«Týrkistan» gazetining redaksiyasyna habarlasqan bir top oralman 2013 jyldyng basynan beri Qazaqstan azamattyghyna qújattar tapsyrudyng azapqa ainalghanyn aityp shaghymdandy. Olardyng sany shamamen 15 adamday. Barlyghy Qytaydan kelgen. Osyghan oray, «Týrkistan» gazetining redaksiyasy «Qazaqstan azamattyghyn aludyng týitkilderi» taqyrybynda dóngelek ýstel ótkizdi. Dóngelek ýstelge Almaty qalalyq Ishki ister departamentining Kóshi-qon polisiyasy basqarmasynan Oralmandar men bosqyndar isi jónindegi bólim bastyghy Kýlsim Ysqaqova men Azamattyq bólimning erekshe tapsyrmalar boyynsha agha inspektory Lәzzat Múhitovalar qatysyp, azamattyq aluda kezdesip jýrgen kedergilerdi talqylady. Sonday-aq, dóngelek ýstelge «Jebeu», «Janashyr» qoghamdyq qorlarynyng ókilderi, jeke kәsipkerler, jurnalister qatysyp, óz oilaryn ortagha saldy.

«Týrkistan» gazetining redaksiyasyna habarlasqan bir top oralman 2013 jyldyng basynan beri Qazaqstan azamattyghyna qújattar tapsyrudyng azapqa ainalghanyn aityp shaghymdandy. Olardyng sany shamamen 15 adamday. Barlyghy Qytaydan kelgen. Osyghan oray, «Týrkistan» gazetining redaksiyasy «Qazaqstan azamattyghyn aludyng týitkilderi» taqyrybynda dóngelek ýstel ótkizdi. Dóngelek ýstelge Almaty qalalyq Ishki ister departamentining Kóshi-qon polisiyasy basqarmasynan Oralmandar men bosqyndar isi jónindegi bólim bastyghy Kýlsim Ysqaqova men Azamattyq bólimning erekshe tapsyrmalar boyynsha agha inspektory Lәzzat Múhitovalar qatysyp, azamattyq aluda kezdesip jýrgen kedergilerdi talqylady. Sonday-aq, dóngelek ýstelge «Jebeu», «Janashyr» qoghamdyq qorlarynyng ókilderi, jeke kәsipkerler, jurnalister qatysyp, óz oilaryn ortagha saldy.

Bazaraly Áripúly, «Jebeu» qoghamdyq qorynyng mýshesi:
- Men Almatyda oralmandardyng azamattyghyn alugha, vizasyn rәsimdeuge jәne basqa da mәselelerin retteuge kómektesip kelemin. Myna adamdar azamattyqqa qújat tapsyru ýshin eki aiyn sarp etti. Shetelden oralghan әrbir qazaq oralman kuәligin alghannan keyin QR azamattyghyn jenildetilgen túrghyda ala alady. Biraq azamattyqqa qújat tapsyrudan búryn Respublika aumaghynda túraqty tirkeuge túruy qajet. Almaty oblystyq Kóshi-qon polisiyasy túraqty tirkeuge túru ýshin 20 qújat jinaudy talap etedi. Basqa qújattardyng bәrin jinaugha bolady, tek búl adamdargha qiyndyq tudyryp túrghany «Qytay elshiligining kelisimi» atty qújat. Osydan eki-ýsh jyl búryn búnday qújat talap etilmeushi edi. Songhy eki jylda Qazaqstan ýkimetining arnayy qaulysymen Qytay elinde sottalmaghany turaly anyqtama talap ete bastady. Qytay Ádilet basqarmasyndaghylar azamattardyng sottalmaghany turaly anyqtama beredi, ony Almatydaghy Qytay konsuldyghynda rastau qajet. Qytay elshiligi búl qújatty eshqanday bógetsiz berip kelip edi. Eki aidan beri olar 5 týrli qújatty talap etetin boldy. Mening qolymda Almatydaghy Qytay konsuldyghynyng talap etken qújattarynyng tizimi túr. Onda bes qújat jazylghan: Sottalmaghany jayly anyqtama, ekinshisi - Qytaydaghy noposyndy óshirip kel, ýshinshisi - júmys ornynnan qol ýzdi degen anyqtama, zeynetker bolsa, zeynetker degen, júmyssyz, diqan, malshy bolsa - diqan, malshy degen anyqtama, tórtinshisi - Qazaqstanda túratyn túrghylyqty jerinnen anyqtama, besinshisi - kýnkóris kózi jayly anyqtama talap etilgen. Búnyng bәrin jinaugha bolar edi, eng qiyn tiyip túrghany - noposyndy óshirip kel degeni. Ol degenimiz - Qytay azamattyghynan shyghyp kel degenmen birdey. Búl anyqtamany Qytay eli eshuaqytta bermeydi. Sóitip Qazaqstan azamattyghyn alghysy kelgen qazaqtardyng tauany qaytyp, tauy shaghyluda. Osy qújatty talap etpey-aq qoysa bolmay ma?
Rayys, jeke kәsipker:
- Bir qyzyghy, búl anyqtamany tek Almaty qalasy men Almaty oblysynyng kóshi-qon basqarmasyndaghylar ghana talap etedi. Basqa oblystar men qalalarda múnday anyqtama talap etkenin estigen de, kórgen de joqpyn.

Álen Bәtenqyzy, oralman:
- Mening Qazaqstangha kelgenime bes-alty aidyng jýzi bop qaldy. Otbasymda 4 janbyz. Eki balam bar. Oralman kuәligin aldyq, endi túraqty tirkeuden ótu maqsatynda qújattar jinastyryp jatyrmyz. Alayda, bizden talap etilgen qújattyng biri jana Bazaraly agha aityp ótken Qytay konsuldyghynyng rúhsat qaghazy.

Lәzzat Múhitova, Almaty qalalyq Kóshi-qon polisiyasy basqarmasy Azamattyq bólimning erekshe tapsyrmalar boyynsha agha inspektory:
- Mening sizderge bir súraghym bar, aralarynyzda Almaty qalalyq Kóshi-qon polisiyasy basqarmasyna kelip, túraqty tirkeuden óte almay jýrgenderiniz bar ma? Bar bolsa, men bizding basqarmagha qanday qújattar qajet ekenin aityp óteyin. Sizder aityp otyrghan Qytay elshiligining rúqsat qaghazy azamattyq alu ýshin tapsyrylatyn qújattar ishinde joq. Birinshiden, 2011 jylgha deyin QR azamattyghyna últy qazaq shetel azamattaryn qabyldau QR Preziydentining arnayy Jarlyghymen jýzege asatyn. 2011 jylghy «Azamattyq turaly» jana zang boyynsha, jergilikti jerding qúzyrly organdary búl isti sheshetin ókilettikke ie boldy. Yaghni, Siz aryzynyzdy Almaty qalasy boyynsha beretin bolsanyz, Almaty qalalyq Ishki ister departamenti janynan qúrylghan komissiya sheshimimen QR azamattyghyna qabyldanasyz. Departament basshylyghy azamattyqqa ótinish bergen adamnyng ótinishin 3 aidyng ishinde qanaghattandyrady.
Negizinen azamattyqqa tapsyru ýshin bar-joghy 8 qújat talap etiledi. Olar: 1. Ishki ister basqarmasy bastyghynyng atyna QR azamattyghyna qabyldau jóninde ótinish; 2. Qúzyretti Qytay organdaryna jazylghan QHR azamattyghynan óz erkimen bas tartu jónindegi ótinishting notariuspen bekitilgen núsqasy; 3. Qytay Halyq respublikasynyng tólqújaty, notariuspen bekitilgen audarmasyn qosa ótkizu kerek; 4. Qytay, Ózbekstan jәne t.b. elderding tólqújattarynda últy kórsetilmeydi, sol sebepti de sizding qazaq ekeninizdi rastaytyn kuәlik retinde sol memleketting azamattyng jeke basyn kuәlandyratyn kuәligining notariuspen bekitilgen audarmasy da talap etiledi; 5-6. Túrmysqa shyqqan jәne ózinizben birge azamattyqqa qújat ótkizetin balalarynyz bolsa, neke qii turaly kuәligi jәne balalarynyzdyng tuu turaly kuәligining notariuspen bekitilgen audarmasy qajet bolady. Eger ýilenbegen bolsa, Kóshi-qon polisiyasy basqarmasynda tegin taratylatyn anketa-ótinishte ýilenbegeniniz turaly kórsetuiniz kerek. Bir aita keterligi keybir jerlerde osy anketa-ótinishting ózi satylady eken. Ol tegin taratyluy tiyis; 7. Almaty qalasynda túraqty tirkelgeni turaly tirkeu qaghazy. Al Almaty oblystyq Kóshi-qon polisiyasy basqarmasy talap etip otyrghan Qytay elshiligining rúqsat qaghazy qajet emes.

Bazaraly Áripúly:
- Sonda Qytay memleketinen sottalma­ghany turaly anyqtama qajet emes pe?
- Áriyne, qajet. Óitkeni «Sheteldikter men azamattyghy joq adamdardy tirkeu jәne olargha Qazaqstan Respublikasynda túraqty túrugha rúqsat beru boyynsha memlekettik qyzmet standartyn bekitu turaly» QR Ýkimetining 2009 jylghy 14 jeltoqsandaghy №2102 ózgerister engizu turaly» QR Ýkimetining 2012 Jylghy 28 nauryzdaghy №362 Qaulysy boyynsha «kelgen elinde sottylyghynyng bar boluyn ne joqtyghyn rastaytyn qújatty» talap etu qajet.
Men osy aqpan aiyndaghy Almaty qalalyq kóshi-qon polisiyasy basqarmasynyng esebi boyynsha aitsam, 200 adamnyng qújatyn azamattyqqa qabyldappyz, onyng ishinde 160-tayy Qytaydan kelgen. Sonyng bәri Qytayda sotty bolmaghany jayly anyqtamany alyp keldi, biraq Qytay konsuldyghynan ony rastaytyn qújat talap etip otyrghan joqpyz.

Rayys:
- Al sol anyqtamany Almatydaghy Qytay konsuldyghy rastau qajet qoy.

Kýlsim Ysqaqova:
- Ciz ol anyqtamany Qytaydan әkele alasyz ghoy.

Bazaraly Áripúly:
- IYә, Qytaydyng Ádilet organdary beredi.
Kýlsim Ysqaqova:
- Endeshe sol anyqtamany osyndaghy notariuster audaryp, mórmen kuәlandyrsa jetip jatyr. Qytay elshiliginde ol anyqtamany rastatudyng qajeti shamaly.

Lәzzat, student:
- Men studentpin. Qújattarymdy jinap, Kóshi-qon polisiyasyna barsam, «mindetti týrde shyghu vizasyn bastyryp kel» dep shygharyp saldy. Studentter shyghu vizasymen ketedi de, qaytarda «jeke sapar» vizasyn ashtyryp keledi. Búl zanda qalay kórinis tapqan? Men osy talapty oryndau maqsatynda Qytaygha baryp, «shyghu vizasyn» ashtyryp keldim. Ol ýshin 1 apta sabaqtan qaldym. Al qasymdaghy qyz әli bara almay jýr. Búnyng bәri bizding qaltamyzgha auyrtpalyq týsire beredi. Sonda studentterge azamattyq alugha bolmay ma?

Kýlsim Ysqaqova:
- Sizge shyghu vizasynyng nemese jeke sapar vizasynyng qajeti joq. Sizde «oqu vizasy» ashylghan boluy tiyis. Ol ýshin oqyp jatqan oqu ornynyng anyqtamasyn pasport-viza basqarmalaryna tapsyrsanyz jetip jatyr.

Ermek, student:
- Sizding aityp otyrghanynyz dúrys shyghar. Biraq, biz azamattyqqa oqyp jatqan oqu ornyndaghy tirkeu boyynsha tapsyra almaydy ekenbiz. Ol ýshin JOO-daghy tirkeuimizden shyghyp, túraqty tirkeuge rúqsat beretin ýi-jaylardy tauyp, sonda túraqty tirkeuden ótkennen keyin ghana, azamattyqqa tapsyra alamyz. Men ózim tórt jyl boyy oquymnyng ayaqtalghanyn kýttim. Sodan keyin ghana, 2012 jyly uniyversiytetting tirkeuinen shyghyp, azamattyqqa qújat jinadym. Óitkeni JOO-lar bizdi uniyversiytet jataqhanasyndaghy uaqytsha tirkeuden shygharmaydy. Eger, «tirkeuden shyqqyng kelse, birden «shyghu vizasyn» basyp, Qytaygha qaytaramyz» deydi. Sonyng bәri biz ýshin kәdimgidey tosqauyl.
Lәzzat Múhitova:
- Búl jerdegi mәsele - JOO-lardyng túraqty tirkeuge rúqsat bermeytindiginde bolyp otyr. «QR Azamattyghy turaly» zannyng 16-baby boyynsha azamattyq alugha niyet etushiler QR-da túraqty tirkeuge túruy qajet dep jazylghan. Áriyne, 90-shy jyldardyng basynda barlyq JOO-lar etnikalyq qazaqtardyng túraqty tirkeuine mýmkindik berip, olardyng azamattyq alyp ketuine kóp qol úshyn sozdy. Qazir sol dәstýr qaytadan ýzilip qalyp otyr. Al túraqty tirkeuge túra alatyn bolsanyzdar, «jeke sapar» vizasy, «shyghu» vizasy degenderding qajeti bolmay qalady. Eger JOO-lar «biz búl azamattar azamattyqqa qújattaryn ótkizgenge deyin, túraqty tirkeuge túruyna rúqsat beremiz» deytin bolsa, studentterding azamattyghyn aluy turaly әngime mýldem qozghalmaytyn bolady. Biraq qazirgi JOO-lar búghan rúqsat bermey otyr.
Kýlsim Ysqaqova:
- Men bir mәselening basyn ashyp aitqym keledi. 2011 jyldyng tamyz aiynda «Kóshi-qon turaly» zannyng jana redaksiyasy qabyldandy. Kóship kelgenderine qansha jyl bolsa da, ózin «oralman» dep esepteytinder kóp. Olardyng arasynda azamattyghyn alghandar da, Qazaqstanda túraqty túru mәrtebesine ie - Yqtiyar hatpen jýretinder de kóp. «Kóshi-qon turaly» zannyng jana redaksiyasynda «Oralman» úghymy keneytildi. Zanda oghan: «Túraqty túru maqsatynda Qazaqstangha qonys audarghan jәne osy zang ayasynda tiyisti mәrtebege ie bolghan - últy qazaq adam» degen anyqtama beriledi. Búdan bylay shetelden kelgen qazaqtar jergilikti jerde arnayy tirkeuden ótip, oralman kuәligin almasa, olar «oralman» dep sanalmaydy. Olargha beriletin mәrtebe - «etnikalyq qazaq». Al «oralman kuәligine» ie jandar QR azamattyghyn alghangha deyin týrli әleumettik jenildikterdi alugha jәne zeynetaqysyn rәsimdeuge, júmysqa ornalasugha mýmkindik alady. «Oralman kuәligi» bir jyldyq merzimge ghana beriledi jәne osy merzim ishinde oralman QR azamattyghyna qújattaryn tapsyryp ýlgermese, kuәlikting merzimi sozylmaydy. Óitkeni, búryn kelgennen keyin Qazaqstan azamattyghyn alugha asyqpaytyndar óte kóp boldy. Keybireuler «Yqtiyar hatpen» jýre berudi jón sanady. Sol sebepti de búl mәseleni birjaqty etudi jón kórdik.

P.S.

Bizge ótinish aityp, túraqty tirkeuge túra almay jýrgenin mәlim etken adamdardyng kóbi - Almaty oblysyna qarasty túrghyndar bolyp shyqty. Sol sebepti de, mәselening mәn-jayyn naqty bilu maqsatynda Almaty oblystyq Ishki ister departamenti, Kóshi-qon polisiyasy basqarmasy, Azamattyq jәne immigrasiya bólimine habarlasqan edik. Atalghan bólimning bastyghy Qayrat Baybolov myrza «Sheteldikter men azamattyghy joq adamdardy tirkeu jәne olargha Qazaqstan Respublikasynda túraqty túrugha rúqsat beru boyynsha memlekettik qyzmet standartyn bekitu turaly» QR Ýkimetining 2009 jylghy 14 jeltoqsandaghy №2102 Qaulysyna ózgerister engizu turaly QR Ýkimetining 2012 jylghy 28 nauryzdaghy №362 Qaulysyn qolyma ústatty.
­- Osy Qaulydaghy 11-tarmaqtyng 2-babynda mynanday ózgerister engizilgen: «QR-da ózge de zandy negizde uaqytsha bolatyn adamdar: kelgen elinde sottylyghynyng bar boluyn ne joqtyghyn rastaytyn qújatty; ketu paraghy ne shetelge túraqty túru ýshin shyghugha rúqsatty rastaytyn basqa qújat retinde boluy mýmkin sheteldikting Azamattyghyna ie memleketining jazbasha kelisimin úsynady» delingen. Búryn búl talaptardyng etnikalyq qazaqtargha qatysy joq bolatyn. Ýkimetting Qaulysy ishki núsqaulyqtardan joghary túrady. Sol sebepti de biz osy Qauly boyynsha júmys isteuge mәjbýrmiz. Keybir kezderde qandastarymyzgha kómektesu ýshin múnday qújatynyng bolmauyna kóz júma qaraymyz. Biraq bizding de ýstimizden qaraytyn qúzyrly organdar bar. Eger olar tekserip qalatyn bolsa, Ýkimetting Qaulysyn nege oryndamay jatyrsyzdar dep shýiligedi, - deydi ol.
Qayrat Baybolovtyng aituynsha, jyl basynan beri tek Qytaydan kelgen 5 mynday qazaq Almaty oblysynda túraqty túrugha jәne Azamattyq alugha ótinish bergen. Aralarynda jogharyda talap etilgen qújatty әkep ótkizip jatqandary da bar. Alayda óte siyrek. Sol sebepti de búl Qauly etnikalyq qazaqtardyng azamattyq aluyna kedergi keltirip túrghan kórinedi. Sonday-aq, oblystyq Ishki ister departamentindegi shendiler BAQ ókilderinen osy mәseleni birjaqty etuge kómektesuin ótinip, Qaulygha (etnikalyq qazaq ókilderinen ózge) degen jalqy sóilemdi kirgizuge atsalysularyn súrady.
Búghan deyingi Ýkimettik Qaulylardyng kóbinde mәsele sheteldegi qazaqtargha qatysty bolghan jaghdayda, «etnikalyq qazaq ókilderinen ózge» degen sóilem qosylatyn bolsa, songhy bir-eki jyldyng kóleminde sheteldegi qazaqtar mýldem úmyt qalyp, olardyng dәrejesi ózge de sheteldikterding dәrgeyine jetken. «Azamattyq turaly» zangha engizilgen ózgeristerding biraz shu bolyp jýrip, ondaghy kelgen elining azamattyghynan shyqqany turaly anyqtamany talap etetin bapty jurnalister shulap jýrip ózgertken edi. Biraq, onyng esesine talap etiletin jogharydaghy qújat Qytay azamattary ýshin azamattyghynan shyqty degen anyqtamany alumen birdey dәrejede kórinedi. Sóitip, qazaq diasporasynyng eng iri shoghyry ornalasqan Qytaydan keletin qazaqtardyng aldyna taghy bir tosqauyl qoyylyp otyr.

Dayyndaghan Esengýl KÁPQYZY

"Týrkistan" gazeti