Júma, 29 Nauryz 2024
Qorghansyz qazaq 2944 6 pikir 28 Jeltoqsan, 2022 saghat 12:11

Álәulәilim bitse eger, hәlәulәilim taghy bar...      

Qazaqstan Respublikasy Densaulyq saqtau jәne  әleumettik damu ministrining mindetin atqarushy B.Núrymbetov qol qoyyp, 2016 jylghy 13 qantardaghy №13 búiryghymen bekitilgen "Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng shetelde túratyn etnikalyq qazaqtar arasynan tuystary men Qazaqstan Respublikasyndaghy otbasyn biriktiru maqsatynda qonystandyru ýshin shaqyrularyn qarau jәne kuәlandyru  qaghidalaryna"  2020 jyly tamyz aiynyng 4 kýni  QR Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrinin  №286 búiryghymen engizilgen jana redaksiyalyq týzetuinde «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zannyng birinshi tarau , ýshinshi bólim , ekinshi tarmaghynda "tuystar – ýlken atasy men ýlken әjesine deyin ortaq ata-babalary bar tuystyq qatynastaghy adamdar» dep anyqtama berilgen.

«Halyqtyng kóshi-qony turaly» zanynyng osy tarmaghy negizinde әrtýrli sebeppen otbasy bólinip-jarylghan qandastarymyz alys-jaqyn shetelderden tuystaryn shaqyryp, mәre-sәre bolyp jatatyn. Búl zannyng atalmysh tarmaghyna barlyq memleketter qúrmetpen qarap, sanasatyn. Tipti zany qatal, ashyq aqparaty az , bir partiya, bir iydeologiyagha etene baghynatyn Qytaydyng ózi de osy kóshi-qon shaqyrtuyn moyyndap, sanasyp birjolata kóship ketem deushilerge ruhsat berdi. Pandemiya asqynyp eki el shekarasy tolyq jabylghan kezde de, qandastarymyz kóshi-qon shaqyrtuyn alghan son, ol jaqtaghy túraqty tirkeuin óshirip, jyljityn-jyljymaytyn mýlkin satyp, ýshinshi el arqyly elimizge kelip jatty. Statistikagha sýiensek,  elimizge kelip azamattyq alghan qandastardyng teng jarymnan astamy – Qytaydan kelgen qandastar. Qytay, Irandaghy qandastardy ýsh jylgha juyq zarlatqan, atyshuly eki anyqtama mәselesi úmyt boldy. Basqa da kóshke qatysty qoldan jasalghan týrli kedergiler alynyp tastaldy. Kósh baghytynyng soltýstik jәne batys oblystargha búrylghanyn qandastarymyz ýlken strategiyalyq memlekettik sayasat retinde baghalap, qoldady.

Biraq búl quanyshymyz  úzaqqa barmady. Biyl jazdan bastap zannyng búlynghyr, ekiúshty, týsiniksiz jerlerin ústanghan orta buyn memlekettik qyzmetkerler bir ata, bir әjeden taraytyn tuystardyng ishine olardyng kýieu balalary men kelinderin qospaytyn pәtuany shygharypty. Áriyne "ortaq ata-әjesi bar bar tuystyq qatynastar"  degende kelin men kýieu balalardy qos nemese qospa degen úghym aiqyn aitylyp túrghan joq, biraq kózge kórinbeytin bir kýshter bizding jaltaqtap, tyrnaq astynan kir izdeytin sheneunikterge yqpal etip, baghytynan adastyryp jatqan siyaqty.

Olar «ortaq ata-әjeden taramaytyn kýieu bala men kelindi shaqyrtu tizimine qosugha bolmaydy. Búl zangha tompaq keledi. Qayda barsan, sonda bar, qúdireting jetse, parlamentke baryp, zannyng osy tarmaghyn ózgertip kel» deytin kórinedi. Al birneshe jyldan beri ainalysta bolghan kóshi-qon shaqyrtularyna qazirgiler jauap bermeydi-mys. Eki qolyn ysqylap, kәrine minip alghan ortanqol sheneunikter zangha ghana sýienemiz dep shirenedi. Bir qaraghanda olardiki de jón shyghar, biraq zang adam qúqyqtarynyng saqtaluy, adam ómirining jaqsaruy ýshin júmys isteu kerek emes pe? Azamattar zangha baghynuy, zandy syilauy kerek, alayda salyq tóleushiler ýlesinen enbekaqy alyp otyrghan zangerler jasaghan zannyng kómeski, búlynghyr, solqyldap ary-beri, joghary-tómen búrylyp ketetin tústary ýshin azamattardyng qúqyghy taptalyp, otbasynyng berekesi qashuy tiyis pe? Elimizding Konstitusiyasynda "Elimizding eng ýlken baylyghy – adam" dep jazylghan . Tórtinshi qantardan keyingi Konstitusiyalyq ózgeriste "Qazaqstannyng bar baylyghynyng iyesi – memleket emes, halyq" dep týzetildi. Mine búl adam haqy men ar-namysy bәrinen joghary túrady degen sóz.

Qytaydaghy jaghdaygha qayta ainalyp kelsek, ol jaqta, әsirese, Shynjanda kez-kelgen azamattyng qolynda shetelge shyghatyn tólqújaty bolmaydy. Shetelge shyghu ýshin ózge elden biznes, tuystyq, kóshi-qon shaqyrtuy kerek sodan keyin baryp tólqújat jasaugha ótinish bere alady, onyng ózinde qúqyq qorghau organdarynan jәne basqa mekemelerden qúrylghan arnauly komissiya qarap, kimge tólqújat jasaugha bolatyn - bolmaytynyn anyqtaydy. Búryn shetelge shyghu ýshin tólqújat jasatqandardyng tólqújatyn jergilikti uchaskelik polisiya men túrghyndar mekemesi birynghay jinap alghan. Ár elding zany basqa, iyti qara qasqa degenimiz osy .

Mysaly, men ata- әjemnen taraghan bir otbasygha otbasyn biriktiru shaqyrtuyn jibersem ol tizimge jezdem men kýieu balamdy, jengem men kelinderimdi qosa almaymyn, ony olargha týsindirip bere de  almaymyn. Osylaysha «jana Qazaqstanda býtindelemiz» degen bir otbasy qaytadan bólinip- jarylghan birneshe  otbasygha ainalady.  Olardy qaytadan shaqyramyz dep jýrgende qanshama uaqyt, qanshama qarjy sarp bolyp,  qanshama adamnyng jýikesi júqarady.

"Jany ashymastyng qasynda basyng auyrmasyn" degendey qaghazgha arqandalghan sheneunikter qatary siyremey túrghanda qazaq kóshining baghy janyp, aiy onynan tumas. Álәulәilimi bitse, hәlәulәilimi taghy barlar adam taghdyryn, últ múratyn oiynshyqqa ainaldyrady .

Qazir Qytaydan kelgen qazaqtardyng búrynghy uayymy men mashaqaty az bolghanday, kóshi-qon shaqyrtuynyng әuresine týsse, Irannan kelgen qandastar «qandas ekenin» dәleldey almay púshayman boluda. Qazaq sport jәne turizm akademiyasynyng birinshi kurs studenti Sadjida degen qyzymyz orta mektep tәmamdady degen diplomyn notariustan ótkizip, rastata almay  dәrisin toqtatyp, qaytadan Irangha barugha mәjbýr boldy. Emen esikting ar jaghynda tas mýsin bolyp otyrghan kisiler bir-birine silteydi. Ortasynda qinalyp, zar iylegen adam taghdyry. Áriyne, әr nәrsening obektivti jәne subektivti sebepteri bolady, biraq birding ziyany myngha tiymeui kerek qoy. Bәrin biylikting joghary eshelonyna siltey bermey, әr sheneunik óz jauapershiligin sezinip, obal men sauapty oilaghany jón edi. Qaptaghan deldaldar men ataqqúmar populister de óz mýddeleri ýshin otqa may qúiyp, orta buyn sheneunikter men qandastardyng arasyn alystatyp bara jatqanday... Kәdimgi Abay atamyz aitqan "Bayda meyir , kedeyde peyil joq" degenning kerin qúshpasaq boldy. Jazushy Asqar Sýleymenov kýiinip ketkende "Qazaqqa es kirgende , Abay da eskiredi" degen eken. Peyilimiz kenip, meyirimiz tógilip túratyn kýnge jeteyik.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

6 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594