«Qytaydyng qazirgi әdebiyeti qoqys», «qytay jazushylary shetinen araqkesh, maqtanshaq, jalqau, uaqytyn bosqa ótkizedi», «qazirgi qytay jazushylary adamnyng qanday jaratylys ekenin mýlde bilmeydi», «qytaylyq jazushylar kóp jazghan sayyn nashar jazady»... Búl sózderding barlyghy nemisting belgili sinolog ghalymy Gu Bindiki.

Gu Binning tolyq aty-jóni Volifgang. Ol 1945 jyly Germaniyanyng tómengi Saksoniya qalasynda dýniyege kelgen. Gu Bin - әigili sinolog, audarmashy, jazushy, Bonn uniyversiytetining sinologiya kafedrasynyng professory. Ol Germaniyadaghy eng jaqsy ghalymdardyng biri sanalady. Onyng zertteu baghyty, negizinen, qytay klassikalyq әdebiyeti, qytaydyng qazirgi jәne osy zamanghy әdebiyeti, sonymen birge, qytaydyng ziyatkerlik tarihy. 

Ádette, qytay mәdeniyetinen habary bar sheteldik ghalymdar ózi zertteytin qytaydy jaqsy kórip, maqtap jýredi, biraq Gu Bin qytay әdebiyetine renishin birden aitty: "Qazirgi qytay әdebiyeti – qoqys". Múny 2006 jyly Deutsche Welle-ge bergen súhbatynda aityp, qytay jazushylary men әdebiyetining týrli kemshilikterin tizip bergen.

Ol : "Qytay mәdeniyetinin  bes myng jyldyq tarihy bar. Qytaydyng tamasha mәdeniyetin qytay halqy ghana maqtan tútyp qoymaydy, sonymen qatar, shetelde dýniyege kelgen qytay mәdeniyetin zertteushiler toby da maqtan tútady. Olar sinologtar dep atalady",-dedi.

Shang jәne Chjou dәuirindegi «Ózgerister kitaby»,«Konfusiy traktattary», «Kóktem men kýz», Tang jәne Sung dinastiyalarynyng ólenderi men Ming jәne Ching dinastiyalarynyng romandary qytay órkeniyetining qazynasy. Búlar bizge qytay әdebiyetining gýldenuin baghalaugha mýmkindik beredi.

Qazirgi Qytayda «Ómir sýru活着» romanyn jazghan jazushy Yu Hua men Nobeli syilyghyn alghan Mo Yandar bar, biraq nemis ghalymy Gu Bin Yu Hua men Mo Yandar "halturshiyk" jazushylar ekenin aitty.

1930-1940 jyldary qytay әdebiyetining dengeyi Europanyng keybir elderinen әldeqayda joghary boldy, ony Fransiya, Italiya, Ispaniyamen salystyrugha bolady. Biraq 1949 jyldan keyin qytay әdebiyeti әlsiredi.

Gu Bin әdebiyet tilge, ónerge, estetikagha qyzmet etui kerek dep esepteydi, biraq qazir qytay әdebiyetinde múnday sipattar joq.

1980 jyldardaghy qytay poeziyasyn әlemdegi kórnekti aqyndardyng poeziyasymen salystyrugha bolady, biraq dramaturgiya túrghysynan artta qalghan.

Romandargha keletin bolsaq, 1980 jyldary jazushy Chjang Sziyening әielder mәselesi turaly romany jaqsy jazyldy. Onyng iydeyalary sol kezdegi halyqaralyq qúndylyqtargha óte jaqyn boldy, sondyqtan onyng romandaryn europalyqtar jaqsy qabyldady. Roman Germaniyada da óte tanymal.

Alayda Gu Bin 1980-shi jyldardan keyin qytay romandary birte-birte nasharlady dep sanaydy. Ol qytay romandaryn "vetchina" dep sipattady. "Nemis oqyrmandaryn jalyqtyrdy",-dedi.

Onyng sózinshe, nemis ziyalylary men jazushylary qytay romandarynan jiyirkengen. Sebebi, búl әdebiyetti týsinbeytin adamdardyng jazghany eken.

Gu Binning pikirinshe, qytay әdebiyeti qazir qúldyrap ketti. Ádebiyette belgili bir mazmún, әdeby til, forma joq. Jazushylar kommersiyalyq mýddeni algha qoydy. Olar adamnyng qanday jaratylys ekenin týsine almaydy. 

Gu Binning búl oilary qytaylyqtardy eleng etkizdi, qoghamda dýmpu tudyrdy, oghan renjidi. Shyn mәninde Gu Bin qytay әdebiyetining naghyz janashyry edi. Qytay qoghamy Gu Binning «qazirgi qytay әdebiyeti qoqys» dep aitqanymen mýlde kelispeymiz dedi. Shyngha kelsek, Gu Binning búl sózderi qytay әdebiyetindegi belgili bir ishinaralyq qúbylystargha bergen baghasy edi. Keybir sapasyz avtorlargha ghana arnaghan sóz bolatyn. Ol "jazushy aqsha ýshin jazsa, sapa týsedi. Kóp satylatyn roman jazu ýshin, baspanyng úsynysy boyynsha jazushylar ózderining bastapqy iydeyalaryn ózgertedi, osylaysha әdeby shygharmalardyng sapasy týsedi" degen oidy jetkizbek bolady.

Al Gu Bin aitqan qytay jazushylaryna kelsek, "olar adamnyng janyn týsinbeydi". Biraq búl jalpygha ortaq emes Gu Binning subektivti pikiri.

Qytay jazushylary adam janyn týsine me, joq pa, әriyne, ony oqyrmandar aitady. Myng oqyrmannyng jýreginde myng Gamlet bar. Árkimning óz subektivti oiy bar, ony joqqa shygharugha bolmaydy. Ádebiyet degen osy.

Gu Binnyng pikirleri bizdi tereng oilandyrdy. Qazirgi qytay әdebiyeti shynymen nashar ma? Myqty jazushylar joq pa? Biz olay oilamaymyz. Qytayda qazirgi kýni tamasha jazushylar men tamasha әdeby shygharmalar kóp! Solardyng az bóligin úsyndyq, siz de oqyp kóriniz:

1

n Hua

n Hua Qytayda eng kóp oqyrmany bar, tipti Mo Yannan da asyp týsetin jazushy. Onyng әrbir romany keremet «Aq janbyrdaghy ashy dauys», «Ómir sýru», «Su Sanguannyng qan satuy», «Aghayyndylar» (sәl myjymalau eki bólimnen túrady, birinshi bólimi jaqsy jazylghan) jәne «Jetinshi kýn» romandary bar. Yu Huanyng eng jaqsy tuyndysy «Su Sanguannyng qan satuy» romany.

Ayta keteyik, Yu Hua alghashqy kezde avangrad jazushylar tendensiyasyn ústanghan. Realistik baghyttaghy shygharmalary mýlde bolmaghan. Onyng alghashqy enbekterin eki sózben baghalaugha bolady: "Suyq әri qatygez" (oqyrmanyn esh ayamaytyn jazushy). Jazushynyng «Aqiqat jalghyz», «Álem týtin siyaqty» atty eki povesin oqynyz. Olardy aptap ystyqta oqysanyz da, mandayynyzdan suyq ter shyghady. Shygharmanyng basynda qorqasyz, biraq shydap oqynyz. Jaqynda Yu Hua «Biz ýlken alshaqtyqta ómir sýremiz» atty esseler jinaghyn shyghardy. Jinaq óte oily jәne oqugha túrarlyq. Aytpaqshy, Yu Huanyng muzykagha qatysty zertteuleri kóp. Qyzyqsanyz, onyng muzyka turaly esselerin oqugha bolady.

2

2

Mo Yan

Mo Yan, Jiya Piynva, Yan Lyanke - bizding dәuirdegi eng ýzdik ýsh jazushy. Mo Yan Nobeli syilyghyn alghangha deyin atalghan eki jazushydan artyq dep eshkim oilamaghan. Songhy on eki jylda Nobeli syilyghy qytaylyq jazushy-emigrant Gao Sinszyangha, 2010 jyly beybitshilik syilyghy aqyn Lu Syaobogha berildi. Eki rette de Nobelidik komiytetting sheshimi Qytay ýkimetining qatty narazylyghyn tughyzdy. Qazir Mo Yannyng shygharmalary el arasyna keng taralghan, әrqashan súranysqa iye. Al Gao Sinszyannyng oqyrmandary aitarlyqtay kóp emes. Sebebi, Qytay resmy týrde onyng shygharmalaryn taratudan bas tartqan.

Mo Yan shygharmalary siqyrly realizmge baghyttalghan, basynda oqugha ynghaysyzdyq tudyruy mýmkin. G. Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyghyn» oqyp shyqsanyz siqyrly realizmning ne ekenin týsinesiz. Jazushynyng Nobeli syilyghyn aluyna tikeley sebepker bolghan «Baqa» romany. Sonymen birge «Qyzyl Gaulyan әuleti», «Ómir men ólim kýresi», «Bylqyldaq keude, torsyldaq bókse», «Dar aghashy», «Araq eli», «41 hikayat», «Jәnnattaghy sarymsaq jyry» romandary bar. Romandary birinen-biri ótedi, oqugha әbden layyq. Mo Yannyng romandarynan tys «Qyzyl Gaulyan», «Móldir sәbiz» jәne «Bas barmaq» atty ýsh povestin oqynyz. Kishkentay auyldy mysal etip, әlemdik mәseleni kótergen, auyz eki tilmen jazba tildi jymdastyrghan, qiyal men shyndyqty biriktirgen sheber jazushy. 

3

Jiya Piynva

Jiya Piynvanyng shygharmalaryn alghash ashqanda әri qaray oqy almay qaluynyz mýmkin. Onyng romandary úzaq, tórt-bes jýz myng sózden túrady. Sebebi, Jiya Piynva romandaryndaghy әdis «ómir detalidarynyng aghyny» dep atalady, yaghny bir oqighanyng naqty negizgi jelisi joq, ómirding barlyq qyrlaryn kórsetip, әr nәrseni egjey-tegjeyli suretteydi.

Chen Sihening sózinmen keltirsek, Jiya Piynva «jerge jaqyn úshatyn jazushy». Onyng jazushylyq tamyry segiz jýz shaqyrym Sinchuani jerine boylap ketken.  Onyng Mao Dun әdebiyeti syilyghyn alghan «Shanchjou» romany óte tanymal. Dengeyi óte joghary «Sini operasy» romany - naghyz oqityn roman. «Gu Lu» – 680 000 sózden túratyn shygharma, ony oqu ýshin shydamdylyq qajet, onda mәdeny tónkeristi jaqsy suretteydi. «Kýigelek» romany әdemi jazylghan jәne óte jaqsy oqyldy. «Sham-shyraq» -  auylgha qyzmetke barghan әiel basshynyng shyndyqpen betpe-bet keluin bayandaydy. «Qart» - bir elding jýz jyldyq tarihyn bayandaydy. Songhy júmysy «Margaritka» romany ortanqol shygharma bolyp shyqty. 

4

Yan Lyanke

Yan Lyanke, Luoyannyng Sunsian audannyng tumasy, «Qytaydyng eng dauly jazushysy» degen atpen belgili. «Halyqqa qyzmet etu» degen povestin jazghan song osy atqa ie bolady.

Ádebiyet әleminde onyng ataghy jer jaryp túr. Nobeli syilyghyn aluy yqtimal qytay jazushylarynyng biri. Yan Lyanke shygharmalary shetelde óte tanymal. 2014 jyly Yan Lyanke әdebiyet boyynsha Kafka syilyghyn jenip aldy. Shygharmalarynyng stiyli absurdty, әsireleui kýshti, kýlkili, sonymen birge oqyrmanyn kýizeliske týsiredi. «Diynjuang armany» atty romany kýni býginge deyin tyiym salynghan ataqty roman, onda Henandaghy "Spid auyly" turaly bayandalady. «Kýn shuaqty jyldar» - Yan Lyankening osy uaqytqa deyingi eng jaqsy jazylghan shygharmasy jәne qazirgi qytay әdebiyetinde odan asyp týsetin shygharmalar az. «Rahat» romanyn oqyghan adam birtalay kýn kýizeliske úshyramaq. Aqiqatty jasyrmay jazghan shygharma. «Tastan qatty su» romanynda tónkeristing ghajayyp batyrlaryn oinaqy týrde jazdy. «Jarylys hronikasy» romany turaly әrtýrli pikirler bar, jazuy sәl әsizdeu shyqqan. Shygharmalaryndaghy mif pen shyndyqtyng úshtasuy kórsetiledi.

5

Lu Chjeniun

Henani ólkesi Yaniszini qalasynyng tumasy.

Lu Chjeniuni romandary eki týrge bólinedi: Tughan auyl seriyasy jәne shendiler ómiri turaly romandar. Ekeui de óte qyzyq.

Lu Chjeniun Ba Szini - jasampazdyq jolyn jalghastyrushy, onyng shygharmalary sayasatpen betpe-bet keledi, batyl aitady. Sheneunikter turaly romandarynda biyliktegi aram pighyldy adamdardy ashyq suretteydi. «Týkke túrghysyz» jәne «Auyz jappay madaqtau» enbekteri sonyng dәleli.

Lu Chjeniun shygharmalarynda «adam – әleumettengen januar» degen oy jatady. «Tapu», «Júmysshylar rotasy», «Mekeme», «Týkke túrghysyz», «Bir sóilem on myng sóilemge ten» degen romandary oqugha túrarlyq, bay mazmúndy tuyndylar. 

Jalghasy bar...

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz