Múqaghaly Maqataevtyng kez-kelgen suretin aldynyzgha jayyp qoyyp, azyraq ýnilip kórinizshi. Onyng әlpetinen ólenge degen adaldyqty, qaysarlyqty jәne tau suynday túnyq pәkiza sezimdi bayqay alatynynyzgha kýmәnimiz joq. Úzaq qaray berseniz, oilandyrady, saghyndyrady, jeteleydi. Búl onyng magiyalyq qasiyeti әri adam janyna jaqyndyghynan bolsa kerek. Adamnyng jýzi neni bildirse, jýregi de sony aitpaq.

Stefan Sveyg Charliz Dikkens turaly jazbasynda ony aghylshyn oqyrmany qalay qabyldaghany jóninde: «Onyng kóne kóztanystarynyng birining aituynsha, Dikkensting kelesi kitapshasyn sómkesine salyp әkeletin poshtashyny olar ýilerinde kýtip, shydap otyra almaydy eken. Tipti olar búl kitapshalar kelgenshe bir-birimen shygharma keyipkerleri turaly әngimelesip, «Kopperfil Dorege ýilene me, әlde Agnessagha ýilene me?» degen mәsele tónireginde daulasady… Poshtashy keletin kýni әrqaysysy ózine tiyesili kitapty tezirek qolyna alu ýshin eki mili jerden onyng aldynan shyghatyn. Olar ýilerine qaytyp kele jatyp, jol boyy Dikkensting kitabyn oqyp kele jatady», – dep jazady. Búl bizge kәdimgi anyz siyaqty kórinui mýmkin, biraq shyn ekeni anyq. Al bizding әdebiyette kóp oqylghan aqyn Múqaghaly Maqataev bolsa kerek. Ony tughan halqy janaghy Dikkensting halqy siyaqty әr jazghanyn jyldar boyy sarylyp kýtpese de, soghan jaqyndau kýide qoshamettedi. Múqaghalidyng oqyrmany da, danqy da az bolghan joq.

Onyng quatty poeziyasy eshteneden jasqanbady, tipti qylyshynan qan tamyp túrghan Sovet sayasatynan da taysalmady. Búny adamnyng ishki jan dýniyesindegi batyldyqtyng ónerdegi shynayy kórinisi dep týsinemiz. Batyldyghy kemshin qanshama aqyndar ótti, nәtijiyesinde olardyng jazghandary qaltarystarda búghyp qala berdi. Aqyndyq telegey shabytyna qaysarlyghy qosylghan son, Múqaghaly poeziyasy el jýregin jaulamay qaytsin?

Múqaghaly turaly aitylghan sayyn onyng ruhany әlemi búrynghydan da biyiktey týsetindey seziledi. Nege dersiz? Óitkeni onyng әr óleni aqynnyng әr qyryn, adamy bolmysyn asha týspek. Álem әdebiyetinde de, bizding әdebiyetimizde de ónerge kelui men taghdyry zertteuge túrarlyq túlghalar óte kóp. Biz ýshin Múqaghaly Maqataev sonyng aiqyn dәleli. Múqaghalidyng danqyn shygharghan eki sebep bar desek, onyng biri – shynayy poeziyasy, endi biri – halyqtyng ruhany súranysyn der kezinde qanaghattandyra aluynda. Shygharmashyl adam ýshin eng keregi de osy bolmaq. Endeshe, Múqaghaly degenimiz – asqaq poeziya, ór ruh, túnyp túrghan salt-dәstýr sosyn batyldyq degenimiz jón siyaqty.

«Býgin tanerteng balkongha shyghyp edim, múrnyma auyldyng iyisi keldi». Búl sózdi ol 1973 jyly 21 sәuirde kýndeligine jazypty. Meninshe, aqyn búny jaydan-jay jazbasa kerek. Ol – qazaqy auyldyng minezin, keskin-kelbetin, anghal sezimi men adaldyghyn ózimen birge Almatygha arqalap kelip, ózimen birge arghy dýniyege ala ketken qúbylys.

Almaty – Múqaghaly aqynnyng eng baqytty hәm eng kýizelisti sәtterine kuә bolghan qala. Ol kóptegen shygharmalaryn osy shaharda jazyp, óleng biltesin tútandyrdy. Al kýizelisti shaqtary deytinimiz, ol ózin týsinbegen zamandas pen qalamdasty, kelensiz pikirler men joydasyz sózderdi de osy qalada estidi.

Álem әdebiyetindegi kóptegen túlghalardyng әr qyryn, jeke ómirin, tipti túrghan ýilerin de jýieli zerttep, júrtqa tanystyrghan dýniyeler molynan kezdesedi. Búghan «Heminguey túrghan ýi», «Uolt Uitmenning kabiyneti» siyaqty әdeby maqalalar dәlel bola alady. Múqaghaly Maqataev poeziyasy haqynda derekter mol, kóp jazyldy. Al biz osy jazbamyzda onyng Almatydaghy pәterleri turaly sóz qozghamaqpyz. Búl jóninde bizge aqynnyng úly Júldyz Múqaghaliyúly aityp berdi:

«1964 jyly Almatygha kóship keldik. Bayaghyda Almatyda birinshi liniya, ýshinshi liniya, jetinshi liniya deytin kósheler bar bolatyn. Biz sonyng jetinshi liniyasynda (Qazir búl Klochkova degen kóshe) Shynyqúl (Ózi Jambyldyng qazaghy, әielining aty Qantay ma, Qanatay ma, ekeuining biri) degen aqsaqaldyng pәterin jalgha aldyq. Búl jerde úmytpasam, ýsh jylday túrdyq, men sol jaqtaghy 9-internatqa oqugha baryp jýrdim. Shynyqúl aqsaqaldyng taghy bir pәtershisi Shayzat deytin dәriger kisi edi. Ol kisi әr kýni tanerteng bizge bes tiyndy bere salatyn, keyde tipti on tiyn da beretin. Sodan keyin biz búryn Internasionalinaya dep atalghan, qazirgi Syrbay Mәulenov kóshesindegi №129 ýige kóshtik. Pәter nómiri – 20. Al 21-pәterde Quandyq Shanghytbaev aqsaqal túratyn. Búl ýiding ýsh bólmesinde biz túrsaq, eki bólmesinde Tayyr Jarokovtyng ýlken úly Marat Jarokov otbasymen túrdy. Bizding ýstimizde jazushy Safuan Shaymerdenovtyn, Lәilә Bazanova degen akademikting ýileri bolatyn. Qazir sol tórt qabatty ýy ghana aman túr, sebebi ol jerde Ábu Sәrsenbaev, Júmeken Nәjimedenov, Quandyq Shanghytbaev siyaqty aqyn-jazushylar ómir sýrdi. Osy ýide kóp jyldar túrdyq. Bizding negizgi balalyq shaghymyz osy ýide ótti. Ospanhan Áubәkirov, Toqash Berdiyarov, Beken Ábdirazaqov siyaqty kisiler sondaghy ýiimizge jii keletin. Jastar da әkeme ýiirsek boldy, Kenshilik Myrzabekov, Iran-Ghayyp, Rafaeli Niyazbekov sekildi jas qonaqtary da bar edi. Meyli, qanday ýide túrsa da, әkem eshkimdi jatsynbady. «Lashyn, baryndy qazangha sal», – deytin. Keyde qazangha salatyn eshtene tabylmaytyn kýnder de kezdesti. 1970 jyldary әkemiz Ánuarbek Bayjanbaevpen kelisip, sol kisining ýiine bardyq. Ákem sol jyldary radioda diktor bolyp qyzmet istep, Bayjanbaevqa shәkirt boldy. Poeziyany mәnerlep oquda әkem siyaqty oqityndar neken-sayaq. Óitkeni ol kisi Ánuarbek Bayjanbaevtyng mektebinen ótken-di. Bayjanbaev bergen pәter Panfilov pen Shevchenkonyng qiylysynda edi. Ol 1930 jyldary salynghan ýy eken, as ýiine kirsen, bayaghy oshaqtyng orny túratyn. Bayjanbaevtyng kenje balasy ýiin Syrbay Mәulenovke auystyrsa, men óz ýiimizdi Panfilovke qaray kóshirdim. Ákem men Bayjanbaev jii әngimelesip otyratyn. Zang fakulitetin sol ýide túrghanymyzda bitirdim. Qazir ol ýidi búzyp tastapty. Bizden sәl joghary Ábdilda Tәjibaev túrdy. Ákem ýnemi sol kisining ýiine baratyn. Ákem 1976 jyly Panfilov kóshesining boyyndaghy pәterimizde qaytys boldy, mýrdesin sol ýiden shyghardyq. Keyin tura sol ýiding janyndaghy Qúrmanghazy men Furmanovtyng búryshyndaghy janadan salynghan ýiden sol kezdegi Almaty qalasynyng әkimi Auqadiyev bizge jana ýy berdi».

Aqyn Almatyda ótkizgen 12 jylynda ýsh pәterde túrypty. Az da emes, kóp te emes. Ol túrghan «jetinshi liniya» deytin kóshedegi (Qazirgi Klochkova) jer ýidin, Panfilov pen Shevchenkonyng qiylysyndaghy pәterding ornyna basqa ýy salynypty. Biz tek qazirgi Syrbay Mәulenov kóshesindegi 129-ýige bara aldyq. «Búl ýide 1964-1971 jyldary asa kórnekti qazaq aqyny Múqaghaly Maqataev túrghan» degen eskertkish taqta aldymyzdan shyqty. Aqyn túrghan 20 nómirli pәterding esik qonyrauyn birneshe ret basyp edik, eshkim ashpady. Kezinde Ánuar Álimjanov, Júmeken Nәjimedenov siyaqty túlghalar túrghan tórt qabatty ghimarattyng aulasy keshegi tarihtan әldebir syr aitqysy keletindey typ-tynysh kýide túr. Mýmkin tas ýiler de qolyn sermep jyr oqityn sol oghlandardy saghynatyn shyghar.

Ár jyl sayyn toghyzynshy aqpanda Múqaghaly qonyrauy soghylady. Ol – últtyq poeziyanyn, shynayy bolmystyn, ónerge degen adaldyqtyng qonyrauy. Búl qonyrau әr soghylghan sayyn basqasha ýn shygharady. Ádebiyette ómirdi óleng etuden qashqan aqyndar kóp, biraq Múqaghaly ómirding ózin qúdiretti poeziyagha ainaldyrdy. «Tarih – qúdaylardyng ishindegi eng qataly» deydi Sveyg. Sol qatal Qúday Maqataev syndy aqiyq aqynnyng óleng shamyn әrbir jyr sýietin jýrekke jaqty. Jagha bermek.

Eger Almaty kóshelerine til biter bolsa, onda Múqaghaly turaly eng keremet estelikterdi kezinde aqyn jýrgen kósheler aitar edi.

Dýisenәli Álimaqynnyng jazbasy

Abai.kz