نەمەسە بەلگىلەر جايلى نە بىلەمىز؟

نەمەسە بەلگىلەر جايلى نە بىلەمىز؟

بالالار، بايقايسىڭدار ما، ءبىزدىڭ «قۇيىرشىق» پەن قىتايدىڭ «كۋنگ-فۋ پانداسىندا» ءبىر ۇقساستىق بار. «قۇيىرشىق» ءمۋلتفيلمىن كورگەن بولساڭ، قۇيىرشىقتىڭ بالاعا اينالاتىن ءساتىن ەسىڭە ءتۇسىرشى. بالا اڭ-تاڭ بولىپ اينالاسىنا قارايدى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى نەتكەن ادەمى! ساندىق، تۇسكيىز، دومبىرا... ال ونىڭ جانىندا قىزىل قورجىن ءىلىنىپ تۇر. ەندى توقتاي قال! قورجىندا قانداي بەلگى تۇرعانىن قاراشى. كادىمگى ين-يان تاڭباسى. جارايدى، «كۋنگ-فۋ پاندادا» بۇل بەلگىنىڭ بولۋى زاڭدى دەپ قارايىق. سەبەبى، ين-يان - قىتايدىڭ (كارىس، جاپوننىڭ) فيلوسوفيالىق ءھام ءدىني نىشانى. ولارشا، ين - قاراڭعى، ايەل، ءولىم دەگەندى بىلدىرەدى. ال يان - سونىڭ كەرىسىنشەسى. قىتايداعى داو ءدىنى - ياندى قولداسا، لاو - ينگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ال بىزدە شە؟ بۇل بەلگىنىڭ قازاققا قانداي قاتىسى بار؟ نە ءۇشىن «قۇيىرشىقتاعى» قورجىندا قازاقتىڭ كەرەمەت ويۋلارىنىڭ ءبىرى ەمەس، وسى ين-يان بەلگىلەنگەن؟  وسىنى ءبىلۋ ءۇشىن ءمۋلتفيلمنىڭ اۆتورى، قازاقتىڭ بەلگىلى انيماتورى قايىرعالي قاسىموۆقا حابارلاستىق. ول كىسى اڭگىمەنى قىسقا عانا قايىردى. «ءبىز قاشانعى قازاقتى بەيشارا قىلىپ كورسەتەمىز. بىزدە ۇلكەن مادەنيەت بولعان. شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعى ءبىراز قۇندىلىعىمىزدى قۇرتىپ جىبەرگەن. بالكىم، ين-يان بەلگىسىن قىتاي بىزدەن العان شىعار»، - دەدى انيماتور.

ءبىر جاعىنان، ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى. ءبىز نەگە ول بەلگىنى بىرەۋگە تەلۋىمىز كەرەك، بالكىم بىزدىكى شىعار. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، كەيبىر اعالارىمىز ين-يان جەر بەتىنە كوشپەلى حالىقتار ارقىلى تارالعان دەگەندى ايتادى. ءتىپتى، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ كيىمىندە ين-يان بەلگىسى بولىپتى. وزبەكالى جانىبەكوۆ «جاڭعىرىق» اتتى كىتابىندا «شوق ويۋى» دەپ وسى ين-ياندى اتاعان ەكەن.

مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي بۇل بەلگى ەجەلگى تۇركىلەردە كەزدەسەتىنىن ايتادى. وسىعان قاراعاندا، ونىڭ تۇركىلەرگە ءتان سيمۆول بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ماسەلەن، سوڭعى كەزدەرى كارىستىڭ كينولارىنداعى باتىرلاردىڭ كيىمىنەن قازاقتىڭ ويۋىن انىق كورەتىن بولدىق. ءيا، قازاقتىڭ ويۋى! باستاپقىدا، بالكىم كارىستەرگە دە ءتان سيمۆول شىعار دەپ ءمان بەرمەگەنبىز. سويتسەك، ولاردىڭ تاريحىندا، ەجەلگى كيىمدەرىندە ونداي ناقىش جوق بولىپ شىقتى. تەك، سوڭعى كەزدەرى كارىس ديزاينەرلەرى قازاقتىڭ ويۋىن زاماناۋي ديزاين ۇلگىسى رەتىندە پايدالانىپ جاتىر ەكەن. ال، كەرەك بولسا!

قاراشى، جۇرت بىزدەن «ۇرلاپ» جاتىر. ال ءبىز باسقالاردىڭ بەلگىسىنە اۋەسپىز. ماسەلەن، قازىر بىزدەگى مەديتسينالىق مەكەمەلەر، جەدەل جاردەم، ءدارىحانالاردان قىزىلدى-جاسىلدى كرەست كورەمىز. نەگىزىنەن كرەست - حريستيانداردىڭ ءدىني نىشانى. الايدا تۇركىتانۋشى مۇرات ءاجىنىڭ ايتۋىنشا، كرەست بەلگىسى بىزگە ءتان ەكەن. ءىى-ءىىى عاسىرلاردا كرەستى ەۋروپاعا اتيللا اپارعان كورىنەدى. اتيللانىڭ وتانى - التايدا ءالى كۇنگە شەيىن كرەست بەلگىسىن كيە تۇتادى ەكەن. كەيىن مۇنى ەۋروپالىقتار يسامەن بايلانىستىرىپ، ءدىني بەلگىگە اينالدىرعان-مىس. سول سياقتى كەزىندە كوممۋنيستەردىڭ كوزىندەي بولعان دا ءۆينچيدىڭ بەس بۇرىشتى جۇلدىزى دا قازاق توپىراعىنان شىعىپتى. ارحەولوگ ابدەش تولەۋباەۆ شىعىس قازاقستانداعى ساق قورعاندارىن زەرتتەگەندە التىن تۇيمە تاۋىپتى. ورتاسىندا لازۋريتپەن كومكەرىلگەن بەس بۇرىشتى جۇلدىزدىڭ تاڭباسى بار ەكەن. تۇيمە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءVىىى عاسىرعا ءتان دۇنيە بولىپ شىققان. مىنە، قىزىق!

باستاپقى اڭگىمەگە قايتا ورالايىق. كرەستكە كەلىپ توقتاپ ەدىك قوي. 1863 جىلى حالىقارالىق قىزىل كرەست جانە قىزىل اي قوزعالىسى قۇرىلادى. ارتىنشا كرەست مەديتسينانىڭ بەلگىسى بولىپ بەكىتىلدى. 1877 جىلى وسمان پاتشالىعى قىزىل كرەستكە قارسى بولىپ، وزدەرىنە قىزىل ايدى عانا قالدىرادى. قازىر الەمدەگى كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ مەديتسيناسىندا وسى قىزىل اي قولدانىلىپ كەلەدى. قۇدايسىز كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە قىزىل اي مەن قىزىل كرەست قاتار ءجۇرىپتى دەپ ەستيمىز. سوڭعى كەزدەرى ايى جايىنا قالىپ، كرەسى عانا ساقتالدى. ال جاسىل كرەستى 1993 جىلى م.گورباچەۆ ەنگىزدى. الماتىنىڭ كەيبىر ءدارىحانالارىندا جاسىل جانىپ تۇراتىنى سودان. 2002 جىلى ۋكراينا قىزىل كرەستتەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. سوندا دەيمىز-اۋ، ءبىزدىڭ مۇسىلمانشىلىعىمىز قايدا؟ ايىنان اينىماعان دىندەس ەلدەردەن ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز كەم؟

ال يزرايل ەلىنىڭ مەديتسينالىق مەكەمەلەرىندە قىزىل التىبۇرىشتى جۇلدىز بەينەلەنگەن. بۇل جۇلدىز دا جاي جۇلدىز ەمەس. ەۆرەيلەر ونى تۇرلىشە اتايدى: ءيزرايلدىڭ قۇدايى، ءداۋىتتىڭ جۇلدىزى، سۇلەيمەننىڭ ءمورى. سول سۇلەيمەننىڭ ءمورى دە قازىر ءبىزدىڭ ەلدى بيلەپ-توستەپ الدى. كوپتەگەن عيماراتتاردىڭ سىرتىندا وسى بەلگى بار. ول ازداي تاراز قالاسىنىڭ سيمۆولىندا، تسەنتركرەديت بانكىندە وسى سۇلەيمەننىڭ ءمورى باسىلعان.

ايتپاعىمىز نە ەدى؟ ءا، مۋلتفيلمنەن باستالعان ەكەن عوي. ءيا، سونىمەن بىزدە بەلگى كوپ. وزىمدىكى دەيىن دەسەك، وزگەلەر يەمدەنىپ العان. وزگەنىكى دەيىن دەسەڭ، وزىمدە بار. بىلە بىلگەن ادامعا بەلگىدە دە ۇلكەن ءمان بار سياقتى. كۇڭزى (كونفۋتسي): «بولاشاقتا دۇنيەنi رامiزدەر مەن بەلگiلەر بيلەيدi» دەپتى. ايتقانى ايداي كەلىپ تۇر ەمەس پە؟ الدە جاڭىلىستىم با؟!

سەرىكبول حاسان

(«ۇلان»، №7,19.02.2013)