Býgin  – qazaq әdebiyetining klassiygi Tynymbay Núrmaghanbetovting tughan kýni. 1945 jyly 10 mausymda, Qyzylorda oblysy Janaqorghan audany Qosýienki auylynda dýniyege kelgen jazushy qazaq әdebiyetine 1971 jyly «Qauyn iyisi» atty alghashqy әngimeler jinaghyn úsyndy. Osy jinaqtan song ol oqyrman qauymgha birinen biri ótken ghajap tuyndylarymen jaqynday týsip, әdebiyettegi belgili túlghagha ainaldy. Tynymbay Núrmaghanbetov esimi atalsa, oqyrman ortasy onyng «Qosh bol, ata» (1972), «Qarlyghashtyng úyasy» (1975), «Ata qonys» (1977), «Túnyq su» (1980), «Bәiterekter» (1987), «Tughan auyl týtini» (1989), «Balalyq shaqtyng әuenderi» (1995), «Tandamaly» (1997), «Ayqay» (2001), «Perishtelerding ólimi» kitabyn oqyghanyn aityp tamsanady. Toqsanynshy jyldardaghy toqyrau túsynda da, býgingi mulitiymәdeniyet keng jayylghan zamanda da Tynymbay Núrmaghanbetov – oqyrmanyn joghaltpaghan qalamger.  Biz jazushyny mereyli jasymen qútyqttay otyryp, reinkarnasiyalyq «Kene» әngimesin jariyalaghandy jón kórdik.

Redaksiya.

---

Biymen týski astan song kabiynetin ishinen ilip, az uaqyt myzghyp alu ýshin divangha qisaya bergeni sol edi... Songhy bir jeti syzdap, mazasyn ketirgen jýregi shanshyp ketti. «Jaysyz qisaydym ba eken?» dep, az uaqyt qayta týregelip otyrghan. Biraq auruy basyla qoymady. Biymen divangha qayta jatty.

Qapelimde basqa amaly joq-ty. Jattym dep oilaghany bolmasa, shyn mәninde qúlaghan. Divannyng aghash erneuining shýidesine jaysyzdau tiygenin andap qalghany da sodan. Kenet jýregin әldene qatty syghyp bara jatqanday. Dem aluy qiyndady. Jan-jaghyna alaq-júlaq qaraghan Biymen qol-ayaqtarynyng da qimylgha kelmey әlsirep bara jatqanyn sezgen... Mandayynan ter shyqty. Bir kezde demi jetpey túnshyqty ma, nemene...

Keudesi kenet kóterile berip, shyny jetken mataday setinep, óz-ózinen jaryldy. Ishekterin boylap jyly qan aqqanday. Túla boyy órtenip keterdey bolyp ysydy. Sosyn jarylghan keudeden kýni boyy syzdap shydatpay bara jatqan jýregi... әlde basqa... syrtqa shyqty. Neni bolsa da keudemnen shygharmaymyn dep sozghan ong qolynyng alaqanyn aua qarmap qaldy.

Álgining keudeden shyghuy-aq múng eken... búl qaytyp tәnining auyrghanyn... tipti sol tәnning bar-joqtyghyn sezgen joq. Tipti әlgindegi setinegen keudesining qayta bitip, әlde jarylghan kýii qalghanyn da anday almady. Ol endi denesinen bólek, biyik túrdy. Dene tómende qimylsyz súlyq jatyr.

Júmys uaqytysy bastalyp ketken de bolar, sәlden song bireu aqyryn ghana esikti tartty. Bastyghynyng osy kezde demalatynyn biletin bireu boldy. Álde sekretarshasy ma eken... ayaq tyqylyn әzer esittirip әri úzap ketti. Sosyn taghy bir kelip tartty. Sypayy ghana tyqyldatty... Búl da sekretarshasy boldy, shamasy.

Álden uaqytta taghy bireu kelip, esikti júlqy tartyp qaqty deysin... Búl orynbasary shyghar. Búghan osylay batyldau keler sol ghana edi ghoy. Tapyr-túpyr ayaq dybysy... abyr-dabyr sóz de kóp. «Biymen Qúljanovich!», «Biyeke-ee!» degen dauys múnda da jetip jatty. Sol... orynbasary... Bәse... Sodan ózgeleri býitip esikti júlqugha, tarsyldatyp qaghugha batyldary jetpes edi.

Olar esikting qúlpyn búzugha da әreket jasaghanday. Abyr-dabyr dauystar tynyp, tarsyldaghan, qyshyrlaghan dybystar bastaldy. Biraq esik sheteldiki edi, әzirge syrttaghylardyng әreketine miz baghar emes. Orynbasary taghy aiqaygha basty. «Biymen Qúljanovich!», «Biyeke-e!»

Sәlden song ar jaqtaghy tasyr-túsyr da, aiqay-sýren de tyndy. Amaldary tausylyp, odan әri ne isterge aqyldasyp túrghanday. Divandaghy dene de kisining zәresin alghanday, kózderi tóbesine qaray shyghyp kete jazdap alaryp ketken.

Jerge týsip ketken ong qolynyng sausaqtary edenge tiyip túr. Osy jatysynyng ayanyshtylyghynan góri jerkenishtiligi basym siyaqty.

Kenet tau bettegi terezening ashyq kózinen shoferi Jantay týsip keledi eken. Tórtinshi qabattyng balkonsyz terezesine shyghugha, әriyne, Jantaydan basqa jan kelispes te.

Endigi abyr-dabyr dauystar da syrttan estilip jatyr.

Terezening kózinen býktetilip ishke әzer kirgen Jantay edenge sekirip týsken boyda-aq entige basyp óli denening janyna jetken.

– Biymen Qúljanovich!.. Biye-eke-e! Bi-agha-a!

Jantay endi bastyghynyng mandayyn sipap, qoldaryn asyghys ústap kórdi de, ýreyden jan úshyra aiqaylap jiberdi. Jan-jaghyna shoshyna qaraghan jas jigit endi tek qashudy ghana oilap esikke qaray alasúra jýgirip jýrip syrtta kýtip túrghandargha bolghan jay turaly habar beru de esinen shyghyp ketkendey. Tipti qúlypqa súghuly túrghan kiltti búrau da oiyna kelmey, esikti bar kýshimen qayta-qayta iyterip túryp jylap jiberdi. Jylaghany qanday ýreyli edi. Dauysy ajal auzynda túrghannan beter... ashy әri ayanyshty.

Syrttaghylar Jantaydan belgi bolmaghan song qaytadan auyzghy bólmege jinalypty. Topyrlap, dabyrlay bastady. «Ne boldy?», «Esikti ash» desip jatyr. Esi shyqqan Jantay esikting tútqasyn bir, topsasyn bir sipap jýrip, aqyry qoly kiltke de jetti-au. Onda da kiltti búrasa esikting ashylatynyn oilaudan emes, oqys qolyna ilikkendikten ghana sekildi. Óitkeni kiltti búrau ornyna syndyryp jibererdey kýshpen әri-beri yrghay berdi. Auyzghy jaqtan «Kiltti ongha búra! Ongha-a!» degen dauystar shulasa estilgende baryp kiltti búrady.

Esik ashyla bere lap etip orynbasary Álip bastaghan bir qora adam kirip keldi. Jantay júrtqa jón aitpaq týgili, qúsatyn janday óni búzylyp, shoshyna aiqaylap jylaghan kýii әri ketken.

Kirip kelgenderding ishinde, qúday-au, joq adam bolsayshy. Barlyq bólim qyzmetkerleri... sekretarshalar... eden sypyrushylar. Tipti kórshi mekemelerding úsaq-týiek qyzmetkerleri de ilesip jýr. «Bizde osynday bop jatyr» dep bireu әdeyi shaqyryp alghanday. Birsypyrasynyng jýzinde qorqynyshtan góri qyzyqtau basym sekildi.

Álipting jýrisi erkin edi. Eshqanday ýreysiz-aq bastyghynyng bilegin júlqy kóterip, az-kem ústap túrghan ol bir kezde tastay saldy. Óli denening sausaqtary edendi ongha bir, solgha eki syzyp baryp toqtady. «Búdan endi qoryqpaymyn» degendey ol endi oiqastap syrt búryldy.

– Jýrip ketken eken.

Top ishinen bir saqaldy jigit:

– Sonda ólip qalyp pa? – dedi mәselening anyq-qanyghyna әbden kóz jetkizip alghysy kelgendey.

– Ólipti.

Júrt ýnsiz tynyp qaldy.

Álip endi qyzmetkerlerge tapsyrma berip jatty. Kómekshi jigitke:

– Ýiine habarla, – dedi.

Jayshylyqtaghy әdetimen bloknotyn ala kirgen kómekshi jazyp jatty. Orynbasar taghy da: «Jedel jәrdem», – dey berdi de: «Endi onyng keregi bolar ma eken?» degendey mýdirip júrtqa qarap edi. Josparlau bólimining bastyghy juan Gýlsary:

– Bәribir aityluy tiyis, – dedi óli denege bir qarap alyp. – Óldi degen sózding dәrigerding auzynan shyqqany dúrys.

Kómekshi jazyp jatty.

– Dúrys eken, – dedi Álip te Gýlsarygha rizashylyqpen qarap túryp.

Jinalystarda da ekeui Biymenge qarsy shyqqanda osylay birin-biri qas-qabaqpen-aq týsinise qoyatyn. Osy ymyralastyqtaryn bilip qoy, songhy ailarda Biymenning Gýlsary sonyna sham alyp týskendigi... Tipti tayau kýnderi onyng sharuasy sheshilip te qalar ma edi, әlde qayter edi.

Top kóbeyip jatyr. Mәselening mәn-jayyn bilip alghan song sytylyp shyghyp ketkender de bar. Ózara abyr-dabyr. Ybyr-sybyr. Áriyne, bәrining auzynda – Biymen Qúljanovich.

Álip jan-jaghyna qarap túr. Áldene izdegendey shkaf janyna bardy. Sosyn stolda jatqan qaghazdardy qaraghan bolyp múnyng ornyna otyrdy. Otyruy nyq.

Osy oryngha endi men otyrmaghanda kim otyrady degen senim de bar sekildi. Osynsha basynugha, әriyne, tek ólgen adam ghana shydar. Telefon shyrylday qalyp edi, trubkany da batyl kóterdi.

– Ol kisi joq! – dedi birden sanq etip. Arghy jaqtaghy dauys «Qashan bolady eken?» dep súraghan bolu kerek.

– Bolmas, – dep trubkany laqtyryp tastady da, «endigi jerde júrtpen osylay sóilesemin» degendey topqa jaghalay yzgharmen qarady. Mekeme qyzmetkerleri de Álipti moyyndap tómenshiktep qalghanday. Gýlsary ghana Álipke kerbez búrylyp, orynbasardyng osy sesine rizalyq belgisin anghartty.

Osy kezde Biymenning әieli de jetken. Mәn-jaydy jol-jónekey esitip kelse kerek, anadaydan alqa-dalqa jylaghan kýii óli deneni qúshaqtap:

– Esi-derting qyzmet edi. Osy qyzmet ýshin bireumen ketisip, bireumen kelisip jýrip aqyry... qor bolyp qyzmet ornynda qaytys boldyn-au, – dep sóilep te jatty.

Kópshilik deneni japyrlay kóterisip mәshiynege saldy.

Óli denemen onasha qalghan song әieli taghy da jylady:

– Dýniyening bәri kýiip túrghan osynday qymbatshylyq zamanda da kisi óle me eken? Al sen óldin. Sharuany bitirgen boldyn. Endi men ne isteymin? Bala-shaghang ne kýn kóredi?

Áyeli әri-beriden son: «Bizdi әdeyi qor etip ketkening ghoy», – dep dolylyq tanytyp úrysty da.

Dene ýnsiz jatyr. Ol ýshin endi dýnie kýiip ketse de bәribir sekildi. Sol deneden bólinip shyqqan Jan-Biymen sonyng bәrin kórip, tyndap túrghanymen eter kómegi joq. Biraq úzamady da. Tәniri óz denesin ózine qorytyp qoyghanday, bólmede qalyqtap jýrdi. Álginde mәshiyne ishinde de birge boldy. Júrt dabyrlasyp deneni tórtinshi qabatqa kótergende de sondarynan qalghan joq. Tek múny eshkimning kórip-bilmegendigi ghana ózine de, ózgege de belgisiz, tәnirining qúpiyasy edi.

Bir kezde bólmege kelini men balasy kirdi. Kelini enesin qúshaqtap syqsyndaghan boldy da, balasy súnqiyp teris qarap túrdy. Jylaghan joq. Olardyng sonyn ala kirgen qyzy әkesining denesin qúshaqtap, ebil-debil jylap jatqanda, bólmege aq halat kiygender endi. Olar birden deneni jýkkótergishke salyp, qaytadan syrtqa әketti. Taghy da mәshiynege saldy.

Jan-Biymen óz denesinen bir eli qalysar emes. Qatar jýrgendigin eshkimning elemegendigi bolmasa, búl bәrine kuә. Operasiya stolynda da, óliler saqtalatyn bólmede de denening janynan úzamady. Shaghyn shoghyr jerleuge shygharyp salghanda da... Óli denemen birge júrttyng yqylas-peyili qosa suyghanday.

Bәri de búghan biyikten qarady. Ayady. Kýrsindi. Mýsirkedi. Ózgelerdi tasalap, búghan jek kórip, suyq kóz salghandar qanshama? Shynayy kóz jasy bolghan joq. Sózder de solay.

Áldekimmen úrysatynday әieli kókbettenip alghan. Kelini men
balasynda ýn joq. Súnqiyp-súnqiyp әr jerde teris qarap túrghandary. Qyzy da búl joly kózine jas almady, biraq osy bir oida joqtaghy iske tandanghanday óli denege telmirip qaraumen boldy.

Mekeme qyzmetkerlerining jýzderinen әldeqalay kónildilik bayqaldy ma-au, nemene. Álip pen Gýlsarynyng qayghyda jýrmiz degenderi bolmasa, jýzderi jarqyn, kónilderi toq. Ólikting beti topyraqqa jasyrynbay-aq bәrining asyqqan synaylary taghy bar. Qaraly jiyn bitisimen-aq mәshiynelerin izdep, mәshiynelerin tapqan kezde shopyrlary tabylmay aiqay-abdyrau bastalyp ketti.

Ángimelesuding reti býgin kelgendey, birin-biri qoltyqtap aulaqqa úzap ketkenderi de bar. Aqyry ýyli topyraqqa ýsh qaraly gýldi aiqastyra qoyyp kelushiler týgel qaytyp ketti.

Jan-Biymen endi jalghyz qaldy. Óz denesin kýzetip kýn jýrdi. Týn jýrdi. Kýn qanday úzaq edi. Týn netken ýreyli edi. Ghúmyrym az boldy degen pendening jany shyqsyn. Nysaptygha bir kýn, bir týn de ghúmyr emes pe? Bir apta tipti úzaq keshu eken ghoy.

Jan-Biymen jalghyzsyrady. Qoryqty. Kýnәlarym ýshin osylay ettin-au dep qúdaygha jalbaryndy. «Ólgennen keyin bәri bitedi. Odan әri shegi, sheti joq tynyshtyq» degen sóz beker eken. Elegizidi. Jolgha qarady. Ertenine jayaushylap kele jatqan jalghyz әieldi kórip emeksip edi... Kórshi qabirge kelgen әiel eken. Tizesin býgip otyryp әueli dúgha oqyp, sosyn aghyl-tegil jylady. Jylap-jylap keshkisin qalagha qaytty.

Onyng ertesine «Volgadan» týsken ekeudi kórip «dostarym әlde qaladaghy jerlesterim bolyp jýrmesin» dep dәmetken. Bóten bireuler bolyp shyqty. Tipti qay qabirding basyna kelgenderi de belgisiz. Bauraydaghy kógalgha otyra ketip araq ishuge kiristi. Qaghazgha orap alghan nan, kolbasalary bar. Araqty ishti-ishti de, ekeui sol arada әldenege keristi. Sosyn jagha ústasyp jatty. Bir kezde qayta tatulasyp, araqtaryn sarqyp qúiyp, staqandaryn sarqyp ishti de, mәshiynelerine minip qaytyp ketti. Sonan song búl manaygha adam balasy ayaq basqan joq. Qyrsyqqanda eshkim ólmey de qaldy. Ólikting kóbeyip jatqany da endigi jerde kónilge demeu eken.

Ol әielin... balasyn... qyzyn kýtken. Tipti kim de bolsa qarayyp, qalqayyp kelip, qabirining basyna tizesin býgip, dúgha oqyp jatsa... Búl bir úly arman eken.

Eshkim kerek etpegen, izdemegen denesinen aqyry ózi de jerigendey boldy. Tipti jek kórip ketti me-au. «Bәse, dýniyede jasaghan jamanat, qiyanattaryng tegin ketsin be? Tәniri iyem bәrin eseptep, jipke tizip otyr eken de»... dep oilady Jan-Biymen múnayyp.

Qansha kýn, qansha týn ótkeni de esinde joq. Áyteuir, búl bir ýrey men azapqa toly kezeng boldy. Kenet alay-dýley bir dauyl kóterildi de, múny ilip әkete bardy. Jerden biyiktep barady... biyiktep barady... Jeti qat aspan jolynda qaldy-au shamasy. Tauy da kók... kógi de kók... Ózeni men kóli... búlty... ainala týgel kógildir. Súlulyghy kóz qaryghan osynday bir әlemning ishine ene bergende... sol dauyl múny qaytadan keri alyp úshqany.

Súlulyq dýniyesi adyra qaldy. Qaytar joly shandy boran... Odan aman ótkende sylbyraghan jauyngha tap boldy... Ol da ainalayyn eken, kóresini kisi shydap bolmas ayazgha kezikkende kórdi... Oho, qaytar joldyng nesin aitasyn... Bәlkim, tozaq degening de odan jenildeu bolar.

...Top etip jerge týskende ghana Jan-Biymen esin jinap tóniregine qarasa, kәdimgi ózi úshyp shyqqan jeri. Shandy boran da, sylbyraghan jauyn da joq. Aynala ai-jay, bәrinen de songhy – kisi shydap bolmas ayazdy aitsayshy. «Saqtay gór, Alla-a...».

Al myna ýy men qora-qopsy da kózine tanys sekildi. Sóitse de búl jalghyz aghasy Sýimenning aulasynda jatyr eken. Búl quanyp ketip, esikke qaray úmtyla bergen. Birtýrli jýrisi ónbeytin sekildi. Baghana shyqqan sekildi edi, әli esikke jetip bolatyn emes. Ózinshe baryn salyp-aq adymdaghanday. Bәribir, qolsozym jerdegi esik jetkizer týri joq. Tabaldyryqqa endi iline bergende ýy ishinen Sýimen shygha kelip, múny kórip qaldy da, óni suyp ketti.

– Áy, myna kene qaydan jýr. Bireuding qúlaghyna kirip jýrer. Aulaqqa aparyp óltirip tastandar, – dedi.

Sóitkenshe bolmay ayaqtary sereygen úzyn túra qara bala múny sausaghynyng úshyna qondyryp alyp, qoranyng syrt jaghyna  laqtyryp jiberdi.

Áyteuir, bala óltirgen joq. Búghan da shýkirshilik etti. Onyng esesine, ózining kene bolghanyn... Tәnirim úzaq oilanyp Biymenning janyn kenege bergenin... endi myna dýnie tausylyp, tirshilik bitkenshe kene bop qybyrlap ótetinin bildi. Boyy suyp, ózinen-ózi jiyirkengendey boldy. Amaly qansha... Qaytadan qybyrlady. Biraq endi ýige jolaghan joq. Qúla dýzge qaray bettedi.

«Men ólgende osy agham bardy ma, barmady ma?» dep oilady bir sәt. «Kóringen joq qoy. Bәlkim, әielim búlargha habar bergizbegen de shyghar-au. Odan shyghady... Shyghady... Aralaspay ketkeli ne zaman. Aralaspaulary da sol әielining kesiri».

Aytpaqshy, әlgi úzyn túra bala ótken jyly oqugha baryp, qúlap qaytpady ma? Onyng qúlauy múnyng meyirimsizdiginen boldy. Áytpegende sol rektor Biymenning bir sózin jerge tastamas ta edi. Álde qoly tiymey ketti me, nemene... Ózining de sonshalyq kónili qalghan-au. Keterinde soqpay da ketti ghoy. «Agha, osylay da osylay boldy» dep mәn-jaydy úghyndyrsa, búl әldeqalay amal qarastyrar edi. Búiyrmay túrghan is taghy.

Oypyrym-ay, óltirip tastamaghanyn aitsayshy bәrinen de. Sausaghynyng úshyna qondyryp kele jatqany jay kene emes, Biymen-kene ekenin bilse ghoy... Saqtay gór, Alla! Ýrey biylegen sayyn kene algha qaray úmtyla týsti... úmtyla týsti.

Kene tyrbandap úzaq jýrdi. Sonshalyq beynettenip jýrdim degendegisi de jәy nәrse edi. Anaday jerde әli Sýimen aghasynyng ýii. Tipti әli alystap jarytar emes. Ol endi adam bolmaytyn jer, adam jýrmeytin jol izdedi. Biraq búl jahanda adam izi týspegen jer, jol bolushy ma edi, tәiiri! Ary búrylsa da, beri búrylsa da aldynan sayrap shygha keledi. Aynala shúbyrghan etikting izi... bәtenkening izi. Taban jolgha, sirә, jolaghan joq. Tap qazir kene ýshin dýniyedegi eng ýreyli, sústy nәrse adamnyng izi boldy. Ol tipti adamnyng ózinen de qorqynyshty eken. Qarny da ashty. Bir qiyny endigi jerde ne jep, ne ishetindigi de belgisiz edi.

«Qúday-ay, kene bolyp kýn keshu qanday azap edi. Jaratushy iyemning búdan góri irileu jәndikti de qimaghanyn qarashy» dep múnaydy ol, kýnge kýiip, soyaulanyp ketken bútalar arasyndaghy terendeu bir izge týsip, sodan tyrbyndap shygha almay jatyp.

Bútalardyng arasynan tyrbyndap shygha bergen kene aidaladaghy taqyrda jalghyz jatqan atan týieni kórdi. Týie qapersiz. Áldeneni kýisep, tóniregine manghaz qaraydy. «O, shirkin, týie bolu qanday baqyt edi!» Jaqynday berip kene týieni tanydy. «O, Jaratqan iyem, mynau Atanbay ghoy. Menen búrynghy bastyq». Menen búrynghy demekshi... Ol bayghústyng ajalyna sebepshi bolghan osy kene edi.

Atanbaydy búl tipti oqyp jýrgen kezinen-aq biletin. Keyinnen qyzmetterin jana bastap jýrgen shaqtarda aralas-qúralas ta boldy. Manqiyp, manghaz jaratylghan qazaq edi. Oipyrym-ay, sol niyetine say jaratushy da onyng janyn týiege bergenin aitsayshy.

Kene oghan qyzygha qarap túrdy. «Áy, sabaz... Atanbay dese, Atanbay edi-au. Búdan qansha jamandyq kórgende, ózi búghan bir týiir qaraulyq jasamady. Qúday-ay, sol jamandyqtardy búl ne ýshin jasap edi? Qisynsyz jalalardy oghan nege japty? Sol antatqyr qyzmet... Mansap... Endi sonyng bәri jaman Álipke qalghan joq pa? Oibay-au, onyng janynda myna Atanbaylar payghambar emes pe?.. Payghambar!?»

Kene týiege jaqynday týsti. Sonda da ana januar múny elegen de joq. Kýisegen kýii iyen dalagha qarap manqiyp jata berdi. Tipti eledim degen kýide jerge jabysyp jatqan keneni atan týiening izdep tauyp aluynyng ózi... bir shómele shópting ishinen synyq iyne izdeuden әri beynet emes pe? «Aytpaqshy, búl paqyr tirshilikte de Biymendi elemeu-eskermeuimen jazghan joq pa edi? Onda da sor bolghan osy biyiktigi, osy alyptyghy ghoy».

Kenening әuelgi oiy osy atan týiening sabalaq jýnine jabysyp alyp elsiz jerge úzap ketu edi. Qybyrlap jýrip jýnge jetip alghan song endigi jerde týiening jýnsiz appaq shaby arman boldy.

«Oybay-au, sol jerge bir jetip alsam, maghan taptyrmaytyn jyly da jayly meken emes pe?» dep oilady ol.

Kene shapqa jaqyndaghannan-aq bir pәleni sezgendey atan týie qimylday bastady. Sosyn asyqpay ornynan túryp, qúla dýzge bet aldy. Búl kezde kene júqa shaptyng shetine jetip te ýlgergen. Endi ózining jarty kýn qybyrlap jete almaytyn jerine týiemen birge attap, búl da qúla dýzge bara jatty.

Kenege múnan asqan meken bola qoyar ma eken.

Atanbay bastyq búl orynbasar bolyp jýrgende de ol qanday jayly edi. Talay shabuyldan aman alyp qalghan joq pa búl paqyrdy. O, amal-aylasy kóp tәniri, endi ekeuin әkelip búl dýniyede de kezdestiruin qarashy. Myna bir qolansa iyisining ózi qanday keremet! Úiqysyn keltirip, júparday anqyp túr emes pe? Tipti sol qolansamen birge әldebir dәm iyisi jetkendey. Sonda kenege as-arqau bolar birdenening shynymen-aq osy arada bolghany ma?

Kene az-kem oilanyp jatyp, kenet túmsyghyn shaptyng terisi júqalau túsyna tyghyp jibergen. Sodan atan týiening qanyn sordy bir... sordy bir... O, ghajap! Múnday dәmdi nәrseni kene qay dýniyede iship kóripti. Naghyz ghajap as týiening qany eken ghoy! Toghy basylayyn dedi. Al kep sordy... Al kep sordy... Ózi as әri susyn ba, nemene. Shóli de qandy. Kenening túmsyghy júqa shapqa batqan sayyn anda-sanda bir baq etip qoyyp, atan týie tayrandady deysin. O, ghajap, jol qysqardy әri boyyna nәr bardy. Endi qarny ashyp shóldese-aq, kene atan týieni izdeytin boldy. Áriyne, izdep jatqannan góri onyng shabyn mәngilik meken etip alghany әldeqayda paydaly ghoy.

Atan týiening shabynda qansha kýn jýrgeni esinde de joq. Jayly meken, dәmdi nәr bolghan jerde kýnning de, týnning de qalay ótkeni bilinbeydi eken. Az-kem demalyp alyp, týiening qanyn al kep sor... Birauyq myzghyp alyp taghy sor-r... Bir keneni qyryq jyl asyray almasa, múnyng nesi atan týie! Qansha jyl iri basshy, talay jerde qúrmetti qonaq bolghanda tap osynday raqat kórdi me?

Atan týiede tynym joq. Tayrandap jelip keledi. Kenening túmsyghy tereng batqan sayyn ýni zarly... jelisi ýdep barady.

Kene keyde «qay jerge bara jatqanymyzdy bayqayynshy» dep shaptan shyghyp keng dýniyege qaraghysy keledi de, «Oybay, jazym bolyp, sypyrylyp týsip qalarmyn. Jerde endi maghan múnday júmsaq qayda?» dep shaptyng terenine qaray tyghyla týsedi. «Tipti qayda kele jatqanda, maghan keler-keter ne? Jo-joq. Ol jerdi qúday maghan kórsetpey-aq qoysyn».

Osylay oilap alady da, kene anasynyng emshegin ermek etken baladay qaytadan túmsyghyn týiening jyly etine tygha týsedi. Taghy da al kep sor-r, al kep sor-r... Týie januar estigen jannyng qúiqasyn shymyrlatarday bozdap, bezip keledi.

Aqyry januar bir amalyn tapty-au. Bir ýlken shәrige tayay bere biyik tóbening basyna ayaldap, tyzyldaghan shaby óz aldyna, týlegen jýnining orny qyshyp bolmaghan song ýy ornynday alanqaygha aunaghan. Olay bir, búlay bir jantayghanda balaq jýni men jalpaq tabanyna ilikken topyraqtar shabyna qúiylyp, shang qapqan kene jerge óz-ózinen domalap týsti de, ýsh-tórt aunap baryp shapqa qaray qayta úmtyla bergende, atan týie ornynan túryp ketken edi.

Kene paqyrgha týieni quyp jetu qayda? Búl tyrbyndap bir adym jerdi tauysa almay jýrgende týie tayrandap oigha qaray jelip bara jatty. «Sen qalyp barady ekensin-au» dep kenege búrylyp qaraghan da joq.

Kene endi jan-jaghyna qarady. Obaly ne kerek, týie múny shalghyny belden kókoray dýniyening ortasyna tastapty. Kene bolyp ketkenmen de, kóz qaryghan  kónili toldy. Osynsha nudyng ishinen ózine qorek bolar azyq ta mol tabylatynday sezindi. «Mynau qay qala boldy eken» dep ol kenet tómendegi jayylghan qoyday bytyrap jatqan shәrige telmirgen. O, ghajap! Mynau ózining Almatysy ghoy. Anyq sol... Keshe ghana sayrandy salyp jýrgen Almaty. Ózi kishkentay bolghanymen, kenening kózderi ótkir edi. Áueli telemúnarany, sosyn «Qazaqstan» qonaqýiin birden-aq tanyghan. Respublika alanyn da andady. Odan әri ministrlikter, mekemeler ornalasqan ýilerdi de ajyratty. Qala ýstindegi kólkigen túman týtinnen ol ózining mekemesi ornalasqan ýidi de izdep tapty.

«Jenil mәshiynemen on ýsh saghattyq jerge myna týie qalay jetken-ey. Oipyrym-ay, dýniyede týieden jýirik nәrse joq shyghar!» dep birauyq týiege tandanyp túrdy. «Bәrinen de dәl Almatynyng ýstinen shyqqanyn aitsayshy». Kónili alyp-úshyp quanghan kenening túla boyyn kenet ýrey biyledi.

«Anda-sanda Almatygha tóbesinen qarap, ótken kýnderdi esime alyp túrghanym jaqsy-au. Biraq búl manayda aman-esen jýruding jayy... Sausaghynyng úshyna qondyryp alyp aulaqqa aparyp tastaytyn bala qayda búl jerde? Keneni kórdi-aq eken, quyp jýrip óltiredi búl qalanyng adamdary. Ókshelerimen myjyp tastaydy. Jәne olardyng óksheleri qanday desenshi. Qoldarynda tayaq bola qalsa ermekke týrtkilep kelemej etedi. Oibay-au, men neghyp túrmyn myna ashyq alanqayda. Ótip bara jatqan adamnyng kózine aldymen týserdey bolyp».

Kene endi tyrbyndap qalyng kókting arasyna qaray bettedi.

Qaptaghan adam izderine bir batyp, bir shyghyp, qalynnyng shetine endi jete bergende aldynan kók sary qanat kóbelekting shygha kelgeni. Jay kóz qyryn salghany bolmasa, kene әueli oghan mәn bere qoymaghan. Aldyn orap úshyp, ketpey qoyghanda baryp tanydy. Búrynghy sekretarshasy – Bópetay.

O, ghajap, múnday da kezdesu bolady eken-au! Qarauynda eki jyl istedi me... әlde ýsh jyl. Áyteuir, marqúm qyz osy kenenin... Biymenning kesirinen besinshi qabattan qúlap óldi ghoy. Oi, ózi de qyzbalau qyz edi-au. Erkelep, erkeletkeni she? Oho, Biymenning san ret qúmaryn qandyrghan Bópetay ghoy búl. Ol ólgen song kónili qanday qúlazyp jýrdi desenshi.

Endi lyp etip shygha kelip, aldyn orap úshyp jýrgenin qarasayshy. «Bir-birine etene qatysty adamdar, jaqyn tuystar o dýniyede qayta úshyrasady» degen sózdi qúlaghy shalyp edi. Ras eken-au... O, qúdireti kýshti Tәniri!».

Kýtpegen jaygha tandanyp әri esi ketip kene bir sәt túryp qalghan. Kóbelek –Bópetay әli úshyp jýr. Bir ongha, bir solgha búrylyp, keyde jogharylap, sosyn qúlap, tómendep úshqany qanday sәn edi. Ana tirshilikte de osynday әsem qylyqtarymen múnyng esin shyghardy emes pe? Jýrgeni de, kýlgeni de jýzin tómen salyp, aldyna kelip tapsyrma alyp túrghany da múnyng boyyn baurap, eliktirip, elittirip әketushi edi-au. Áuelde «degenine kónbeymin» dep shorshyp, shoshyp, osy úshyp jýrgenindey ongha bir, solgha bir búltyndap, qashuyn qashty-au. Biraq qashqandy qoyar Biymen bar ma? Kýnderding kýni bolghanda býrdi ghoy ash belinen. «Alda ainalayyn, Bópetay-ay! Balapanday shyryldap, shyrqyraghanyndy qayteyin. Bota kózdering móltildep jylaghanyndy qayteyin...».

O, Biymenning uysynda qansha qan, qansha kýnә bar. Onyng janyn kenege bergende qúday kórmey-bilmey otyr deysing be?..

Aldyn orap tolqyp, qalqyp úshyp jýrip kók sary qanat kóbelek aqyry úzap ketti. «Tirshilikte pәk, nәzik adamdardyng janyn qúday da әsem maqúlyqtargha beredi eken-au?» dep oilady kene әli de úzap ketken kóbelekke qyzyghyp, ony taghy da kórgisi kelip izdep, kónili eleurep túryp.

Ol tyrbyndap algha jyljy berip, kenet qalt toqtady. Múnyng sayajay túrghan tóbening qarsy betinde erekshe mәnermen salynghan ýsh qabatty ýy bar edi... IYesi marqúm tórtinshi qabatyn bastaymyn dep jýrip qúlap ólgen. Sol ýy kózine ottay basylghany. «Qúdayym-au, shynymen-aq myna tóbe... Sol bolghany ma?» dep, tandanyp túryp qalyng shópting arasynan tómen qaraghan... Tómen qaraghan sebebi ózining sayajayyn izdedi. Yrghalyp bitken qalyng nudyng arasynan birdene kóremin dep dәmetu de dalbasa edi. Dýniyening bәri búl ýshin biyik. Tómeni ayaghynyng astyndaghy jer ghana. Aqyry bir amalyn tapty-au... Tyrbyndap jýrip shym kesekting ýstine shyqqanda oidaghy ózining sayajayy menmúndalap, aiqaylap shygha kelgeni. «O, toba-a, múndayda qyzyq bolady eken-au».

Kene quandy. Quanghany «Endigi jerde osy sayajaydyng manayynda-aq kýn keshuime bolar. Aqyry ýy ishinen múnda kim kelip jarytar» degen oy kelgen.

Osy bir quanyshtyng jetegimen sayajayyna qaray tyrbyndap, bettey berdi de, kenet toqtay qaldy.

Ýiining aldyna ózining songhy ýsh jyl mingen aq «Volgasy» keldi. Artqy esiginen әueli qyzy týsti. Sosyn Álip... «Volga» qaytadan ketip qaldy. Qyzy janynda túrghan Álipting moynyna asylyp, qúshaqtady. Tipti betinen sýidi me, nemene... Sosyn Álip qyzdy sәbiyshe kóterip alyp ýige bettedi...

Kenening túla boyy múzdady. «Demek Álip» dep oilady ol aldymen óz qyzmetining soghan tiygenine shek keltirmey. «Al myna qyzben... Shofer sol Jantay ghoy... O, opasyz dýniye...» «Biyeke, osy qyzdyng bir sharuasy menin-aq moynymda bolsyn» dep zyr jýgirip jýrip oqugha týsirip edi. Birer emtihany sәtsiz bolghanda, múny әure etpey týzetip qaytqan da sol... «Biyeke, osy qyzdyng bir sharuasy menin-aq moynymda bolsyn dedim ghoy. Qyzmetke de ornalastyramyn... Sirә, kýieudi de ózim tandamasam bolmas» dep әzildegeni bar-dy osy qysta qyzynyng tughan kýnine jayghan dastarqan ýstinde.

Sony aitqan Álip... Búrynghylar «tirshilikte kórgen baqytyng men qasireting birdey bolady. Tәnirinning tarazysy ten» dep jatushy edi. Shynymen-aq.

Sayajayyn panalau turaly jospary adyra qalghan kene amalsyz qybyrlap keri búryldy. Biraq endigi betalysy bәlendey maqsatty da emes-ti. Áyteuir, osy tóbening arghy baurayynyng bos jatqanyn biletin. Bәlkim, sol jaqta-aq kýn keship...

Oyda joqta tóbeden qúiylyp kep, jer bauyrlap úshqan býrkitti kórip zәresi úshty. «Búl manayda býrkit bolushy ma edi?» dep birauyq qayran qaldy. Biyikke ketken alyp qús qúldilap kep qaytadan dәl kenening ýstimen úshty. Býrkit sonshalyq sústy edi. Kózderi de ot shashyp túr eken. «Búl mening әkem bolmasyn» dep oilady kene. Býrkit bolarday da minezi bar kisi edi. Adamdy betine qaratpaytyn qatal әri әdil edi-au. «Sol boldy. Menen tughan balanyng kenege ainalghany ras pa, ótirik pe» dep... kórip baryp kóz jetkizgen bolar. Qaytyp búghan jolaghan joq. Biyikke samghap, kók aspangha sinip ketti. Qayda bet alghanyn da kene anday almady.

Qalyng shópting arasymen jyljyp bara jatyp ol jaqyn mannan kókekting ýnin estidi. Búryn kókekting ýnine mәn berip kórip pe? Sóitse, onyng da ýni sonshalyq múnly, qasiretti eken-au. Tipti ol kenening taghdyryna egilip jylap otyrghanday sezildi me, nemene.

Kenening bir sәt denesi dir-r etip, «Búl mening anam bolmasyn» dep oilady. «Marqúm tirshilikte de óz-ózinen múnayyp, arman-dertin ashyp ta aitpay bólektenip otyratyn. Sol... Osy kókek anyq anasy bolyp shyqty. Tәnirining qúdiretimen myna qybyrlaghan kenening óz perzenti ekenin bile qoyyp... súnqyldaghan dauys sonyng qasireti ghoy».

Kenening ózi de auyr oidan jýre almay qybyrlap qaldy. Dalbasalaghany ma, bir tal bidayyqtyng týbin ainala bergeni.

«Tәnirge jazsam jazghan shygharmyn. Biraq júrttan alabólek ne jasap, ne býldirippin?.. Men de júrt jýrgen jolmen jýrdim. Ýzengilesterim jasaghan isti istedim. Zamannan júqqan minez, peyilden de qúralaqan qalmaghan shygharmyn. Tәnirim pendelerin sol ýshin jazghyrsa, bir dýniyeden ekinshi dýniyege kene bop qybyrlap qaytqan jalghyz men bolmaspyn».

Kene ózi moyyndaghan belgisiz kýsh aldynda aqtalghysy kelgendey antarylyp túrdy. Qybyrlap algha jyljyghan boldy. Biraq qúlashtap úmtylghanda ónbeytin jýrisin qazir bir ornynda tapjylmay túr dese de jarasar edi.

Kókekting ýni әli basylar emes. Anasy marqúm ózin-ózi toqtata almay úzaq jylaytyn. Mún-syryn pendege aldyrmaytyn әkesi edi ghoy, sabaz... Sol әdetinen taghy da tanghan joq.

Kene bir sәt «әkemdi kórip qalar ma ekenmin» dep kókke qaraghan. Biraq býrkit kórinbedi. Ózara әldenege talasqan, kerisken qústar ghana top bolyp shulasyp jýrdi. Qybyrlap-jybyrlap ol bauraygha qúlay bergen. Karny da ashyp tityqtady. Jabysyp alyp búiyghyp jata beretin atan týiening shaby men jyly qanyn ansady. Biraq endi aldynan shygha keler týie qayda? Áldebir maqúlyqtyng qúlaghyna kirip alyp qaytyp shyqpay qoysa she?

Búiyrmaytyn qiyalmen kele jatyp ol qarsy aldynan ózine qaray qaptap kele jatqan kóp kenelerdi kórgeni... Qaptaghanda... kúday-au, jer-dýnie tolghan kene eken dersin. Ózi siyaqty olardyng jýrisi de qybyr-jybyr. «Búlar neden qashyp keledi?» dep kene oy jaqqa qarap edi, týtini budaqtap bauraydy órt jalap jatyr eken. Órtting ar jaghynda shuyldasyp kәdimgi adamdar jýr. «Oho, mynalardyng qashatyndayy bar eken ghoy» dep oilady kene ózi de búryla berip. «Mynaday órtten qalay qashpassyn. Ásirese adamdardy aitsayshy. Olar әri-beriden song ózderin-ózderi órtep jatqandar ghoy... kenelerdi ayamaq týgili. Ózderining dauystary shanqyldap jatyr. Jerge talasyp jatqannan sau ma eken deshi...».

Kene ózinshe órge qaray qatty tyrbandap kele jatyp, «búl bauray da sayajaygha berilgen eken. Álgi týie jayraghyrdyng meni qúla dýzden әkelip, Qúdaydyng tar jerine tastaghany bar-au?» dep birauyq renjidi de, sosyn ózin-ózi júbatqanday boldy. «Ózi... keneler tipti kóp ekenbiz-au». Ol jan-jaghyndaghy birin-biri basyp keterdey qaptap kele jatqan kenelerge toq beyilmen qarady. «Oybay-au, biz әli de kóbeye týsemiz ghoy. Álgi Álip, Gýlsary, Jantaylar kene bolmaghanda ne bolar deysin. Ózining әieli de bar eken ghoy. Tipti jer-dýnie kenelerge tolyp ketpese deshi... Qyzy da oiyna týsken. Biraq kene ony búl topqa qosqan joq. Ony tym bolmaghanda kóbelek bolyp ketse eken» dep tiledi.

Kene bitken pyrday shashylyp, biyikke bettep barady. Kókek ýni әli súnqyldap túr. «Sorly anam nesine egile beredi eken, bolar is boldy ghoy» dep oilady ol.

Býrkit qaytyp kóringen joq. «Kónili qalsa jibimeytin, iyilmeytin ójet minezinen tanbaghanyn qarashy jaryqtyqtyn».

Abai.kz