(Tebirenis)

Jýrgizushi Mәdiyding әni «Qarakesek» dep habarlaghan. IYә, búl әndi sonau alysta qalghan shaqtardy da san estigenmin. Jýrekke jattalghan әn. Jalghyz Mәdy emes, bar sor manday qazaqtyng basyna týsken qasiret, azapty jol. Elding basyn biriktirer hany joq, halqyn kóterip úrandatyp shygha keletin batyrlary da Kenesary men birge joghalghan. Jyrymen elding mún-zaryn aityp, jaudan qapyda jenilse de qazaghyn jaugha ruhyn bermeuge shaqyrghan Shortanbay jyrauda dýniyeden ozghan. El ishinde qalghany Mәdy syndy namysyn taptatpaghan birer-saran aqyn-әnshiler. Ánde ketilmegen, synbaghan ruh jatyr.

«Súrasa ruym Qarakesek» deydi er Mәdiy.

IYә, oiyma orala ketti. Shortanbay jyraudyng da «Qarakesek» dastany bar. Iri dýniye. Sol zamanda aitylghan shyndyq. Býgingi keybir «danyshpandardyn» sasyq rushyldyqqa basyp, búra tartqanynan aulaq jatqan sóz. Qarakesek Bolat qojanyng anasynyng kýng emes, qojanyng әuletinen ekenin kóne kóz qariyalarynan estigen edik. Sony jyryna qosqan eken Shortekeng әuliye.

IYә, býgin myna Sofynyng 80 jyldyghyna oray óner sýier qauymmen kezdesuinde dombyrasyn ayalap ústaghan Erlan Tóleutay ortagha shyqty. Asyqpay babyna keltirip, dombyrany shertip, júrtty da ishte jatqan bir sherin tarqatarday kýige týsirgendey. «Qarakesek» Erlannyng oryndauy bólek bolushy edi. …Súrasan…

Búl qazaqtyng basynan keshpegen qiyameti bar ma. Ákesi balasyna kóniline jaqqan esimdi de qoya almadyghoy. Bәri Ivan, Sidor bop kete jazdaghan joq pa? Otyzynshy jyldary elding basyna qan- shelegin tónkergen GPU ide ýkmeti de dýnie esigin ashqan sәbiyge «qúrangha qarap at qoiygha tiym saldy». Ghasyrlar boyy «qúran», imandylyqqa baghyshtap, azan shaqyryp sәbiyding atyn atau pyshaq keskendey toqtady. Belsendi atauly búghan bilegin sybanyp aq kirisken. Chkalov, Budanov, Shapayov, Kiym, Melister er balanyng atyn jaulasa, qyz bitken Sveta, Valya, Nadya, Marina bop jóneldi. Týri qazaq atauy teris Chkalov, Budak, Melistermen bir klassta, bir partada otyryp mektepte oqydyq. Soghys jyly tughan býgingi jazushy Smataevtyng esimi qalaysha Sofy ataldy eken. Sofynyng Meyram degen aghasy bar. Soghan ilestirip arghy babalary Meyram Sofygha úiqastyryp qoyghan desti. Joq búl qate dedik biz. Sofynyng әkesi jappay qyryp saldan kóz jazdyryp aman qalghan, ruhyn joghaltpaghan biren–sarannyng biri. Balanyng esimin Sofy dep qong qúrannan bala atyn qonggha tiym salghan qandy kózderding isine tikeley qarsylyq. Eldi tize býkpeuge shaqyru. Kóksegeni kóp. Naghyz namysty azamattyng ýndeuge shaqyrghanday isi dedik biz. Tektilik jatyr múnda. Sónbegen kóne arnanyng izi jatyr. Sózimdi janymda otyrghan Sofy da Bәken- Baqanayda, Úlyqbek, Jaghypar, Serik, Ómirde ýnsiz bas iyzey tyndaghan. Kórshi stoldaghy Bauyrjan iyegin sýiep oilansa, Abzal Nýken búrylyp nazaryn salyp otyr eken.

Janymdy terbep barady myna әn. Án sýiegine sinbey, sanandy jaulap almay, qanyng bop tasymay, múnday sheberlikpen oryndalu mýmkin emes. Erlangha kóz qiyghyn tastap edim, әlde bir súlu, әri alapat dýnie kóz aldymda búldyrap, tynyq kýnge saghym oinaghan dala bop, bir sәtte buyrqanghan teniz bop jýre berdi. Yapyr-ay, Erlan osynday shyngha shygharyp qalay iygergen myna әndi. Qazaq әnining qúpiyasy mol, jatqan týpsiz iyirim. Ár sózi týgili, әr buynynda ózindik yrghaq bar.

Janym sýisingende kózimdi júmyp tyndaushy edim. IYirip әketip barad ghajayyp tolqyn. Múnau dýniyeden baz keship kettim be, bilmeymin. Qayda aparyp sogharynan habarsyzbyn. Qúday-au, mynau lager ghoy sayasy qylmystylardyng ataqty №7 lageri. Sondaghy bir әnshining múngha toly әni ensemdi jaulap alghan. IYә, әnshi Latysh jigiti Knut qoy әn salyp túrghan. Nege sonau biyikke shyghyp alghan? Japyrlaghan toq symdary ýstine tónip túr. «Knut týs » dep aiqaylaghym keledi. Dauysym shyghar emes. Eng bolmasa qolymdy da serpe almaymyn. IYә, osynyng bәrin sonau alysta qalghan azapty jyldardy basymnan keshkenmin. Endi, mine óng men týstey bolyp, meni biylep aldy.

IYә, Knutpen dostasyp ketken edim. Kónil birligin tabudyng da kiltipaty jeterlik. Ony alghash ret bir aghashtyng týbinde bayau ghana әn salyp otyrghanyn kórdim. Sәl terbelip, yrghaghyn soza týsedi. Ózimen ózi bolyp, әlde bir múnyn shegip, әnmen syrlasqan keypin búzghym kelmedi. Rasy jaqyndaugha da batpaghan shygharmyn. Bóten júrt, beytanys jigit. Bir kezde ornynan túryp, dәl janymnan ótip bara jatqan.

- Ániniz únamdy eken, - dep qalgham.

- Solay ma? Án salushy ma edin?

- Joq, – jaqsy әnge janym eljireydi.

- Aqyn shygharsyn?

-Sondayym bar.

- Qaydansyn ?

- Qazaqstannan.

- Men Latyshpyn. Knut, dep qolyn úsynghan.

- Jii kezdesip jýrdik. Ýnemi qapa bolyp jýretin. Óz elindegi san gastroliderge qatysqan ataqty әnshining biri eken. Azattyqty ansaghan. Germaniya jenilgen son, Mәskeuding taban astynda qalghan. Latviya jerine shovinizmge әbden ulanghan Mәskeu milliondaghan orysyn tógip jibergen. Qarsylyq bildirgender Taygada Mәskeu ýshin otyn shauyp jýr. Knut mine sol toptan. Ánshining әn saluyna lagerde rúqsat joq. Ánshi әnmen birge tughan. Án aitqyzbau túmyldyryq kiygizip auyzyn tyghyndap qoyghanmen birdey shara.

- Kýn ótken sayyn ózime bitken ónerding sónip barajatqanyn sezemin, -dep qamyghady ol.

Sonau Sibir týkpirinde,

Jasyma dos, sabyr qyl, – dep Pushkinning ólenimen júbatamyn.

- Sabyr… Aldaghy on jylda…, dep basyn shayqaydy.

Órshil talap óshpes mýlde,

Auyr enbek ketpes qúr, – (әriyne orysshasyn aitamyn)

- Sende ghajayyp senim bar. Múqalmaytynday qayrat, jiger bar. Sende osyny joghaltpa, – dep maghan ýnile qaraydy әnshi Latysh jigiti.

Ýnemi kezdese de bere almaymyz. Búl lager zanyna qayshy. Toptala beru bir býlikti oilastyru bolyp kórinetini bar. Nadzerateli bitken andushy. Biraq, bәribir jolyghyp jýrdik. Men әsirese yntaly edim. Latyshtardy da, kavkazdyq, ne evrey, ne ukrain tobymen aralasyp, kenirek bilgim keledi. Taghy da bir jolyqanymyzda

- Senderde mahabbat әnderi bar ma? -degen.

- IYә, dep, tilim jetkenshe tәrjimelep, Gauhar tas әnin, qonyr әuenmen oryndap berdim.

- Tamasha eken. Sýidim, kýidim dep jalbarynbay úly sezimdi osylay bildiru úlylyq qoy. Múnday týsinik aristokrattargha, aqsýiekterge tәn. Ánshi-aqyndardyng shetinen aqsýiektik tәrbie alghanday, al tyndaushylary da onan kem emes eken, - dep Knut tanqaldy.

- Taghy,- degen latysh әnshisi.

- Abay degen úly aqyn bolghan. Mine mynau sol kisining әni. «Kózimning qarasy"

Kózimning qarasy ai…

- Áning mәtinning tilim jetip, oy – talghamym tausylghansha audaryp týsindirip baryp, oryndaymyn.

- IYә, - degen. Ol kóp oilandy myna aqynyng filosof eken. Átteng osyndaylardan senderde eshkim qaldy ma eken. Taghdyr-ay.

Aynala qalyng orman. Kók tiregen aghashtardan kógildir aspannan basqa eshtene kórinbeydi. Qalyng orman meni túnjyratady. Saghym oinap jatqan sheksiz dalany saghynamyn. Qolymdaghy baltagha sýienip otyrghan qalpymdy.

- Múnayyp otyrsyng ghoy,- degen dauys búzdy, - jayshylyq pa?

- Taugha shyghyp, qiyry joq dalagha qarap otyrushy edim.

- Dala de… Men senderding dalalaryndy kórgen joqpyn. Áli Abaydyng әni kóp terbedi meni. Úrpaqtary da sonday shyghar.

Teris qarap, bar kýshimdi salyp, baltanyng jýzin juan qaraghaygha sinirdim. Nening óshin, kimning óshin osylay alghanymdy ózimde bilmeymin. Ashu qysqan bir shaq ta. Úly Abaydyng bar túqymyn ózimizding belsendiler qazaqtar qyrdy dep qalay aita alamyn. Taghy bir sonday uaqyt tusa sol uaqighanyng qaytalamasyna senim bar ma.

- Senderdi qyryp baqty ghoy. Ayausyz qyrdy. Ózi ózderinde esi týzu eshkim bar ma ? – dep qaldy Knut.

Betine jalt qaradym. Jýzime ashu tepsinip shyqsa kerek. Qolym dirildep ketkenin bilemin.

- Keshir meni tym auyr sóz aittym, – dep ol iyilip arqamnan qaqty. – Myna lagerde eki jarym myng adam otyr. Jýz jýzdep tatar, ózbek, týrkimen jýr. Anau eston, kavkaz, ukraiyn, litva, latyshtarda esep joq. Osylardyng ishinde eki –ýsh qazaqtyng jýrui eriksiz oilandyrady. Qazaq tegis tize býgip, qúl bolyp ketken ba degen oy eriksiz kómeyge tireledi.

- Ol býgin… Ýsheu-erteng on, onymyz jýz, jýzimiz myng bolyp shyghady erten. Kórersin.

- Senemin. Senderding úly halyq bolghandaryndy tarihtan oqyghanmyn. Biz, qara basyp, Edige batyrgha da, Ahmet hangha da kómektespedik. Sonyng jazasy, biz de sender de orystyng tabanyna týstik. Tarih aqylsyzdyqty keshirmeydi.

- Sәl tynystadyq. Ol temekisin sorady da oilanyp qalyp, sóngen shylymyn qayta tútatyp әure. Men baltamen әlde bir aghashty jonqalap otyrmyn. Ánshi Latyshym tamaghyn jii jii qyrnap, maghan qaray beredi. Álde neni súraghysy kelip otyrghanyn sezemin.

Jyly úshyray qaradym.

- Aytshy, osy senderde úrangha shaqyrar әn bar ma?

- Ne jauap aitarymdy bilmey kýmiljidim. Úyat-ay deymin ishtey. Gimndy jattay berippiz ghoy. Úyat… kenet esime «Qarakesek» әni týskeni. Jadyradym.

- Bar! – degen ýnim qattyraq shyghyp ketti. Iman Jýsip, Mәdy degen Roben gudtar bizde de bolgha. «Qarakesek» әnining әr jolyn tәrjimelep, әbden qarlyqqan dauysymmen oryndap edim. Ánshi dosym, latysh jigiti quanyp qaldy.

- Keremet eken. Qalay? Qalay? «Jatqanym qu qara jer bolyp tósek». Tap býgingining tiri sureti ghoy mynau. Qanshama múng jatyr, sonshama tausylmas jiger, qayrat dabyl qaghyp túr. Sovet kezinde shyqqan osynday bir әndi aitshy, – dep ótindi ol. Ýnsiz qaldym. Sonau alpysynshy –jetpisinshi jyldary joq edi-au onday әn.

Múnaragha shyghyp alyp tabangha týsken elining joqtauyn, ghúmyrmen qoshtasuyn әnmen aitqan túsqa jinalghan júrtta shek joq. Aldynghy qatargha túryp alghan latysh jigitterining betin jughan jas, omyraularyna tógilgen. Karserden anda-sanda ghana shyghatyn Gunar jasyn kórsetkisi kelmey me, jýzimen aspandy sholyp, jútqynshaghy býlk-býlk etedi. Viktor Kalnysh, Skuiyneks әnshi Latysh azamatyna qarap, beluaryna deyin iyilgen.

Aqyra jetken ondaghan nadzirateliderding dubinkalary da satyrlay jónelgen. Latyshtar qozghalar emes. Tayaq jegeni tәltirektep baryp, qayta oryndaryn tapqan. Áljuazdau bireui qúlap qalghan edi, qoltyqtap túrghyzyp endi soqqy tiymeytindey etip bauyrlaryna alghan. Nadziratelder eshkimdi ayap jatqan joq. Kavkazdyqtar da, tatar, ukraindyqtar da soqqynyng astynda. Nadziratelder bir-bir úryp óte beredi.

- Ty … opyati zdesi, kramoliniyk. – Enkeyip qaldym kók jelkeden sipay ótip, qos jauyryngha tiygen soqqy auyr tiydi. Nadzirateli kelesi azamatty sileytip ótip, onan arghysyn boqtap jatyr eken.

Eki kózim әnshide. Egile jyrlap, mynau qyzyghyda, qiyanatty da mol әlemmen qoshtasyp túr. Qansha qiyn bolsa da mynau súlu әlemdi tastap ketu degen… Taghy «Qarakesek» oiyma oraldy. «Nauqasym jangha batyp jatqanymda, bolmady…» Nauqasy onyng azat elin kóru.

- Atyndar! – onshaqty soldat asyl azamatty kózdey bastaghan.

Orystyng oghynan ólgim kelmeydi. Qosh! – dep qolyn sermegen ol toqtyng symyn qarmaghan. Kýiip ketti. Qaraugha jýzimiz shydamady.

Ánshining dauysy әli qúlaghymda. Onyng әni endi mine Erlannyng dauysymen qosarlanyp ketti. «Qarakesek» « sonshama tausylmas jiger, qayrat, dabyl qaghyp túr» dep edi-au. Erlan-ay sol shaqta sening әning oghan jetse, ony ajaldan arashalap qalar ma edi.

«Bolmady-au jan ashityn…»

Kәmel Jýnistegi

30.HI.2021 jyl.

Abai.kz