(تەبىرەنىس)

جۇرگىزۋشى ءماديدىڭ ءانى «قاراكەسەك» دەپ حابارلاعان. ءيا، بۇل ءاندى سوناۋ الىستا قالعان شاقتاردى دا سان ەستىگەنمىن. جۇرەككە جاتتالعان ءان. جالعىز ءمادي ەمەس، بار سور مانداي قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەت، ازاپتى جول. ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەر حانى جوق، حالقىن كوتەرىپ ۇرانداتىپ شىعا كەلەتىن باتىرلارى دا كەڭەسارى مەن بىرگە جوعالعان. جىرىمەن ەلدىڭ مۇڭ-زارىن ايتىپ، جاۋدان قاپىدا جەڭىلسە دە قازاعىن جاۋعا رۋحىن بەرمەۋگە شاقىرعان شورتانباي جىراۋدا دۇنيەدەن وزعان. ەل ىشىندە قالعانى ءمادي سىندى نامىسىن تاپتاتپاعان بىرەر-ساران اقىن-انشىلەر. اندە كەتىلمەگەن، سىنباعان رۋح جاتىر.

«سۇراسا رۋىم قاراكەسەك» دەيدى ەر ءمادي.

ءيا، ويىما ورالا كەتتى. شورتانباي جىراۋدىڭ دا «قاراكەسەك» داستانى بار. ءىرى دۇنيە. سول زاماندا ايتىلعان شىندىق. بۇگىنگى كەيبىر «دانىشپانداردىڭ» ساسىق رۋشىلدىققا باسىپ، بۇرا تارتقانىنان اۋلاق جاتقان ءسوز. قاراكەسەك بولات قوجانىڭ اناسىنىڭ كۇڭ ەمەس، قوجانىڭ اۋلەتىنەن ەكەنىن كونە كوز قاريالارىنان ەستىگەن ەدىك. سونى جىرىنا قوسقان ەكەن شورتەكەڭ اۋليە.

ءيا، بۇگىن مىنا سوفىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي ونەر سۇيەر قاۋىممەن كەزدەسۋىندە دومبىراسىن ايالاپ ۇستاعان ەرلان تولەۋتاي ورتاعا شىقتى. اسىقپاي بابىنا كەلتىرىپ، دومبىرانى شەرتىپ، جۇرتتى دا ىشتە جاتقان ءبىر شەرىن تارقاتارداي كۇيگە تۇسىرگەندەي. «قاراكەسەك» ەرلاننىڭ ورىنداۋى بولەك بولۋشى ەدى. …سۇراساڭ…

بۇل قازاقتىڭ باسىنان كەشپەگەن قيامەتى بار ما. اكەسى بالاسىنا كوڭىلىنە جاققان ەسىمدى دە قويا المادىعوي. ءبارى يۆان، سيدور بوپ كەتە جازداعان جوق پا؟ وتىزىنشى جىلدارى ەلدىڭ باسىنا قان- شەلەگىن توڭكەرگەن گپۋ ىدە ۇكمەتى دە دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيگە «قۇرانعا قاراپ ات قويۋعا تيىم سالدى». عاسىرلار بويى «قۇران»، يماندىلىققا باعىشتاپ، ازان شاقىرىپ ءسابيدىڭ اتىن اتاۋ پىشاق كەسكەندەي توقتادى. بەلسەندى اتاۋلى بۇعان بىلەگىن سىبانىپ اق كىرىسكەن. چكالوۆ، بۋدانوۆ، شاپايوۆ، كيم، مەلستەر ەر بالانىڭ اتىن جاۋلاسا، قىز بىتكەن سۆەتا، ۆاليا، ناديا، مارينا بوپ جونەلدى. ءتۇرى قازاق اتاۋى تەرىس چكالوۆ، بۋداك، مەلستەرمەن ءبىر كلاسستا، ءبىر پارتادا وتىرىپ مەكتەپتە وقىدىق. سوعىس جىلى تۋعان بۇگىنگى جازۋشى سماتاەۆتىڭ ەسىمى قالايشا سوفى اتالدى ەكەن. سوفىنىڭ مەيرام دەگەن اعاسى بار. سوعان ىلەستىرىپ ارعى بابالارى مەيرام سوفىعا ۇيقاستىرىپ قويعان دەستى. جوق بۇل قاتە دەدىك ءبىز. سوفىنىڭ اكەسى جاپپاي قىرىپ سالدان كوز جازدىرىپ امان قالعان، رۋحىن جوعالتپاعان بىرەن–ساراننىڭ ءبىرى. بالانىڭ ەسىمىن سوفى دەپ قويۋ قۇراننان بالا اتىن قويۋعا تيىم سالعان قاندى كوزدەردىڭ ىسىنە تىكەلەي قارسىلىق. ەلدى تىزە بۇكپەۋگە شاقىرۋ. كوكسەگەنى كوپ. ناعىز نامىستى ازاماتتىڭ ۇندەۋگە شاقىرعانداي ءىسى دەدىك ءبىز. تەكتىلىك جاتىر مۇندا. سونبەگەن كونە ارنانىڭ ءىزى جاتىر. ءسوزىمدى جانىمدا وتىرعان سوفى دا باكەن- باقانايدا، ۇلىقبەك، جاعىپار، سەرىك، ومىردە ءۇنسىز باس يزەي تىنداعان. كورشى ستولداعى باۋىرجان يەگىن سۇيەپ ويلانسا، ابزال نۇكەن بۇرىلىپ نازارىن سالىپ وتىر ەكەن.

جانىمدى تەربەپ بارادى مىنا ءان. ءان سۇيەگىنە سىڭبەي، ساناڭدى جاۋلاپ الماي، قانىڭ بوپ تاسىماي، مۇنداي شەبەرلىكپەن ورىندالۋ مۇمكىن ەمەس. ەرلانعا كوز قيىعىن تاستاپ ەدىم، الدە ءبىر سۇلۋ، ءارى الاپات دۇنيە كوز الدىمدا بۇلدىراپ، تىنىق كۇنگە ساعىم ويناعان دالا بوپ، ءبىر ساتتە بۋىرقانعان تەڭىز بوپ جۇرە بەردى. ياپىر-اي، ەرلان وسىنداي شىڭعا شىعارىپ قالاي يگەرگەن مىنا ءاندى. قازاق ءانىنىڭ قۇپياسى مول، جاتقان ءتۇپسىز ءيىرىم. ءار ءسوزى تۇگىلى، ءار بۋىنىندا وزىندىك ىرعاق بار.

جانىم سۇيسىنگەندە كوزىمدى جۇمىپ تىنداۋشى ەدىم. ءيىرىپ اكەتىپ باراد عاجايىپ تولقىن. مۇناۋ دۇنيەدەن باز كەشىپ كەتتىم بە، بىلمەيمىن. قايدا اپارىپ سوعارىنان حابارسىزبىن. قۇداي-اۋ، مىناۋ لاگەر عوي ساياسي قىلمىستىلاردىڭ اتاقتى №7 لاگەرى. سونداعى ءبىر ءانشىنىڭ مۇڭعا تولى ءانى ەنسەمدى جاۋلاپ العان. ءيا، ءانشى لاتىش جىگىتى كنۋت قوي ءان سالىپ تۇرعان. نەگە سوناۋ بيىككە شىعىپ العان؟ جاپىرلاعان توق سىمدارى ۇستىنە ءتونىپ تۇر. «كنۋت ءتۇس » دەپ ايقايلاعىم كەلەدى. داۋىسىم شىعار ەمەس. ەڭ بولماسا قولىمدى دا سەرپە المايمىن. ءيا، وسىنىڭ ءبارىن سوناۋ الىستا قالعان ازاپتى جىلداردى باسىمنان كەشكەنمىن. ەندى، مىنە ءوڭ مەن تۇستەي بولىپ، مەنى بيلەپ الدى.

ءيا، كنۋتپەن دوستاسىپ كەتكەن ەدىم. كوڭىل بىرلىگىن تابۋدىڭ دا كىلتيپاتى جەتەرلىك. ونى العاش رەت ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە باياۋ عانا ءان سالىپ وتىرعانىن كوردىم. ءسال تەربەلىپ، ىرعاعىن سوزا تۇسەدى. وزىمەن ءوزى بولىپ، الدە ءبىر مۇڭىن شەگىپ، انمەن سىرلاسقان كەيپىن بۇزعىم كەلمەدى. راسى جاقىنداۋعا دا باتپاعان شىعارمىن. بوتەن جۇرت، بەيتانىس جىگىت. ءبىر كەزدە ورنىنان تۇرىپ، ءدال جانىمنان ءوتىپ بارا جاتقان.

- ءانىڭىز ۇنامدى ەكەن، - دەپ قالعام.

- سولاي ما؟ ءان سالۋشى ما ەدىڭ؟

- جوق، – جاقسى انگە جانىم ەلجىرەيدى.

- اقىن شىعارسىن؟

-سوندايىم بار.

- قايدانسىن ؟

- قازاقستاننان.

- مەن لاتىشپىن. كنۋت، دەپ قولىن ۇسىنعان.

- ءجيى كەزدەسىپ جۇردىك. ۇنەمى قاپا بولىپ جۇرەتىن. ءوز ەلىندەگى سان گاسترولدەرگە قاتىسقان اتاقتى ءانشىنىڭ ءبىرى ەكەن. ازاتتىقتى انساعان. گەرمانيا جەڭىلگەن سوڭ، ماسكەۋدىڭ تابان استىندا قالعان. لاتۆيا جەرىنە شوۆينيزمگە ابدەن ۋلانعان ماسكەۋ ميلليونداعان ورىسىن توگىپ جىبەرگەن. قارسىلىق بىلدىرگەندەر تايگادا ماسكەۋ ءۇشىن وتىن شاۋىپ ءجۇر. كنۋت مىنە سول توپتان. ءانشىنىڭ ءان سالۋىنا لاگەردە رۇقسات جوق. ءانشى انمەن بىرگە تۋعان. ءان ايتقىزباۋ تۇمىلدىرىق كيگىزىپ اۋىزىن تىعىنداپ قويعانمەن بىردەي شارا.

- كۇن وتكەن سايىن وزىمە بىتكەن ونەردىڭ ءسونىپ باراجاتقانىن سەزەمىن، -دەپ قامىعادى ول.

سوناۋ ءسىبىر تۇكپىرىندە،

جاسىما دوس، سابىر قىل، – دەپ پۋشكيننىڭ ولەڭىمەن جۇباتامىن.

- سابىر… الداعى ون جىلدا…، دەپ باسىن شايقايدى.

ءورشىل تالاپ وشپەس مۇلدە،

اۋىر ەڭبەك كەتپەس قۇر، – (ارينە ورىسشاسىن ايتامىن)

- سەندە عاجايىپ سەنىم بار. مۇقالمايتىنداي قايرات، جىگەر بار. سەندە وسىنى جوعالتپا، – دەپ ماعان ۇڭىلە قارايدى ءانشى لاتىش جىگىتى.

ۇنەمى كەزدەسە دە بەرە المايمىز. بۇل لاگەر زاڭىنا قايشى. توپتالا بەرۋ ءبىر بۇلىكتى ويلاستىرۋ بولىپ كورىنەتىنى بار. نادزەراتەل بىتكەن اندۋشى. بىراق، ءبارىبىر جولىعىپ جۇردىك. مەن اسىرەسە ىڭتالى ەدىم. لاتىشتاردى دا، كاۆكازدىق، نە ەۆرەي، نە ۋكراين توبىمەن ارالاسىپ، كەڭىرەك بىلگىم كەلەدى. تاعى دا ءبىر جولىقانىمىزدا

- سەندەردە ماحاببات اندەرى بار ما؟ -دەگەن.

- ءيا، دەپ، ءتىلىم جەتكەنشە تارجىمەلەپ، گاۋحار تاس ءانىن، قوڭىر اۋەنمەن ورىنداپ بەردىم.

- تاماشا ەكەن. ءسۇيدىم، كۇيدىم دەپ جالبارىنباي ۇلى سەزىمدى وسىلاي ءبىلدىرۋ ۇلىلىق قوي. مۇنداي تۇسىنىك اريستوكراتتارعا، اقسۇيەكتەرگە ءتان. ءانشى-اقىنداردىڭ شەتىنەن اقسۇيەكتىك تاربيە العانداي، ال تىنداۋشىلارى دا ونان كەم ەمەس ەكەن، - دەپ كنۋت تاڭقالدى.

- تاعى،- دەگەن لاتىش ءانشىسى.

- اباي دەگەن ۇلى اقىن بولعان. مىنە مىناۋ سول كىسىنىڭ ءانى. «كوزىمنىڭ قاراسى"

كوزىمنىڭ قاراسى اي…

- ءانىڭ ءماتىننىڭ ءتىلىم جەتىپ، وي – تالعامىم تاۋسىلعانشا اۋدارىپ ءتۇسىندىرىپ بارىپ، ورىندايمىن.

- ءيا، - دەگەن. ول كوپ ويلاندى مىنا اقىنىڭ فيلوسوف ەكەن. اتتەڭ وسىندايلاردان سەندەردە ەشكىم قالدى ما ەكەن. تاعدىر-اي.

اينالا قالىڭ ورمان. كوك تىرەگەن اعاشتاردان كوگىلدىر اسپاننان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. قالىڭ ورمان مەنى تۇنجىراتادى. ساعىم ويناپ جاتقان شەكسىز دالانى ساعىنامىن. قولىمداعى بالتاعا سۇيەنىپ وتىرعان قالپىمدى.

- مۇڭايىپ وتىرسىڭ عوي،- دەگەن داۋىس بۇزدى، - جايشىلىق پا؟

- تاۋعا شىعىپ، قيىرى جوق دالاعا قاراپ وتىرۋشى ەدىم.

- دالا دە… مەن سەندەردىڭ دالالارىڭدى كورگەن جوقپىن. ءالى ابايدىڭ ءانى كوپ تەربەدى مەنى. ۇرپاقتارى دا سونداي شىعار.

تەرىس قاراپ، بار كۇشىمدى سالىپ، بالتانىڭ ءجۇزىن جۋان قاراعايعا ءسىڭىردىم. نەنىڭ ءوشىن، كىمنىڭ ءوشىن وسىلاي العانىمدى وزىمدە بىلمەيمىن. اشۋ قىسقان ءبىر شاق تا. ۇلى ابايدىڭ بار تۇقىمىن ءوزىمىزدىڭ بەلسەندىلەر قازاقتار قىردى دەپ قالاي ايتا الامىن. تاعى ءبىر سونداي ۋاقىت تۋسا سول ۋاقيعانىڭ قايتالاماسىنا سەنىم بار ما.

- سەندەردى قىرىپ باقتى عوي. اياۋسىز قىردى. ءوزى وزدەرىندە ەسى ءتۇزۋ ەشكىم بار ما ؟ – دەپ قالدى كنۋت.

بەتىنە جالت قارادىم. جۇزىمە اشۋ تەپسىنىپ شىقسا كەرەك. قولىم دىرىلدەپ كەتكەنىن بىلەمىن.

- كەشىر مەنى تىم اۋىر ءسوز ايتتىم، – دەپ ول ءيىلىپ ارقامنان قاقتى. – مىنا لاگەردە ەكى جارىم مىڭ ادام وتىر. ءجۇز جۇزدەپ تاتار، وزبەك، تۇركىمەن ءجۇر. اناۋ ەستون، كاۆكاز، ۋكراين، ليتۆا، لاتىشتاردا ەسەپ جوق. وسىلاردىڭ ىشىندە ەكى ء–ۇش قازاقتىڭ ءجۇرۋى ەرىكسىز ويلاندىرادى. قازاق تەگىس تىزە بۇگىپ، قۇل بولىپ كەتكەن با دەگەن وي ەرىكسىز كومەيگە تىرەلەدى.

- ول بۇگىن… ۇشەۋ-ەرتەڭ ون، ونىمىز ءجۇز، ءجۇزىمىز مىڭ بولىپ شىعادى ەرتەڭ. كورەرسىڭ.

- سەنەمىن. سەندەردىڭ ۇلى حالىق بولعاندارىندى تاريحتان وقىعانمىن. ءبىز، قارا باسىپ، ەدىگە باتىرعا دا، احمەت حانعا دا كومەكتەسپەدىك. سونىڭ جازاسى، ءبىز دە سەندەر دە ورىستىڭ تابانىنا تۇستىك. تاريح اقىلسىزدىقتى كەشىرمەيدى.

- ءسال تىنىستادىق. ول تەمەكىسىن سورادى دا ويلانىپ قالىپ، سونگەن شىلىمىن قايتا تۇتاتىپ اۋرە. مەن بالتامەن الدە ءبىر اعاشتى جوڭقالاپ وتىرمىن. ءانشى لاتىشىم تاماعىن ءجيى ءجيى قىرناپ، ماعان قاراي بەرەدى. الدە نەنى سۇراعىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزەمىن.

جىلى ۇشىراي قارادىم.

- ايتشى، وسى سەندەردە ۇرانعا شاقىرار ءان بار ما؟

- نە جاۋاپ ايتارىمدى بىلمەي كۇمىلجىدىم. ۇيات-اي دەيمىن ىشتەي. گيمندى جاتتاي بەرىپپىز عوي. ۇيات… كەنەت ەسىمە «قاراكەسەك» ءانى تۇسكەنى. جادىرادىم.

- بار! – دەگەن ءۇنىم قاتتىراق شىعىپ كەتتى. يمان ءجۇسىپ، ءمادي دەگەن روبەن گۋدتار بىزدە دە بولعا. «قاراكەسەك» ءانىنىڭ ءار جولىن تارجىمەلەپ، ابدەن قارلىققان داۋىسىممەن ورىنداپ ەدىم. ءانشى دوسىم، لاتىش جىگىتى قۋانىپ قالدى.

- كەرەمەت ەكەن. قالاي؟ قالاي؟ «جاتقانىم قۋ قارا جەر بولىپ توسەك». تاپ بۇگىنگىنىڭ ءتىرى سۋرەتى عوي مىناۋ. قانشاما مۇڭ جاتىر، سونشاما تاۋسىلماس جىگەر، قايرات دابىل قاعىپ تۇر. سوۆەت كەزىندە شىققان وسىنداي ءبىر ءاندى ايتشى، – دەپ ءوتىندى ول. ءۇنسىز قالدىم. سوناۋ الپىسىنشى –جەتپىسىنشى جىلدارى جوق ەدى-اۋ ونداي ءان.

مۇناراعا شىعىپ الىپ تابانعا تۇسكەن ەلىنىڭ جوقتاۋىن، عۇمىرمەن قوشتاسۋىن انمەن ايتقان تۇسقا جينالعان جۇرتتا شەك جوق. الدىڭعى قاتارعا تۇرىپ العان لاتىش جىگىتتەرىنىڭ بەتىن جۋعان جاس، ومىراۋلارىنا توگىلگەن. كارتسەردەن اندا-ساندا عانا شىعاتىن گۋنار جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي مە، جۇزىمەن اسپاندى شولىپ، جۇتقىنشاعى بۇلك-بۇلك ەتەدى. ۆيكتور كالنىش، سكۋينەكس ءانشى لاتىش ازاماتىنا قاراپ، بەلۋارىنا دەيىن يىلگەن.

اقىرا جەتكەن ونداعان نادزيراتەلدەردىڭ دۋبينكالارى دا ساتىرلاي جونەلگەن. لاتىشتار قوزعالار ەمەس. تاياق جەگەنى تالتىرەكتەپ بارىپ، قايتا ورىندارىن تاپقان. ءالجۋازداۋ بىرەۋى قۇلاپ قالعان ەدى، قولتىقتاپ تۇرعىزىپ ەندى سوققى تيمەيتىندەي ەتىپ باۋىرلارىنا العان. نادزيراتەلدەر ەشكىمدى اياپ جاتقان جوق. كاۆكازدىقتار دا، تاتار، ۋكرايندىقتار دا سوققىنىڭ استىندا. نادزيراتەلدەر ءبىر-ءبىر ۇرىپ وتە بەرەدى.

- تى … وپيات زدەس، كرامولنيك. – ەڭكەيىپ قالدىم كوك جەلكەدەن سيپاي ءوتىپ، قوس جاۋىرىنعا تيگەن سوققى اۋىر ءتيدى. نادزيراتەل كەلەسى ازاماتتى سىلەيتىپ ءوتىپ، ونان ارعىسىن بوقتاپ جاتىر ەكەن.

ەكى كوزىم انشىدە. ەگىلە جىرلاپ، مىناۋ قىزىعىدا، قياناتتى دا مول الەممەن قوشتاسىپ تۇر. قانشا قيىن بولسا دا مىناۋ سۇلۋ الەمدى تاستاپ كەتۋ دەگەن… تاعى «قاراكەسەك» ويىما ورالدى. «ناۋقاسىم جانعا باتىپ جاتقانىمدا، بولمادى…» ناۋقاسى ونىڭ ازات ەلىن كورۋ.

- اتىڭدار! – ونشاقتى سولدات اسىل ازاماتتى كوزدەي باستاعان.

ورىستىڭ وعىنان ولگىم كەلمەيدى. قوش! – دەپ قولىن سەرمەگەن ول توقتىڭ سىمىن قارماعان. كۇيىپ كەتتى. قاراۋعا ءجۇزىمىز شىدامادى.

ءانشىنىڭ داۋىسى ءالى قۇلاعىمدا. ونىڭ ءانى ەندى مىنە ەرلاننىڭ داۋىسىمەن قوسارلانىپ كەتتى. «قاراكەسەك» « سونشاما تاۋسىلماس جىگەر، قايرات، دابىل قاعىپ تۇر» دەپ ەدى-اۋ. ەرلان-اي سول شاقتا سەنىڭ ءانىڭ وعان جەتسە، ونى اجالدان اراشالاپ قالار ما ەدى.

«بولمادى-اۋ جان اشيتىن…»

كامەل جۇنىستەگى

30.ءحى.2021 جىل.

Abai.kz