HALYQ TA, GhALYMDAR DA QOLDAP TÚRSA...
- Sizge Bas mýftiyding auysuyna baylanysty birer súraq qoysam dep edim. Búl salagha reforma kerek dep aiqaylatu artyqtau da bolar. Biraq jana basshylyqtyng aldynda eskeretin qanday mәseleler bar dep oilaysyz?
- Diny basqarmanyng basshylyghyna kelgen jas azamattar «Diny basqarmanyng júmysyn qaytsem jaqsartam, qaytsem jolgha qoyamyn» dep әreket etui kerek ekeni belgili. Mýmkin әreketke kóship te jatqan shyghar... Mening oiymsha, Qazaqstan Músylmandar Diny basqarmasy qúryltayynyng dengeyin kóteru kerek. Qúryltay - eng týpkilikti sheshim shygharatyn jogharghy qúziretti organ. Mýftiyding ózin qúryltay saylaydy. Osy uaqytqa  deyin 7 qúryltay ótken bolsa, jeteuining de qalay ótkeni bizdi oilantpay qoymaydy. Onyng sany da, qúramy da, oghan qatysqan delegattary da... Sondyqtan kelesi ótetin qúryltaydy óte joghary dәrejede ótkizuge dayyndalu kerek. Oghan Qazaqstannyng týpkir-týpkirinen layyqty ghúlamalar, ghalymdar, dinge janashyrlar, namazhandar, aitar pikiri bar adamdar jinaluy qajet. Al sol qúryltaydy jaqsylap belgilep, kezekten tys ótkizetin bolsa, sol qúryltaydyng qúziretindegi onshaqty mәsele bar.  

HALYQ TA, GhALYMDAR DA QOLDAP TÚRSA...
- Sizge Bas mýftiyding auysuyna baylanysty birer súraq qoysam dep edim. Búl salagha reforma kerek dep aiqaylatu artyqtau da bolar. Biraq jana basshylyqtyng aldynda eskeretin qanday mәseleler bar dep oilaysyz?
- Diny basqarmanyng basshylyghyna kelgen jas azamattar «Diny basqarmanyng júmysyn qaytsem jaqsartam, qaytsem jolgha qoyamyn» dep әreket etui kerek ekeni belgili. Mýmkin әreketke kóship te jatqan shyghar... Mening oiymsha, Qazaqstan Músylmandar Diny basqarmasy qúryltayynyng dengeyin kóteru kerek. Qúryltay - eng týpkilikti sheshim shygharatyn jogharghy qúziretti organ. Mýftiyding ózin qúryltay saylaydy. Osy uaqytqa  deyin 7 qúryltay ótken bolsa, jeteuining de qalay ótkeni bizdi oilantpay qoymaydy. Onyng sany da, qúramy da, oghan qatysqan delegattary da... Sondyqtan kelesi ótetin qúryltaydy óte joghary dәrejede ótkizuge dayyndalu kerek. Oghan Qazaqstannyng týpkir-týpkirinen layyqty ghúlamalar, ghalymdar, dinge janashyrlar, namazhandar, aitar pikiri bar adamdar jinaluy qajet. Al sol qúryltaydy jaqsylap belgilep, kezekten tys ótkizetin bolsa, sol qúryltaydyng qúziretindegi onshaqty mәsele bar.  
Birinshiden, QMDB ózining qújattaryn dúrystap aluy kerek. Oghan qúryltayda qabyldanatyn jarghy, taghy da basqa qújattar jatady. Sonymen qatar elimizdegi din salasynda qanday keleli mәselelerdi atqaru kerek, sonyng jobasyn dayyndap, qúryltaydyng dengeyinde sheshken abzal.
Ekinshi mәsele, Qazaqstanda diny nasihat jolgha qoyylmaghan. Ghúlamalar kenesin qúrsa, Qazaqstanda ghúlamalar az emes, meninshe. Oghan búrynghy Bas mýfty Rәtbek qajy da, Shymkenttegi Abdolla qajy da shaqyrylsa deymin. Basqa ólkelerde de sonday Qúrandy jatqa biletin qarilar bar. Syrttan kelgen qandastarymyzdyng ishinde de Qúrannyng tәpsirin jaqsy biletinder jeterlik. Sonday qadau-qadau adamdar Ghúlamalar alqasyna jinaluy kerek. Al qazirgige deyingi Ghúlamalar alqasynyng qúramy dúrys emes. Mysal ýshin, senator Gharifolla Esim, akademik Ómirzaq Aytbay, Súltan Sartaevtargha ókpemiz joq. Biraq olar Islamnyng ghúlamalary emes. Islamnyng týpki, sharighat mәselelerin sheship, soghan kenes aita alatyn adamdar emes. Ghúlamalar alqasy - qúryltaydan keyingi dәrejede túrghan organ. Qúryltaydy ýsh jylda bir ret shaqyra ma, әlde kezekten tys shaqyra ma, oghan qaramay, Ghúlamalar alqasy ýsh aida bir ret jinalyp, qordalanghan mәselelerdi sheship otyruy kerek. Sol kezde mýftiyding ózining jýgi de jenildeydi, qoghamgha da paydasy tiyedi, sonymen qatar diny mәseleler birtindep-birtindep sheshile bastaydy. Ózining ainalasyndaghy kadr mәselesi de óte ýlken júmys. Múny da Ghúlamalar kenesi arqyly aqyldasyp sheshu qajet. Uahabizm, sәlәfizm siyaqty syrttan kelgen, dinning ishinde býldirgi bolyp kirgen Hizb ut-Tahrir siyaqty aghymdar Qazaqstannyng qay aimaqtarynda keng etek jayyp ketken, olardyng qalay aldyn alu kerek, býldirgi aghymdarmen qalay kýresu kerek, osylardyng ýlken baghdarlamasy jasalsa. Din islamnyng Qazaqstandaghy orny, onyng qarjy-qarajat jýiesi qanday bolmaq? Meshitterdi saldyrtqan, salghyzghan Preziydent, sosyn әkimder, kәsipkerler bolatyn. Búrynghy Bas mýftiydin, imamdardyng búl iske onsha qatysy bolghan joq. Olar tek ashyluynda, saltanatty jaghdaygha qatysady. Ony ary qaray ústap túru, tozdyrmau, jaqsy jaghdayda qyzmet atqartu, jamaghattyng kóp boluy, meshitting kýndelikti qarjy-qarajatyna baylanysty. Búl qarajat tek qana jәshikke sadaqa salumen nemese úrlap-bórleumen emes, qazirgi zamangha layyq bankomat jýiesi bar degendey, qolma-qol aqshalay emes, esep-qisap jýiesi arqyly elektrondy týrde kórsetilip túruy qajet. Sosyn onyng Qazaqstan boyynsha taraluyn da qadaghalaghan abzal. Mysaly, Batys Qazaqstan oblysyndaghy imamnyng alatyn ailyghy men Shymkentting Sayram audanyndaghy imamnyng ailyghyn salystyrugha bolmaydy. Bir jerding jamaghaty kóp, bir jerding jamaghaty az. Biraq imamdar ailyqty bir dengeyde alyp, ortalyqtan bólip túrsa, ol óte jaqsy bolar edi. Sosyn meshitter týsken týsimning 30 payyzyn Diny basqarmagha audaryp túrady. Ol aqsha qayda ketti, zeket, sadaqa mәselesi qalay sheshilip jatyr? Janadan kelgen jastardyng aldynda kóp júmys túr, qysqasy. 20 jyl boyy QMDB-da qanday mәseleler qordalanyp, jinaqtalyp qaldy, solar birtindep-birtindep sheshimin tapsa, Týrkiyada, basqa memleketterde qalay sheshilip jatyr, sony eskerse deymiz.
- Qazirgi janadan kelgen Bas mýfty «din salasynda tanymal bolghan kisi emes» degen әngime aitylyp jýr. «Qayta jas, jigerli adamnyng kelgeni jaqsy boldy» deushiler de bar. Siz qay jaghyndasyz?
- Búl súraq qazir qoghamda óte ózekti bolyp túr. Múrat Telibekov siyaqty ashynghandar keshe bir pikir aitypty: «Eshkim tanymaghan, eshkim bilmeytin adamdy jalghyz ózin balamasyz qalay saylaydy? Onday tәrtip bolatyn bolsa, Bas mýftiylikke Últtyq bankting tóraghasy Grigoriy Marchenkony da saqaly bar eken dep saylay salmaymyz ba?», - depti. Endi osyghan deyin jettik, kórdiniz be? Ol endi Mysyrda oqyp kelgen. Diny basqarmada istegen. Biraq Bas mýfty bolatyn adam halyqqa tanymal bolu kerek. Onyng belgili bir mәseleler boyynsha pikiri, kózqarasy da belgili bolu kerek. Mysal ýshin, erteng oghan uahabizm turaly pәtuә bildiru kerek bolady. Sonda onyng pәtuәsy bizdegi sharighy mәselelerge qayshy kelip jatatyn bolsa, qogham qaytpek sonda? Sonday-sonday mәselelerding basyn sheship alyp qana, Bas mýftiylikke saylauymyz kerek edi. Kezinde Ábsattar Derbisәli de ayaqastynan keldi. Endi myna jas azamat ta solay kelip otyr. Negizi jas әri oqyghan azamattyng bolghanyna qarsy emespiz. Degenmen belgili bir prinsipter boyynsha, eng bastysy sharighat boyynsha myndaghan jyldar boyy qalyptasqan úghym sol, basshy bolatyn adam, din basshysy bolsyn, el basshysy bolsyn, onyng әke-sheshesi nekeli jaghdayda tudy ma, osyny arnayy beytarap komissiya tekserui kerek. Eger nekesiz jaghdayda tusa shaytan aralasty degen sóz. Yaghny shaytany adam bolady. Ol adamdy basshylyqqa qoygha bolmaydy, onyng artynan ergen adamdar shaytany bolyp ketedi. Búl tek qana Ábsattar men Erjangha ghana qatysty emes, bolashaqta kim bolsa, ol bolsyn, olardy qoy sharttarynyng biri. Al bizde mýftiylikke saylau jýiesi qalyptaspaghan. Qúryltay dúrys qalyptaspaghannan keyin, balama, aluan týrli pikirler bolmaghannan keyin, búl qoljaulyq siyaqty bolyp ketedi. Jalpy talqygha týsip, sonyng ishinen súryptalyp baryp, saylanatyn bolsa, halyq ta, ghalymdar da qoldap, jaqsy júmys istep ketedi.
- «Abai.kz» aqparattyq portalynyng újymy jaqynda Diny basqarmagha hat joldapty. Sony kóre aldynyz ba?
- Oqymadym, biraq syrttay estip jatyrmyn...

Qazaqstanda islamiy-sharighy bilim jýiesi jolgha qoyylghan joq
- Diny basqarmanyng aldyna «abaylyqtar» on mәsele qoyypty. Sonyng bireuinde «Qazaqstanda diny bilim beretin oqu oryndarynyng jýiesi birkelki emes» depti. Jalpy Qazaqstangha standartty diny bilim beretin oqu oryndary  qajet pe?
- Mindetti týrde, bizde islamy bilim beru jýiesi qalyptasuy kerek. Búghan jiyrma jylymyzdy joghalttyq. Kezinde Rәtbek qajy da búghan kýsh salamyn dedi, biraq nәtiyjesiz boldy. Ol kisi «Islam uniyversiyteti» dep qúryp, oghan 21 jastaghy jas azamatty rektor ghyp qoyghanyn bilemiz. Ol Islam uniyversiytetin 1990 jyldyng basynan 2000 jylgha deyin qazirgi imamdardyng kóbi bitirdi. Biraq Islam uniyversiyteti Qazaqstandaghy din, bilim turaly zangha baylanysty júmys istemegennen keyin, Bilim ministrliginde Islam uniyversiyteti dep tirkelmegennen keyin, arnayy diplom beruge qúziretti bolmady. Al 2000 jyly Bas mýfty bolyp kelgen Ábsattar Derbisәli «Men Qazaq Últtyq uniyversiytetinde prorektor bolyp istegem, bilim salasynda ghylym doktorymyn, professormyn. Sondyqtan búl mәseleni tez sheship tastaymyn» dep belsene kirisip, artyq-artyq sózder aitqanyn bilemiz. On ýsh jyl boyy ol mәseleni Ábsattar qajy da sheshken joq.  «Núr Mýbәrәk» uniyversiyteti Rәtbek qajynyng kezinde negizi qalanyp, kelissózder jýrgizilip jatqan bolatyn. Mysyr jaqtan Mysyrdyng Din ministrligi qúryltayshy bolsa, Qazaqstan tarapynan Qazaqstan Músylmandar Diny basqarmasy qúryltayshy boluy kerek bolatyn. 2000 jyldyng basynda Qazaqstannyng Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligi ózimiz jaqtan qúryltayshy bolyp bekidi. Ol kezde, bilesin, din turaly zang 1992 jylghy edi. «Memleket dinning isine aralaspauy kerek» degen tarmaq bar. Sondyqtan Mәdeniyet ministrligi din kadrlaryn dayyndaytyn uniyversiytetting qúryltayshysy boluy zangha da qayshy edi. Qazirgi bilim turaly zannyng negizinde týp-túqiyanyn tekserip qarasanyz, búl uniyversiytetting júmys istep túrghany zansyz bolyp shyghady. Sondyqtan bizding qoghamda joghary bilim beretin Islam uniyversiytetining zandyq negizi әli jasalghan joq.
Ekinshi mәsele, olargha kim ústazdyq etedi? Bizde din salasynda ýlken ghalymdardyn, filologtardyng bireui Mysyrdan, bireui Týrkiyadan, bireui Saud Arabiyadan oqyp kelip jatyr. Al biz Ábu Hanifa mazhabyndamyz. Búrynghy 300 jylghy orys otarshyldyghy, keshegi 70 jyldyq kenestik ateistik tәrtip, sol kezde qalyptasqan teris úghymdardy birtindep arshyp, qazirgi qazaqqa islamy jolymyzdy kórsetetindey ghalymdar bizde joqtyng qasy. Osyny dúrys qalyptastyrmasaq, ózimizge qyzmet etetin dúrys imamdar da shyqpaydy. Qazir Mysyrda oqyp kelgen azamattardy habashiyler dep kinәlap jatyr. Óitkeni, Mysyrda «aghayyndy músylmandar» degen tónkeris jasap jatyr. Ol - Batystyng jobasy. Batys olargha aqsha bergen. Sol әl-Azhar uniyversiyteti Súltan Beybarys qúrghan uniyversiytet. Myng jyl boyy Islam әlemine ýlken ghylymy orda bolyp qyzmet etip túrdy. Alayda songhy jýz jyldyng ishinde búl uniyversiytetting ózegine qúrt týsti. Onyng ishinen óte qiyn adamdar shygha bastady. Mysaly, qúranit degen teris aghym bar. Ol Amerikadaghy ortalyqqa baghynady. 1974 jyly әl-Azhar uniyversiytetin bitirgen Ábilmansúr degen aghamyz qúranitterding teris aghymynyng teoriyasyn jasap, bizge jiberdi. Islamnyng ózining ishinen iritetin týrli teris aghymdardyng teoriyalyq, praktikalyq negizderin jasap jatqandar osy әl-Azhar uniyversiytetin bitirgender. Onyng syrtynda 2006 jyly bizde mynanday jaghday boldy. Ózim shetelge bir saparmen bara jatqan kezde, maghan kóp azamattar habarlasyp kómek súrady. Mysyrda oqyp jatqan jiyrma ýshtey qazaq jastaryn, betterine perde japqan memlekettik qúpiya әsker kelip, bir týnning ishinde týrmege toghytady. «Teris aghym oqyp jatyr» degen jeleumen. Dereu Preziydent әkimshiligi bar, onyng janyndaghy adam qúqyqtary jónindegi komissiya bar, sosyn Syrtqy ister ministrligi bar, solargha attaryn atap, hat jazugha kenes berdim. Ol jerde ózim tanityn azamattargha da ótinish jasadym. Olar sol iske aralasyp, Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligi nota berip, eki-ýsh kýnning ishinde qarap, ol jaqtaghy elshimiz aralasyp, jastardyng bәrin shygharyp alugha sebepshi boldy. Múny aityp otyrghan sebebim, ol jerde oqyghan jastardyng kimnen, qay baghytta  dәris alghanyn biz bilmeymiz. Búl - kónildegi kýmәndi úlghaytyp túrghan mәsele. Sondyqtan Qazaqstannyng joghary diny bilim beretin ordasy sonday-aq myqty ústazdary, ghúlamalary boluyna jaghday jasaluy kerek. Sonda ghana biz ózimizding mýddemizdi kózdeytin diny kadrlardy dayyndap shyghara alamyz.
Al Ábsattar qajygha qaytyp oralatyn bolsaq, Rәtbek qajynyng kezinde bolghan Islam uniyversiytetin ózgertip, Qazaq uniyversiyteti degen siyaqty jana oqu ornyn ashamyn dedi, biraq odan eshtene shyqpady, zang jaghynan da, qarjy jaghynan da. Odan keyin Qazaq Islam uniyversiyteti dep ashugha әrekte jasady. Mysyr jaghynan 500 myng ba, әlde million dollar ma, aqsha aldy, biraq ony da ashqan joq. Abdolla qajyny rektor bolady dep shaqyrghan, qújattaryn bekitken. Biraq ýlken ghúlamany renjitip, qaytadan Shymkentke qaytarugha tura keldi. Sodan ol alghan aqshasyn da, basqasyn da iygeru ýshin imamdardyng bilimin jetildiru kursyn ashty. Kurs degen ne? Júmys istep jatqan imamdardy shaqyrady da, 2-3 ay dәris bergen bolady. Olar odan ýlken bilim almaydy, sebebi, olargha dәris beretin kadrlar joqtyng qasy. Qazaqstanda islamiy-sharighy bilim jýiesi jolgha qoyylghan joq, sóitip.

BAS MÝFTIYDE SAQAL BOLGhANY DÚRYS
- Songhy súraq, saqalgha qatysty aragidik dau tuyp túratyny bar bizde. «Jana saylanghan Bas mýftiyding saqaly joq eken» degen әngime aitylyp qaldy. Pikiriniz qanday?
- Saqal - Payghambarymyzdyng sýnneti. Óz basym 1992 jyly saqal qoydym. Ol kezde memlekettik qyzmette jýrdim, viyse-ministr dengeyinde de boldym, Preziydentting aldynda da jýrdik. Biraq osy kýnge deyin maghan bireu «sen saqal qoyypsyn» dep teris sóz aitqan emes. 1992 jyldary Rәtbek qajynyng saqaly bolghan joq. Keyin Preziydent bar, taghy basqalar aityp jýrip, ol kisi saqal-múrt qoydy. Ábsattar qajygha: «Saqalynyzdy qoyynyz, ósiriniz, kóse emessiz» dep Preziydent birneshe ret aitty. Sodan keyin ol kisi saqal ósirdi. Al janadan kelgen mýfty men onyng eki naibyna qarasanyz, jylmaghay, joghary kurstyng studentteri siyaqty. Onday bolmaydy. Búlar din qyzmetkerleri, biraz jyl imam bolyp istegen. Olardyng týri de, bet-kelbeti de, jýris-túrysy da, kiygen kiyimi de sol qyzmetine sәikes boluy kerek. Sondyqtan halyqtyng aityp otyrghan tilegi, olardyng jeke basyna jamandyq oilau emes, kerisinshe, oryndy talap dep oilaymyn. Ony talap etuge halyqtyng haqysy bar. Ol jeke әkimnen nemese ministrden talap etip jatqan joq qoy. Bas mýftiyden talap etip jatyr. 
Dayyndaghan - Baljan MÚRATQYZY

"Halyq sózi" gazeti