nemese belgiler jayly ne bilemiz?

nemese belgiler jayly ne bilemiz?

Balalar, bayqaysyndar ma, bizding «Qúiyrshyq» pen qytaydyng «Kung-fu pandasynda» bir úqsastyq bar. «Qúiyrshyq» mulitfilimin kórgen bolsan, qúiyrshyqtyng balagha ainalatyn sәtin esine týsirshi. Bala an-tang bolyp ainalasyna qaraydy. Kiyiz ýiding ishi netken әdemi! Sandyq, túskiyiz, dombyra... Al onyng janynda qyzyl qorjyn ilinip túr. Endi toqtay qal! Qorjynda qanday belgi túrghanyn qarashy. Kәdimgi iyn-yan tanbasy. Jaraydy, «Kung-fu pandada» búl belgining boluy zandy dep qarayyq. Sebebi, iyn-yan - qytaydyng (kәris, japonnyn) filosofiyalyq hәm diny nyshany. Olarsha, in - qaranghy, әiel, ólim degendi bildiredi. Al yan - sonyng kerisinshesi. Qytaydaghy dao dini - yandy qoldasa, lao - inge erekshe mәn beredi. Al bizde she? Búl belgining qazaqqa qanday qatysy bar? Ne ýshin «Qúiyrshyqtaghy» qorjynda qazaqtyng keremet onglarynyng biri emes, osy iyn-yan belgilengen?  Osyny bilu ýshin mulitfilimning avtory, qazaqtyng belgili animatory Qayyrghaly Qasymovqa habarlastyq. Ol kisi әngimeni qysqa ghana qayyrdy. «Biz qashanghy qazaqty beyshara qylyp kórsetemiz. Bizde ýlken mәdeniyet bolghan. Shynghys hannyng shapqynshylyghy biraz qúndylyghymyzdy qúrtyp jibergen. Bәlkim, iyn-yan belgisin qytay bizden alghan shyghar», - dedi animator.

Bir jaghynan, sózining jany bar siyaqty. Biz nege ol belgini bireuge teluimiz kerek, bәlkim bizdiki shyghar. Búlay deuimizding sebebi, keybir aghalarymyz iyn-yan jer betine kóshpeli halyqtar arqyly taralghan degendi aitady. Tipti, búrynghy ata-babalarymyzdyng kiyiminde iyn-yan belgisi bolypty. Ózbekәli Jәnibekov «Janghyryq» atty kitabynda «shoq ony» dep osy iyn-yandy ataghan eken.

Mәdeniyettanushy Serik Erghaly búl belgi ejelgi týrkilerde kezdesetinin aitady. Osyghan qaraghanda, onyng týrkilerge tәn simvol boluy da ghajap emes. Mәselen, songhy kezderi kәristing kinolaryndaghy batyrlardyng kiyiminen qazaqtyng ongyn anyq kóretin boldyq. IYә, qazaqtyng ongy! Bastapqyda, bәlkim kәristerge de tәn simvol shyghar dep mәn bermegenbiz. Sóitsek, olardyng tarihynda, ejelgi kiyimderinde onday naqysh joq bolyp shyqty. Tek, songhy kezderi kәris dizaynerleri qazaqtyng ongyn zamanauy dizayn ýlgisi retinde paydalanyp jatyr eken. Al, kerek bolsa!

Qarashy, júrt bizden «úrlap» jatyr. Al biz basqalardyng belgisine әuespiz. Mәselen, qazir bizdegi medisinalyq mekemeler, jedel jәrdem, dәrihanalardan qyzyldy-jasyldy krest kóremiz. Negizinen krest - hristiandardyng diny nyshany. Alayda týrkitanushy Múrat Ájining aituynsha, krest belgisi bizge tәn eken. II-III ghasyrlarda kresti Europagha Atilla aparghan kórinedi. Atillanyng otany - Altayda әli kýnge sheyin krest belgisin kie tútady eken. Keyin múny europalyqtar Isamen baylanystyryp, diny belgige ainaldyrghan-mys. Sol siyaqty kezinde kommunisterding kózindey bolghan Da Vinchiyding bes búryshty júldyzy da qazaq topyraghynan shyghypty. Arheolog Ábdesh Tóleubaev Shyghys Qazaqstandaghy Saq qorghandaryn zerttegende altyn týime tauypty. Ortasynda lazuritpen kómkerilgen bes búryshty júldyzdyng tanbasy bar eken. Týime bizding zamanymyzgha deyingi VIII ghasyrgha tәn dýnie bolyp shyqqan. Mine, qyzyq!

Bastapqy әngimege qayta oralayyq. Krestke kelip toqtap edik qoy. 1863 jyly Halyqaralyq Qyzyl Krest jәne Qyzyl ay qozghalysy qúrylady. Artynsha krest medisinanyng belgisi bolyp bekitildi. 1877 jyly Osman patshalyghy qyzyl krestke qarsy bolyp, ózderine qyzyl aidy ghana qaldyrady. Qazir әlemdegi kóptegen músylman elderining medisinasynda osy qyzyl ay qoldanylyp keledi. Qúdaysyz kenes zamanynyng ózinde qyzyl ay men qyzyl krest qatar jýripti dep estiymiz. Songhy kezderi aiy jayyna qalyp, kresi ghana saqtaldy. Al jasyl kresti 1993 jyly M.Gorbachev engizdi. Almatynyng keybir dәrihanalarynda jasyl janyp túratyny sodan. 2002 jyly Ukraina qyzyl krestten ýzildi-kesildi bas tartty. Sonda deymiz-au, bizding músylmanshylyghymyz qayda? Ayynan ainymaghan dindes elderden bizding qay jerimiz kem?

Al Izraili elining medisinalyq mekemelerinde qyzyl altybúryshty júldyz beynelengen. Búl júldyz da jay júldyz emes. Evreyler ony týrlishe ataydy: Izrailiding Qúdayy, Dәuitting júldyzy, Sýleymenning móri. Sol Sýleymenning móri de qazir bizding eldi biylep-tóstep aldy. Kóptegen ghimarattardyng syrtynda osy belgi bar. Ol azday Taraz qalasynyng simvolynda, Sentrkredit bankinde osy Sýleymenning móri basylghan.

Aytpaghymyz ne edi? Á, mulitfilimnen bastalghan eken ghoy. IYә, sonymen bizde belgi kóp. Ózimdiki deyin desek, ózgeler iyemdenip alghan. Ózgeniki deyin desen, ózimde bar. Bile bilgen adamgha belgide de ýlken mәn bar siyaqty. Kýnzi (Konfusiy): «Bolashaqta dýniyeni rәmizder men belgiler biyleydi» depti. Aytqany aiday kelip túr emes pe? Álde janylystym ba?!

Serikbol HASAN

(«Úlan», №7,19.02.2013)