshe kitap shygharugha talpynysym bar, saraptau ýstindemin. Onyng bir bóligi, kórkem shygharma, әsirese, ólender. Endi bir bóligi, ghylymy kitap bolatyn shyghar, kóbi óleng turaly zertteuler, búryn Qytaydaghy kezimizde jaryq kórgen oqulyqtar men ghylmy zertteuler de bar degendey.

– Siz de, men de tәuelsiz Qazaq Elinde ómir sýru ýshin, tamshyday bolsa da óz elimizge qyzmet jasayyq, enbek eteyik dep jayly qyzmetti tәrk etip kelgen qazaqtyng balasymyz. Qazaqstannyng bolashaghyn siz qalay elesteter ediniz?

– Himiyalyq tәjiriybede retimen jasalyp kele jatqan qospagha, taghy bir element qosylyp ketse basqagha ainalyp ketetini siyaqty, Qazaqstannyng bastapqy baghyty dúrys edi, men basynda aittym, qazaq jiylyp osy otanda bas qossa, Qazaqstannyng qalayda irge tasynyng nyghayyp, damuynyng baspaldaghy jaqsy jasalar edi. Siz ben biz sol tústa atamekenge at basyn tiredik. Biraq, Qazaqstan alghashqy baghytynan tayqyp ketti, әriyne, bir qospalar qosylyp ketti degen sóz (Kóldeneng kók attylardyng iydeyasy degenim ghoy), biz sonyng qúrbanymyz.

Men sayasatker emespin, sonda da aitayyn, Qazaqstanda basqa iri elderding de mýddesi әli de bar, sol sebepti, Qazaqstannyng damuy bolmasa da, tútastyghy men egemendigi birshama kepilge iye. Degenmen, Qazaqstannyng bolashaghy taghy da ózimizge baylanysty. Men  Qytaydyng bir tәjiriybesi ónim berdi dep sanaymyn, ol – Dynshyaupiynning oqu-aghartudy birinshi óndirgish kýsh retinde jolgha qongy. Bizding Orystyng iydeologiyasy biylep alghan qazaqtarymyz Qytay dese tyjyrynatyny bar, sýite túrsa da men orystan emes dýniyejýzindegi ekinshi damyghan el sanalatyn Qytaydan ýirenuimiz kerek dep sanaymyn. Al sol Qytay oqu-aghartu men ghylymdy bәrinen joghary qoydy, qoydy da damydy. Bizge sol jol kerek. Is solay bastalsa qazaqtyng bolashaghy bar.

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz