مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ كەز-كەلگەن سۋرەتىن الدىڭىزعا جايىپ قويىپ، ازىراق ءۇڭىلىپ كورىڭىزشى. ونىڭ الپەتىنەن ولەڭگە دەگەن ادالدىقتى، قايسارلىقتى جانە تاۋ سۋىنداي تۇنىق پاكيزا سەزىمدى بايقاي الاتىنىڭىزعا كۇمانىمىز جوق. ۇزاق قاراي بەرسەڭىز، ويلاندىرادى، ساعىندىرادى، جەتەلەيدى. بۇل ونىڭ ماگيالىق قاسيەتى ءارى ادام جانىنا جاقىندىعىنان بولسا كەرەك. ادامنىڭ ءجۇزى نەنى بىلدىرسە، جۇرەگى دە سونى ايتپاق.

ستەفان تسۆەيگ چارلز ديككەنس تۋرالى جازباسىندا ونى اعىلشىن وقىرمانى قالاي قابىلداعانى جونىندە: «ونىڭ كونە كوزتانىستارىنىڭ ءبىرىنىڭ ايتۋىنشا، ديككەنستىڭ كەلەسى كىتاپشاسىن سومكەسىنە سالىپ اكەلەتىن پوشتاشىنى ولار ۇيلەرىندە كۇتىپ، شىداپ وتىرا المايدى ەكەن. ءتىپتى ولار بۇل كىتاپشالار كەلگەنشە ءبىر-بىرىمەن شىعارما كەيىپكەرلەرى تۋرالى اڭگىمەلەسىپ، «كوپپەرفيل دورەگە ۇيلەنە مە، الدە اگنەسساعا ۇيلەنە مە؟» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە داۋلاسادى… پوشتاشى كەلەتىن كۇنى ارقايسىسى وزىنە تيەسىلى كىتاپتى تەزىرەك قولىنا الۋ ءۇشىن ەكى ميل جەردەن ونىڭ الدىنان شىعاتىن. ولار ۇيلەرىنە قايتىپ كەلە جاتىپ، جول بويى ديككەنستىڭ كىتابىن وقىپ كەلە جاتادى»، – دەپ جازادى. بۇل بىزگە كادىمگى اڭىز سياقتى كورىنۋى مۇمكىن، بىراق شىن ەكەنى انىق. ال ءبىزدىڭ ادەبيەتتە كوپ وقىلعان اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ بولسا كەرەك. ونى تۋعان حالقى جاڭاعى ديككەنستىڭ حالقى سياقتى ءار جازعانىن جىلدار بويى سارىلىپ كۇتپەسە دە، سوعان جاقىنداۋ كۇيدە قوشامەتتەدى. مۇقاعاليدىڭ وقىرمانى دا، داڭقى دا از بولعان جوق.

ونىڭ قۋاتتى پوەزياسى ەشتەڭەدەن جاسقانبادى، ءتىپتى قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان سوۆەت ساياساتىنان دا تايسالمادى. بۇنى ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى باتىلدىقتىڭ ونەردەگى شىنايى كورىنىسى دەپ تۇسىنەمىز. باتىلدىعى كەمشىن قانشاما اقىندار ءوتتى، ناتيجيەسىندە ولاردىڭ جازعاندارى قالتارىستاردا بۇعىپ قالا بەردى. اقىندىق تەلەگەي شابىتىنا قايسارلىعى قوسىلعان سوڭ، مۇقاعالي پوەزياسى ەل جۇرەگىن جاۋلاماي قايتسىن؟

مۇقاعالي تۋرالى ايتىلعان سايىن ونىڭ رۋحاني الەمى بۇرىنعىدان دا بيىكتەي تۇسەتىندەي سەزىلەدى. نەگە دەرسىز؟ ويتكەنى ونىڭ ءار ولەڭى اقىننىڭ ءار قىرىن، ادامي بولمىسىن اشا تۇسپەك. الەم ادەبيەتىندە دە، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە دە ونەرگە كەلۋى مەن تاعدىرى زەرتتەۋگە تۇرارلىق تۇلعالار وتە كوپ. ءبىز ءۇشىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ سونىڭ ايقىن دالەلى. مۇقاعاليدىڭ داڭقىن شىعارعان ەكى سەبەپ بار دەسەك، ونىڭ ءبىرى – شىنايى پوەزياسى، ەندى ءبىرى – حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن دەر كەزىندە قاناعاتتاندىرا الۋىندا. شىعارماشىل ادام ءۇشىن ەڭ كەرەگى دە وسى بولماق. ەندەشە، مۇقاعالي دەگەنىمىز – اسقاق پوەزيا، ءور رۋح، تۇنىپ تۇرعان سالت-ءداستۇر سوسىن باتىلدىق دەگەنىمىز ءجون سياقتى.

«بۇگىن تاڭەرتەڭ بالكونعا شىعىپ ەدىم، مۇرنىما اۋىلدىڭ ءيىسى كەلدى». بۇل ءسوزدى ول 1973 جىلى 21 ساۋىردە كۇندەلىگىنە جازىپتى. مەنىڭشە، اقىن بۇنى جايدان-جاي جازباسا كەرەك. ول – قازاقى اۋىلدىڭ مىنەزىن، كەسكىن-كەلبەتىن، اڭعال سەزىمى مەن ادالدىعىن وزىمەن بىرگە الماتىعا ارقالاپ كەلىپ، وزىمەن بىرگە ارعى دۇنيەگە الا كەتكەن قۇبىلىس.

الماتى – مۇقاعالي اقىننىڭ ەڭ باقىتتى ءھام ەڭ كۇيزەلىستى ساتتەرىنە كۋا بولعان قالا. ول كوپتەگەن شىعارمالارىن وسى شاھاردا جازىپ، ولەڭ بىلتەسىن تۇتاندىردى. ال كۇيزەلىستى شاقتارى دەيتىنىمىز، ول ءوزىن تۇسىنبەگەن زامانداس پەن قالامداستى، كەلەڭسىز پىكىرلەر مەن جويداسىز سوزدەردى دە وسى قالادا ەستىدى.

الەم ادەبيەتىندەگى كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ ءار قىرىن، جەكە ءومىرىن، ءتىپتى تۇرعان ۇيلەرىن دە جۇيەلى زەرتتەپ، جۇرتقا تانىستىرعان دۇنيەلەر مولىنان كەزدەسەدى. بۇعان «حەمينگۋەي تۇرعان ءۇي»، «ۋولت ۋيتمەننىڭ كابينەتى» سياقتى ادەبي ماقالالار دالەل بولا الادى. مۇقاعالي ماقاتاەۆ پوەزياسى حاقىندا دەرەكتەر مول، كوپ جازىلدى. ال ءبىز وسى جازبامىزدا ونىڭ الماتىداعى پاتەرلەرى تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز. بۇل جونىندە بىزگە اقىننىڭ ۇلى جۇلدىز مۇقاعاليۇلى ايتىپ بەردى:

«1964 جىلى الماتىعا كوشىپ كەلدىك. باياعىدا الماتىدا ءبىرىنشى لينيا، ءۇشىنشى لينيا، جەتىنشى لينيا دەيتىن كوشەلەر بار بولاتىن. ءبىز سونىڭ جەتىنشى لينياسىندا (قازىر بۇل كلوچكوۆا دەگەن كوشە) شىنىقۇل ء(وزى جامبىلدىڭ قازاعى، ايەلىنىڭ اتى قانتاي ما، قاناتاي ما، ەكەۋىنىڭ ءبىرى) دەگەن اقساقالدىڭ پاتەرىن جالعا الدىق. بۇل جەردە ۇمىتپاسام، ءۇش جىلداي تۇردىق، مەن سول جاقتاعى 9-ينتەرناتقا وقۋعا بارىپ ءجۇردىم. شىنىقۇل اقساقالدىڭ تاعى ءبىر پاتەرشىسى شايزات دەيتىن دارىگەر كىسى ەدى. ول كىسى ءار كۇنى تاڭەرتەڭ بىزگە بەس تيىندى بەرە سالاتىن، كەيدە ءتىپتى ون تيىن دا بەرەتىن. سودان كەيىن ءبىز بۇرىن ينتەرناتسيونالنايا دەپ اتالعان، قازىرگى سىرباي ماۋلەنوۆ كوشەسىندەگى №129 ۇيگە كوشتىك. پاتەر ءنومىرى – 20. ال 21-پاتەردە قۋاندىق شاڭعىتباەۆ اقساقال تۇراتىن. بۇل ءۇيدىڭ ءۇش بولمەسىندە ءبىز تۇرساق، ەكى بولمەسىندە تايىر جاروكوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى مارات جاروكوۆ وتباسىمەن تۇردى. ءبىزدىڭ ۇستىمىزدە جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ، ءلايلا بازانوۆا دەگەن اكادەميكتىڭ ۇيلەرى بولاتىن. قازىر سول ءتورت قاباتتى ءۇي عانا امان تۇر، سەبەبى ول جەردە ءابۋ سارسەنباەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ سياقتى اقىن-جازۋشىلار ءومىر ءسۇردى. وسى ۇيدە كوپ جىلدار تۇردىق. ءبىزدىڭ نەگىزگى بالالىق شاعىمىز وسى ۇيدە ءوتتى. وسپانحان اۋباكىروۆ، توقاش بەردياروۆ، بەكەن ابدىرازاقوۆ سياقتى كىسىلەر سونداعى ۇيىمىزگە ءجيى كەلەتىن. جاستار دا اكەمە ۇيىرسەك بولدى، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، يران-عايىپ، رافاەل نيازبەكوۆ سەكىلدى جاس قوناقتارى دا بار ەدى. مەيلى، قانداي ۇيدە تۇرسا دا، اكەم ەشكىمدى جاتسىنبادى. «لاشىن، بارىڭدى قازانعا سال»، – دەيتىن. كەيدە قازانعا سالاتىن ەشتەڭە تابىلمايتىن كۇندەر دە كەزدەستى. 1970 جىلدارى اكەمىز انۋاربەك بايجانباەۆپەن كەلىسىپ، سول كىسىنىڭ ۇيىنە باردىق. اكەم سول جىلدارى راديودا ديكتور بولىپ قىزمەت ىستەپ، بايجانباەۆقا شاكىرت بولدى. پوەزيانى مانەرلەپ وقۋدا اكەم سياقتى وقيتىندار نەكەن-ساياق. ويتكەنى ول كىسى انۋاربەك بايجانباەۆتىڭ مەكتەبىنەن وتكەن-ءدى. بايجانباەۆ بەرگەن پاتەر پانفيلوۆ پەن شەۆچەنكونىڭ قيىلىسىندا ەدى. ول 1930 جىلدارى سالىنعان ءۇي ەكەن، اس ۇيىنە كىرسەڭ، باياعى وشاقتىڭ ورنى تۇراتىن. بايجانباەۆتىڭ كەنجە بالاسى ءۇيىن سىرباي ماۋلەنوۆكە اۋىستىرسا، مەن ءوز ءۇيىمىزدى پانفيلوۆكە قاراي كوشىردىم. اكەم مەن بايجانباەۆ ءجيى اڭگىمەلەسىپ وتىراتىن. زاڭ فاكۋلتەتىن سول ۇيدە تۇرعانىمىزدا ءبىتىردىم. قازىر ول ءۇيدى بۇزىپ تاستاپتى. بىزدەن ءسال جوعارى ءابدىلدا تاجىباەۆ تۇردى. اكەم ۇنەمى سول كىسىنىڭ ۇيىنە باراتىن. اكەم 1976 جىلى پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى پاتەرىمىزدە قايتىس بولدى، مۇردەسىن سول ۇيدەن شىعاردىق. كەيىن تۋرا سول ءۇيدىڭ جانىنداعى قۇرمانعازى مەن فۋرمانوۆتىڭ بۇرىشىنداعى جاڭادان سالىنعان ۇيدەن سول كەزدەگى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى اۋقاديەۆ بىزگە جاڭا ءۇي بەردى».

اقىن الماتىدا وتكىزگەن 12 جىلىندا ءۇش پاتەردە تۇرىپتى. از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس. ول تۇرعان «جەتىنشى لينيا» دەيتىن كوشەدەگى (قازىرگى كلوچكوۆا) جەر ءۇيدىڭ، پانفيلوۆ پەن شەۆچەنكونىڭ قيىلىسىنداعى پاتەردىڭ ورنىنا باسقا ءۇي سالىنىپتى. ءبىز تەك قازىرگى سىرباي ماۋلەنوۆ كوشەسىندەگى 129-ۇيگە بارا الدىق. «بۇل ۇيدە 1964-1971 جىلدارى اسا كورنەكتى قازاق اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۇرعان» دەگەن ەسكەرتكىش تاقتا الدىمىزدان شىقتى. اقىن تۇرعان 20 ءنومىرلى پاتەردىڭ ەسىك قوڭىراۋىن بىرنەشە رەت باسىپ ەدىك، ەشكىم اشپادى. كەزىندە ءانۋار ءالىمجانوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سياقتى تۇلعالار تۇرعان ءتورت قاباتتى عيماراتتىڭ اۋلاسى كەشەگى تاريحتان الدەبىر سىر ايتقىسى كەلەتىندەي تىپ-تىنىش كۇيدە تۇر. مۇمكىن تاس ۇيلەر دە قولىن سەرمەپ جىر وقيتىن سول وعلانداردى ساعىناتىن شىعار.

ءار جىل سايىن توعىزىنشى اقپاندا مۇقاعالي قوڭىراۋى سوعىلادى. ول – ۇلتتىق پوەزيانىڭ، شىنايى بولمىستىڭ، ونەرگە دەگەن ادالدىقتىڭ قوڭىراۋى. بۇل قوڭىراۋ ءار سوعىلعان سايىن باسقاشا ءۇن شىعارادى. ادەبيەتتە ءومىردى ولەڭ ەتۋدەن قاشقان اقىندار كوپ، بىراق مۇقاعالي ءومىردىڭ ءوزىن قۇدىرەتتى پوەزياعا اينالدىردى. «تاريح – قۇدايلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتالى» دەيدى تسۆەيگ. سول قاتال قۇداي ماقاتاەۆ سىندى اقيىق اقىننىڭ ولەڭ شامىن ءاربىر جىر سۇيەتىن جۇرەككە جاقتى. جاعا بەرمەك.

ەگەر الماتى كوشەلەرىنە ءتىل بىتەر بولسا، وندا مۇقاعالي تۋرالى ەڭ كەرەمەت ەستەلىكتەردى كەزىندە اقىن جۇرگەن كوشەلەر ايتار ەدى.

دۇيسەنالى الىماقىننىڭ جازباسى

Abai.kz