ناعىز ۇلت قايراتكەرى، الاشتىڭ ابىزى، قازاقتىڭ زيالى عالىمى كىم دەسە، قۋانا كورسەتەتىندەي كورنەكتى تۇلعامىز امانگەلدى ايتالى اعامىز دا باقي دۇنيەگە اتتانىپ كەتىپتى… اللا الدىنان جارىلقاپ، پاناسىنا السىن دەپ تىلەيمىز.

امانگەلدى اعامىز ەكەۋمىزدىڭ جاقىن تانىسىپ، ارالاسىپ كەتۋىمىز - ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا بايلانىستى ەلدە ۇلكەن شۋ بولعان وقيعاعا وراي ءوربىدى. بۇل تۋرالى امانگەلدى اعانىڭ ءوزى 2012 جىلى ءبىز ەردىڭ جاسى - ەلۋگە تولعانىمىزدا، Abai.kz پورتالى جاريالاعان «قازاق دەسە، قانى قىزاتىن قازىبەك» دەگەن ماقالاسىندا ادەمىلەپ ايتىپ بەرگەن ەدى. ءوزىم قازىر پارلامەنتتە وتىرعاسىن، ءارى بۇل وقيعا پارلامەنتتە بولعاسىن، مەن امانگەلدى اعامىزدىڭ بۇگىن دە وزەكتىلىگىن جويماعان ەلىمىزدىڭ دەپۋتاتتارى تۋرالى ويلارىن كوپ قىسقارتپاي كەلتىرسەم دەيمىن.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسى ۇلتى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ ورىستىلدىگى، ورىسقولدىعى ۇلتتىق نيگيليزمنىڭ ەرەكشە كورىنىسى، وعان قازاق حالقىنىڭ  نارازىلىعى دا بەلگىلى. نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، سول دەپۋتاتتاردى سايلاعان حالقىنىڭ ءوزى. بۇگىن دە سول كەسەل جالعاسىپ كەلەدى، بىراق دەپۋتاتتاردى ەندى حالىق ەمەس، پارتيا كوسەمدەرى تىزىمىنەن تاڭداپ الادى، ولار ءالى دە ورىستىلدىلەرگە اسا زور ارتىقشىلىق بەرەدى.

2004 جىلى ماجىلىستە «سايلاۋ زاڭى» تالقىلانىپ جاتقان كەزدە زاڭ جوباسىنا «ۇلتى قازاق دەپۋتاتتىققا كانديداتتار پرەزيدەنت سياقتى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنى تۋرالى سىناقتان ءوتسىن» دەگەن ۇسىنىس ەنگىزدىم. ەنگىزۋگە ەشكىم قارسى بولعان جوق، بىراق ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا داۋىسقا سالعاندا دەپۋتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اسىرەسە، قازاقتار قارسى شىعىپ، ۇسىنىستى قابىلداتپادى. سول بويدا ينجەنەرلىك ورتالىقتان كىمنىڭ قارسى، كىمنىڭ قولداعانى تۋرالى اقپاراتتى الدىم. ول قازاقتىعىمىزعا تەست، رەنتگەن ساۋلەسىمەن كوكىرەكتەگى جاسىرىن سىردى اشقانداي بولدى. شىنىمدى ايتسام، مەن كىمنىڭ قالاي داۋىس بەرگەنى تۋرالى دەرەكتەردى ءوزىم ءۇشىن سۇراتتىم، جاريالاۋعا ءالى شەشىم قابىلداعان جوقپىن. وسى تۇستا ماعان بۇرىن جاقىن تانىپ بىلمەيتىن «جاس قازاق ءۇنى» اتتى گازەتتىڭ (قازىرگى «قازاق ءۇنى») باس رەداكتورى قازىبەك يسا حابارلاستى.  بايقايمىن، ۇلت دەسە قانى قىزىپ كەتەتىن جىگىت ەكەن. مەن قينالا-قينالا، ءبىر جاعىنان، دەپۋتات ارىپتەستەرىمدى اياپ، ەكىنشى جاعىنان، ۇلتىمىز ءۇشىن حالىق قولداعان دەپۋتاتتاردىڭ ىشكى سىرىن جاسىرمايىن دەگەن ەكىۇداي ويمەن جۇرگەندە، قازىبەك ءىنىم داۋىس بەرۋ قورىتىندىسىن، قولداعاندار مەن قارسىلاستاردىڭ ءتىزىمىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە جارق ەتكىزىپ، جاريالاپ جىبەردى. ءسويتىپ، بۇكىل ەلگە كىمنىڭ كىم ەكەنىن،  بارلىق دەپۋتاتتاردىڭ  جامىلعى بەت پەردەلەرىن اشىپ، اشكەرەلەپ بەردى.  باسقا گازەتتەر «جاس قازاق ۇنىنەن» كوشىرىپ باسىپ، ەل تۇگەل دەپۋتاتتاردىڭ ۇلتتىق ۇستانىمدارىنان حاباردار بولدى.

ماعان، «جاس قازاق ءۇنى» گازەتى مەن «انا تىلىنەن» جاستاردان، اسىرەسە، ستۋدەنتتەردەن اشۋعا تولى، دەپۋتاتتارعا ىزالانعان كوپتەگەن حاتتار كەلىپ ءتۇستى.  ەگەر قازىبەك يسانىڭ جاقسى ماعىناسىنداعى ەلدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلتشىلدىعى بولماسا، مۇمكىن بۇل اقپارات پارلامەنت قۇپياسى بولىپ قالار ما ەدى؟

وسىلاي «قازاق ءۇنى» تالاي كوكىرەگى سوقىر ۇيقىسىراپ كەتكەن دەپۋتاتتاردى شوشىندىرىپ قانا قويماي، جالپى قازاق قاۋىمىنا وي سالدى. شالاجانسار پارلامەنت ۇلتىمىزدىڭ، ءتىلىنىڭ السىزدىگىن، قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ  ۇلتىنا دەگەن قىرسىزدىعىنىڭ ايناسى بولدى.

ايتا كەتەيىن، وسىدان كەيىن ەلدە، اسىرەسە دەپۋتاتتار اراسىندا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنە ىقىلاس ايتارلىقتاي ءوستى. مەنىڭ سول كەزدەگى ارىپتەستەرىم ول گازەتتەن سەسكەنەتىن بولدى، ال پارلامەنتتىڭ ينجەنەرلىك ورتالىعىنا ەندى قاي ماسەلە بولسىن، دەپۋتاتتاردىڭ قالاي داۋىس بەرگەنى تۋرالى اقپارات بەرۋگە جوعارىدان ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىندى.

قازاق تىلىنە قارسىلاردىڭ ءبىرازى ۇيالۋدىڭ ورنىنا ماعان شابۋىلعا شىقتى، سول كەزدە كازىبەك قولدارىنا تۇسسە، كىم ءبىلسىن، اياماس ەدى…

…وسىلاي قازىبەك يسا 2004 جىلى پارلامەنتتى اشكەرەلەپ، ەلدى ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى. قازىبەكتىڭ وسى سىنىنان كەيىن، قوعام قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەنىنە اسا نازار اۋداراتىن بولدى.

كەيىننەن، مەن «اق جول» پارتياسىنا كەلگەننەن سوڭ، قازىبەكپەن ءجيى ارالاسىپ، ونىڭ ساياسي پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىن زور ىنتامەن وقيتىن بولدىم. ۇلت، ءتىل ماسەلەلەرىنە كەلگەندە قازىبەك شايقاسقا  شىققان باتىرلارداي ايانبايدى»، - دەپ كەڭىنەن كوسىلە جازدى.

ءيا، امانگەلدى اعا ايتقانداي، وسىدان 18 جىل بۇرىن 2004 جىلى

8 اقپاندا قازاق پارلامەنتى قازاق تىلىنە قارسى داۋىس بەردى!  سول كەزدە مەن «جاس قازاق ءۇنى» (قازىرگى «قازاق ءۇنى») گازەتىنە «مەملەكەتتىك ءتىلدى تابانعا تاپتاعان پارلامەنت تاراتىلسىن!» دەگەن ماقالا جازىپ، قازاق تىلىنە قارسى شىققان دەپۋتاتتار ءتىزىمىن جاريالاپ جىبەرۋىمىز قوعامدا سەڭ قوزعاعان سەنساتسيالىق وقيعا بولىپ، حالىق ءدۇر سىلكىندى! ەلدىڭ باس گازەتى «ەگەمەندە» ايگىلى شەرحان مۇرتازانىڭ ءوزى «ءوز ەلىندەگى وگەي ءتىل» اتتى ماقالا جازىپ، «كىمنىڭ  كىم ەكەنىن، كىمنىڭ قازاق تىلىنە قارسى، كىمنىڭ جاق ەكەنىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنەن وقىپ بىلەسىڭدەر» - دەپ، كۇركىرەگەن زور داۋىسىمەن جار سالدى!

ال قالامگەرلەر باسىلىمى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى: «جاس قازاق ءۇنى» ءبىر عانا ماقالاسىمەن-اق قالعىپ جاتقان قالىڭ جۇرتتى وياتتى!» - دەپ جازدى.

بەلگىلى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكە «ەگەمەن» گازەتىنە: «كەشە «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنەن «اۋىل» پارتياسىنىڭ توراعاسى عاني قاليەۆتىڭ پارلامەنتتە قازاق تىلىنە قارسى داۋىس بەرگەنىن كورىپ، مەن مۇنداي پارتيا مۇشەسى بولا المايتىنىمدى مالىمدەپ، پارتيالىق بيلەتىمدى تاپسىرىپ كەتتىم» دەپ جازدى.

جازۋشىلار وداعىنا جينالعان بۇكىل زيالى قاۋىم سەنات پەن ماجىلىسكە قازاق تىلىنە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردى مانداتىنان ايىرۋدى تالاپ ەتىپ اشىق حات جازدى.

«قازاق ءۇنى» جاريالاعان «قارا ءتىزىمدى» بارلىق باسىلىمدار (ول كەزدە سايتتار جوق وكىنىشكە وراي) كوشىرىپ باسىپ جاتتى!

ءدال سول كەزدە قىرعىزداعى ەلشىلىك قىزمەتى اياقتالعان الەمگە ايگىلى اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆ ەلگە كەلىپ جاتقان ەدى. ول «مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋ» قوعامدىق قوزعالىسىن قۇرىپ، بارلىق ۇلت زيالىلارى وسىندا توپتاستى.

مەن كەيىن 2014 جىلى 8 اقپاندا ينتەرنەت پايدا بولىپ، سايتتار شىعا باستاعانىن پايدالانىپ، وسى پارلامەنتتەگى ماسقارا بولعان وقيعانىڭ 10 جىلدىعىنا وراي وسى «مەملەكەتتىك ءتىلدى تابانعا تاپتاعان پارلامەنت تاراتىلسىن!» اتتى اتىشۋلى ماقالامدى «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالىندا قايتا جاريالادىم. ەندى گازەتتەر ەمەس، سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر بۇل ماقالانى جارىسىپ باسىپ، قازاق تىلىنە قارسى بولعان دەپۋتاتتاردى «ۇلت ساتقىندارى» دەگەن اتاۋمەن سۋرەتتەرىمەن قوسا جاريالاپ، تاراتىپ جىبەردى… ياعني، «قازاق ءۇنى» سايتىنان قازاق تىلىنە قارسى شىققانداردىڭ قارا  ءتىزىمىن بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، ءومىر بويى تاۋىپ الا بەرۋگە بولادى….

ءيا، سول كەزدەگى وسى ءدۇبىرلى وقيعادان باستاپ، امانگەلدى اعامىز ەكەۋمىزدىڭ بايلانىسىمىز تىعىز بولا باستادى. ال كەيىن امانگەلدى اعامىز “اق جول” پارتياسىنا كەلگەندە ەكەۋمىز قاتتى ارالاسىپ كەتتىك.

امانگەلدى اعا قاي كەزدە دە ءادىلىن ايتا ءبىلدى. اتاسىن ءسوزدىڭ ولتىرمەي، اتىنا ءبىر ءسوز كەلتىرمەي، قاراعايداي قاسقايىپ ءوتتى ومىردەن. بويى قانداي بيىك بولسا، ويى دا سونداي زاڭعار ەدى.

جوعارىداعى ايتقان پارلامەنتتىڭ قازاق تىلىنە قارسى شىققان وقيعاسىنا بايلانىستى ءماجىلىستىڭ زاڭناما ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى يسا مومباەۆ بىلاي دەپ جازادى:

«وسىدان ون بەس جىل بۇرىنعى پارلامەنت ءماجىلىسى جالپى وتىرىستارىنىڭ حاتتامالارىنان دەپۋتات امانگەلدى ايتالىنىڭ حالىق يگىلىگى جولىندا قوعامدى الاڭداتاتىن ماسەلەلەردى تار جەردە تايسالماي قوزعاعانىن كورۋگە بولادى.

زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدى باستى نازاردا ۇستاعان.

سول كەزدە ماجىلىستە «سايلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاعاندا امانگەلدى ايتالى بار، ءبىر توپ دەپۋتاتتار سايلاۋعا تۇسكىسى كەلەتىن ۇلتى قازاق ۇمىتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنى جونىندە سايلاۋ كوميسسياسىنا انىقتاما قۇجات تاپسىرۋى قاجەت دەگەن ۇسىنىس جاساپ، ارىپتەستەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى انا تىلىمىزگە قارسى شىعىپ، ول ۇسىنىس وتپەي قالعاندا، امانگەلدى اعامىز زالدى تاستاپ شىعىپ كەتكەن. «قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە تاعى ءبىر وق اتىلدى. ول وق پارلامەنتتەن اتىلدى. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ءالى دە قازاق ۇلتىن، ءتىلىن سىيلامايدى. بۇگىن تاعى سول پيعىل كورىندى. تىلگە شابۋىل–مەملەكەتتىگىمىزگە شابۋىل» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن»، - دەيدى.

امانگەلدى اعامىزدىڭ پارلامەنتتەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋى جۇيەلى تۇردە جالعاسا بەردى.

2007 جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، ايبارلى اقىن مۇحتار شاحانوۆ پەن ايدارلى عالىم امانگەلدى ايتالى باستاعان ءبىر توپ دەپۋتاتتىڭ: «كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى  مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي بولىپ تابىلا ما؟» دەگەن سۇراعىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس: «اتازاڭنىڭ 7-بابى 2-تارماعى  بويىنشا «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن رەسمي تۇردە قاتار قولدانىلادى»، - دەگەن ءسوز - ورىس تىلىنە   مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي  ستاتۋس بەرمەيدى» - دەپ،  قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ 2007 جىلعى 23 اقپانداعى № 3 قوسىمشا قاۋلىسىمەن جاۋاپ بەرگەن.

2016 جىلى  قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ورىسشاعا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرگەندەر جۇمىستان قۋىلادى» دەپ، ءوزى قول قويعان زاڭدارعا قارسى سويلەگەن كەزدە ءبىز وسى مۇقاڭ مەن امانگەلدى اعالار باستاعان دەپۋتاتتاردىڭ تالابىمەن قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قاۋلىسىنا سۇيەنىپ، «قاي تىلگە بولسا دا، قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرسەڭىز – زاڭدى بولادى!»-دەگەن ماقالامەن جاۋاپ بەرگەنبىز.

ول ماقالامىزدا: «ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسى مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي» - دەگەن ءسوز ويدان شىعارىلعان، ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىن اسىرا پايدالانعان ورىس تىلدىلەر جاساپ العان جالعان «ستاتۋس».  سوندىقتان، «ورىسشا جاۋاپ بەرمەدى، قازاقشا جاۋاپ بەردى نەمەسە قازاقشا سويلەدى» دەگەن شاعىمدانۋدىڭ بارلىعى - زاڭسىز!» - دەپ جازعان ەدىك 2016 جىلى 25 اقپاندا.

وسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قاۋلىسى ايقىنداپ بەرگەن انىقتاما-تۇجىرىمدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز ءالى پارلامەنتتەگى كوپتەگەن دەپۋتاتتارعا، ءتىپتى، ماماندىعى زاڭگەر  دەپۋتاتتارعا تۇسىندىرە الماي كەلەمىز…

«ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل ەكەۋ»، «ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا جۇرە بەرەدى» دەگەن زاڭعا قايشى ءسوزدى ساۋدا ورىندارىنداعى ساۋاتسىز ساتۋشى  ايتسا، مەيلى، ساقالى اعارعان ساياساتكەر، بيلىكتەگى جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر ايتىپ جاتقاندا، تاڭعالاسىڭ!

ءبىزدىڭ قازاقستاندا مەملەكەتتىك تىلگە قارسى وسىنداي زاڭسىز ساياسات وتىز جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ۇستەمدىك ەتىپ كەلەدى.

2007 جىلى ءاليحان بايمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن «اق جول» پارتياسى ۇلتتىق كونتسەپتسيا قابىلداعاندا، قۇرامىندا بىزبەن بىرگە ءبىراز ۇلت زيالىلارى بولعان جۇمىس توبىنا امانگەلدى ايتالى اعا جەتەكشىلىك جاسادى. بۇل - قازاقستانداعى ساياسي پارتيالاردىڭ ىشىندەگى تۇڭعىش جانە بۇگىنگە دەيىن جالعىز ۇلتتىق كونتسەپتسيا بولدى. بۇل ۇلتتىق تۇجىرىم بۇگىندە “اق جول” پارتياسىنىڭ الاش ۇلتتىق باعدارلاماسىنا جالعاستى.

1999-2007 جىلدارى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى شاقىرىلىمىندا دەپۋتات بولعان امانگەلدى اعا كەيىن اقتوبەدە جوعارى وقۋ ورنىندا ۇلاعاتتى ۇستازدىق قىزمەت ەتتى.

ەلىمىزدەگى ءاربىر قوعامدىق-ساياسي وقيعالارعا ءۇن قاتىپ، ءوزىنىڭ وتكىر پىكىرىن ايقىن ءبىلدىرىپ وتىردى. ول كىسىنىڭ ماقالالارىن ءبىز رەسپۋبليكالىق «قازاق ءۇنى» گازەتى مەن ۇلتتىق پورتالىندا ءجيى جاريالاپ تۇردىق.

كەشەگە دەيىن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردە اعامىزدىڭ وي-پىكىرىن تىڭداپ كەلدىك.

ءيا، امانگەلدى ايتالى اعانى كورگەندە ناعىز ۇلت زيالىسىن، كەشەگى ءبىر عاسىر بۇرىنعى ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا سانالى تۇردە قۇربان بولعان الاش ارىستارىنىڭ زاڭدى جالعاسىن كورگەندەي بولاتىنبىز.

اللا ۇكىمىنە امال جوق! جۇرەككە كۇردەلى وتا جاساتىپ، ەمدەلىپ جاتقاندىقتان، اسىل اعامىزدىڭ جانازاسىندا تۇرىپ، قوشتاسا الماعانىمىز، توپىراق سالا الماعانىمىز وكىنىشتى…

پەيىشتە رۋحى شالقي بەرگەي! وتباسى مەن تۋعان-تۋىستارىنا، جالپى قازاق حالقىنا كوڭىل ايتامىز.

ايتارىن ايتىپ وتكەن امانگەلدى ايتالى اعامىزدىڭ اسقاق تۇلعاسىن الاش ۇمىتپايدى!

ۇلتتىڭ  مۇددەسىن قورعاپ وتكەن ناعىز ۇلت قايراتكەرى ۇلتىمەن بىرگە جاساي بەرەدى!

يمانى سالامات بولسىن!

باقۇل بولىڭىز، قازاقتىڭ نار تۇلعاسى امانگەلدى اعا!

قازىبەك يسا

Abai.kz