Naghyz últ qayratkeri, Alashtyng abyzy, qazaqtyng ziyaly ghalymy kim dese, quana kórsetetindey kórnekti túlghamyz Amangeldi Aytaly aghamyz da baqy dýniyege attanyp ketipti… Alla aldynan jarylqap, panasyna alsyn dep tileymiz.

Amangeldi aghamyz ekeumizding jaqyn tanysyp, aralasyp ketuimiz - últ mýddesin qorghaugha baylanysty elde ýlken shu bolghan oqighagha oray órbidi. Búl turaly Amangeldi aghanyng ózi 2012 jyly biz erding jasy - eluge tolghanymyzda, Abai.kz portaly jariyalaghan «Qazaq dese, qany qyzatyn Qazybek» degen maqalasynda әdemilep aityp bergen edi. Ózim qazir Parlamentte otyrghasyn, әri búl oqigha Parlamentte bolghasyn, men Amangeldi aghamyzdyng býgin de ózektiligin joymaghan elimizding deputattary turaly oilaryn kóp qysqartpay keltirsem deymin.

«Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisi últy qazaq deputattarynyng orystildigi, orysqoldyghy últtyq nigilizmning erekshe kórinisi, oghan qazaq halqynyn  narazylyghy da belgili. Nege ekeni týsiniksiz, sol deputattardy saylaghan halqynyng ózi. Býgin de sol kesel jalghasyp keledi, biraq deputattardy endi halyq emes, partiya kósemderi tiziminen tandap alady, olar әli de orystildilerge asa zor artyqshylyq beredi.

2004 jyly Mәjiliste «Saylau zany» talqylanyp jatqan kezde zang jobasyna «últy qazaq deputattyqqa kandidattar preziydent siyaqty memlekettik tildi mengergeni turaly synaqtan ótsin» degen úsynys engizdim. Engizuge eshkim qarsy bolghan joq, biraq Mәjilisting jalpy otyrysynda dauysqa salghanda deputtardyng basym kópshiligi әsirese, qazaqtar qarsy shyghyp, úsynysty qabyldatpady. Sol boyda injenerlik ortalyqtan kimning qarsy, kimning qoldaghany turaly aqparatty aldym. Ol qazaqtyghymyzgha test, rentgen sәulesimen kókirektegi jasyryn syrdy ashqanday boldy. Shynymdy aitsam, men kimning qalay dauys bergeni turaly derekterdi ózim ýshin súrattym, jariyalaugha әli sheshim qabyldaghan joqpyn. Osy tústa maghan búryn jaqyn tanyp bilmeytin «Jas qazaq ýni» atty gazetting (qazirgi «Qazaq ýni») bas redaktory Qazybek Isa habarlasty.  Bayqaymyn, últ dese qany qyzyp ketetin jigit eken. Men qinala-qinala, bir jaghynan, deputat әriptesterimdi ayap, ekinshi jaghynan, últymyz ýshin halyq qoldaghan deputattardyng ishki syryn jasyrmayyn degen ekiúday oimen jýrgende, Qazybek inim dauys beru qorytyndysyn, qoldaghandar men qarsylastardyng tizimin «Jas qazaq ýni» gazetinde jarq etkizip, jariyalap jiberdi. Sóitip, býkil elge kimning kim ekenin,  barlyq deputattardyn  jamylghy bet perdelerin ashyp, әshkerelep berdi.  Basqa gazetter «Jas qazaq ýninen» kóshirip basyp, el týgel deputattardyng últtyq ústanymdarynan habardar boldy.

Maghan, «Jas qazaq ýni» gazeti men «Ana tilinen» jastardan, әsirese, studentterden ashugha toly, deputattargha yzalanghan kóptegen hattar kelip týsti.  Eger Qazybek Isanyng jaqsy maghynasyndaghy eldi dýr silkindirgen últshyldyghy bolmasa, mýmkin búl aqparat Parlament qúpiyasy bolyp qalar ma edi?

Osylay «Qazaq ýni» talay kókiregi soqyr úiqysyrap ketken deputattardy shoshyndyryp qana qoymay, jalpy qazaq qauymyna oy saldy. Shalajansar Parlament últymyzdyn, tilining әlsizdigin, qazaqtardyng ózderinin  últyna degen qyrsyzdyghynyng ainasy boldy.

Ayta keteyin, osydan keyin elde, әsirese deputattar arasynda «Jas qazaq ýni» gazetine yqylas aitarlyqtay ósti. Mening sol kezdegi әriptesterim ol gazetten seskenetin boldy, al parlamentting injenerlik ortalyghyna endi qay mәsele bolsyn, deputattardyng qalay dauys bergeni turaly aqparat beruge jogharydan ýzildi-kesildi tyiym salyndy.

Qazaq tiline qarsylardyng birazy úyaludyng ornyna maghan shabuylgha shyqty, sol kezde Kazybek qoldaryna týsse, kim bilsin, ayamas edi…

…Osylay Qazybek Isa 2004 jyly Parlamentti әshkerelep, eldi bir silkindirip tastady. Qazybekting osy synynan keyin, qogham qazaq deputattarynyng qazaq tilin mengergenine asa nazar audaratyn boldy.

Keyinnen, men «Aq jol» partiyasyna kelgennen son, Qazybekpen jii aralasyp, onyng sayasy publisistikalyq maqalalaryn zor yntamen oqityn boldym. Últ, til mәselelerine kelgende Qazybek shayqasqa  shyqqan batyrlarday ayanbaydy», - dep keninen kósile jazdy.

IYә, Amangeldi agha aitqanday, osydan 18 jyl búryn 2004 jyly

8 aqpanda Qazaq Parlamenti Qazaq Tiline qarsy dauys berdi!  Sol kezde men «Jas Qazaq ýni» (qazirgi «Qazaq ýni») gazetine «Memlekettik tildi tabangha taptaghan Parlament taratylsyn!» degen maqala jazyp, Qazaq tiline qarsy shyqqan deputattar tizimin jariyalap jiberuimiz qoghamda seng qozghaghan sensasiyalyq oqigha bolyp, halyq dýr silkindi! Elding bas gazeti «Egemende» әigili Sherhan Múrtazanyng ózi «ÓZ ELINDEGI ÓGEY TIL» atty maqala jazyp, «Kimnin  Kim ekenin, kimning Qazaq tiline qarsy, kimning jaq ekenin «Jas qazaq ýni» gazetinen oqyp bilesinder» - dep, kýrkiregen zor dauysymen jar saldy!

Al qalamgerler basylymy «Qazaq әdebiyeti» gazeti: «Jas Qazaq ýni» bir ghana maqalasymen-aq qalghyp jatqan qalyng júrtty oyatty!» - dep jazdy.

Belgili jazushy Beksúltan Núrjeke «Egemen» gazetine: «Keshe «Jas Qazaq ýni» gazetinen «Auyl» partiyasynyng tóraghasy Ghany Qaliyevtyng parlamentte qazaq tiline qarsy dauys bergenin kórip, men múnday partiya mýshesi bola almaytynymdy mәlimdep, partiyalyq biyletimdi tapsyryp kettim» dep jazdy.

Jazushylar Odaghyna jinalghan býkil ziyaly qauym Senat pen Mәjiliske Qazaq tiline qarsy shyqqan deputattardy mandatynan aiyrudy talap etip Ashyq hat jazdy.

«Qazaq ýni» jariyalaghan «Qara tizimdi» barlyq basylymdar (ol kezde sayttar joq ókinishke oray) kóshirip basyp jatty!

Dәl sol kezde Qyrghyzdaghy elshilik qyzmeti ayaqtalghan әlemge әigili aqiyq aqyn Múhtar Shahanov elge kelip jatqan edi. Ol «Memlekettik tildi qorghau» qoghamdyq qozghalysyn qúryp, barlyq últ ziyalylary osynda toptasty.

Men keyin 2014 jyly 8 aqpanda internet payda bolyp, sayttar shygha bastaghanyn paydalanyp, osy parlamenttegi masqara bolghan oqighanyng 10 jyldyghyna oray osy «Memlekettik tildi tabangha taptaghan Parlament taratylsyn!» atty atyshuly maqalamdy «Qazaq ýni» últtyq portalynda qayta jariyaladym. Endi gazetter emes, sayttar men әleumettik jeliler búl maqalany jarysyp basyp, qazaq tiline qarsy bolghan deputattardy «Últ satqyndary» degen ataumen suretterimen qosa jariyalap, taratyp jiberdi… Yaghni, «Qazaq ýni» saytynan qazaq tiline qarsy shyqqandardyng qara  tizimin býgin de, erteng de, ómir boyy tauyp ala beruge bolady….

IYә, sol kezdegi osy dýbirli oqighadan bastap, Amangeldi aghamyz ekeumizding baylanysymyz tyghyz bola bastady. Al keyin Amangeldi aghamyz “Aq jol” partiyasyna kelgende ekeumiz qatty aralasyp kettik.

Amangeldi agha qay kezde de әdilin aita bildi. Atasyn sózding óltirmey, atyna bir sóz keltirmey, qaraghayday qasqayyp ótti ómirden. Boyy qanday biyik bolsa, oiy da sonday zanghar edi.

Jogharydaghy aitqan parlamentting qazaq tiline qarsy shyqqan oqighasyna baylanysty Mәjilisting zannama bólimi mengerushisi Isa Mombaev bylay dep jazady:

«Osydan on bes jyl búrynghy Parlament Mәjilisi jalpy otyrystarynyng hattamalarynan deputat Amangeldi Aytalynyng halyq iygiligi jolynda qoghamdy alandatatyn mәselelerdi tar jerde taysalmay qozghaghanyn kóruge bolady.

Zang shygharu qyzmetin jýzege asyru barysynda qazaq tilining mәrtebesin kóterudi basty nazarda ústaghan.

Sol kezde Mәjiliste «Saylau turaly» zang jobasyn talqylaghanda Amangeldi Aytaly bar, bir top deputattar saylaugha týskisi keletin últy qazaq ýmitker memlekettik tildi mengergeni jóninde saylau komissiyasyna anyqtama qújat tapsyruy qajet degen úsynys jasap, әriptesterining basym kópshiligi ana tilimizge qarsy shyghyp, ol úsynys ótpey qalghanda, Amangeldi aghamyz zaldy tastap shyghyp ketken. «Qazaq halqynyng jýregine taghy bir oq atyldy. Ol oq Parlamentten atyldy. Bizding deputattar әli de qazaq últyn, tilin syilamaydy. Býgin taghy sol pighyl kórindi. Tilge shabuyl–memlekettigimizge shabuyl» dep mәlimdegen bolatyn», - deydi.

Amangeldi aghamyzdyng parlamenttegi memlekettik tilding mýddesin qorghauy jýieli týrde jalghasa berdi.

2007 jyly Mәjilis deputattary, aibarly aqyn Múhtar Shahanov pen aidarly ghalym Amangeldi Aytaly bastaghan bir top deputattyn: «Konstitusiya boyynsha orys tili  memlekettik tilmen birdey bolyp tabyla ma?» degen súraghyna Konstitusiyalyq Kenes: «Atazannyng 7-baby 2-tarmaghy  boyynsha «Orys tili memlekettik tilmen resmy týrde qatar qoldanylady», - degen sóz - orys tiline   memlekettik tilmen birdey  status bermeydi» - dep,  Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Kenesining 2007 jylghy 23 aqpandaghy № 3 qosymsha qaulysymen jauap bergen.

2016 jyly  QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev: «Orysshagha qazaq tilinde jauap bergender júmystan quylady» dep, ózi qol qoyghan zandargha qarsy sóilegen kezde biz osy Múqang men Amangeldi aghalar bastaghan deputattardyng talabymen qabyldanghan Konstitusiyalyq kenes qaulysyna sýienip, «QAY TILGE BOLSA DA, QAZAQ TILINDE JAUAP BERSENIZ – ZANDY BOLADY!»-degen maqalamen jauap bergenbiz.

Ol maqalamyzda: «Orys tilining statusy memlekettik tilmen birdey» - degen sóz oidan shygharylghan, orys tilining qúqyn asyra paydalanghan orys tildiler jasap alghan jalghan «status».  Sondyqtan, «Oryssha jauap bermedi, qazaqsha jauap berdi nemese qazaqsha sóiledi» degen shaghymdanudyng barlyghy - ZANSYZ!» - dep jazghan edik 2016 jyly 25 aqpanda.

Osy memlekettik tilding mәrtebesi turaly Konstitusiyalyq kenesting qaulysy aiqyndap bergen anyqtama-tújyrymdy osy uaqytqa deyin biz әli parlamenttegi kóptegen deputattargha, tipti, mamandyghy zanger  deputattargha týsindire almay kelemiz…

«Bizding elde Memlekettik til ekeu», «Orys tili - resmy til, memlekettik tilding ornyna jýre beredi» degen zangha qayshy sózdi sauda oryndaryndaghy sauatsyz satushy  aitsa, meyli, saqaly agharghan sayasatker, biyliktegi joghary lauazymdy sheneunikter aityp jatqanda, tanghalasyn!

Bizding Qazaqstanda memlekettik tilge qarsy osynday zansyz sayasat otyz jyldan astam uaqyttan beri ýstemdik etip keledi.

2007 jyly Álihan Bәimenovtyng bastamasymen «Aq jol» partiyasy Últtyq konsepsiya qabyldaghanda, qúramynda bizben birge biraz últ ziyalylary bolghan júmys tobyna Amangeldi Aytaly agha jetekshilik jasady. Búl - Qazaqstandaghy sayasy partiyalardyng ishindegi túnghysh jәne býginge deyin jalghyz Últtyq konsepsiya boldy. Búl Últtyq tújyrym býginde “Aq jol” partiyasynyng Alash últtyq baghdarlamasyna jalghasty.

1999-2007 jyldary Parlament Mәjilisining ekinshi, ýshinshi shaqyrylymynda deputat bolghan Amangeldi agha keyin Aqtóbede joghary oqu ornynda úlaghatty ústazdyq qyzmet etti.

Elimizdegi әrbir qoghamdyq-sayasy oqighalargha ýn qatyp, ózining ótkir pikirin aiqyn bildirip otyrdy. Ol kisining maqalalaryn biz respublikalyq «Qazaq ýni» gazeti men últtyq portalynda jii jariyalap túrdyq.

Keshege deyin últtyq mýddeni qorghaugha baylanysty mәselelerde aghamyzdyng oi-pikirin tyndap keldik.

IYә, Amangeldi Aytaly aghany kórgende naghyz últ ziyalysyn, keshegi bir ghasyr búrynghy el tәuelsizdigi jolynda sanaly týrde qúrban bolghan Alash arystarynyng zandy jalghasyn kórgendey bolatynbyz.

Alla ýkimine amal joq! Jýrekke kýrdeli ota jasatyp, emdelip jatqandyqtan, asyl aghamyzdyng janazasynda túryp, qoshtasa almaghanymyz, topyraq sala almaghanymyz ókinishti…

Peyishte ruhy shalqy bergey! Otbasy men tughan-tuystaryna, jalpy qazaq halqyna kónil aitamyz.

Aytaryn aityp ótken Amangeldi Aytaly aghamyzdyng asqaq túlghasyn Alash úmytpaydy!

Últtyn  mýddesin qorghap ótken naghyz últ qayratkeri últymen birge jasay beredi!

Imany salamat bolsyn!

Baqúl bolynyz, Qazaqtyng nar túlghasy Amangeldi agha!

Qazybek IYsa

Abai.kz