Júma, 10 Qazan 2025
Ádebiyet 240 0 pikir 10 Qazan, 2025 saghat 12:50

«Qasqyrlar patshayymy» romany haqynda

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Qytay osy zaman kórnekti jazushysy Shen Shisy úzaq jyl dalada jatyp jan keshtilikpen týz taghysy qasqyrdy tereng zerdelep jazghan romanyn qazaq tilinde sóiletu maghan nәsip boldy...

Bas keypkeri kóksúr qanshyq patshanyng apandaghy jiyrma qasqyrgha janashyrlyghy, olardyng әr bireuining taghdyry ýshin týni boyy kóz ilmey aunaqshyp solardyng erteni ýshin qam jeui. Patsha boldym dep, tek búiryq berip otyrmay, barlyq iste ózi alda atoylap ýlgi kórsetui, moynyndaghy auyr jýkti sezinui, óz úlyn qateligi ýshin apannan quuy oqyrmannyng jýregin tebirentedi... Qoyshynyng kóksholaghyna barlyq qasqyrdyng auyzdaryng suy aghyp ashtyqtan búratylyp, qyr basynan qarap túrady, bәri de Kóksúr qanshyq patshanyng qas qabaghyn baghyp rúqsatyn kýtedi, sol jyly jaz óte ystyq bolyp quanshylyq jaylap, kýzge qaray jerding qara topyraghy shyqty, qasqyrlar tyshqan qualap qatty aryqtady, qysta qatty boldy, qalyng qar beluardan asty, jerde týk joq ashtyqtan búratylghan bayqús kókjaldardyng kez kelgenining shamasy keletin kóksholaqqa endi mine tiyise almay túr, qanshyq patsha bolsa san oidyng túmanynda... «Adamdar shaytannyng tilin alyp kókte kýnә jasap qoyyp jer betine jaza tartyp týsse de, óz ortasyna qoja bolyp keldi, adamdardyng temir qaruy bar únghysy suyq, odan shyqqan qorghasyn janymyzdy jalmaydy, kóksholaghyn jesek, izimizge týsip túqymyzdy qúrtady-au» dep, keri sheginuge ynghaylana berip kókjaldar tobyna kóz saldy. Búrynghy patsha Kýikýiding inisi, aghasy, jiyeni, naghashysy arlan abadandardyng qabyrghasyn sanap alarday aryqtaghan, әdette eshkimge kórsetpeytin kýjireygen moyyndary sozylyp jerge qaray týsip ketken. IYә, ózi patsha taghyna otyrghanda qasqyrlardyng әdeti boyynsha "saghan baghynamyz" dep, barlyghy úyatty da jandy jeri juan moyndaryn ashyp tamyryn kórsetip kóldeneng týsip aldyna jatqan, sol kezde olardyng senimin aqtaugha, olardy ash qaltyrmaugha, jaugha bermeuge, toptyng jerin eshkimge taptatpaugha, túqymdy tozdyrmaugha sert etip moyyndarynan sýigen. Mine qazir kórip túr bayqústar ashyqqanda әdette esh ashpaytyn úyatty jerin jinaughada shamalary kelmey qalypty, soghys bolsa alda jýrip top bastap ózge apannyng qasqyryn ne bengal jolbarysyn, qodastar men su siyrlardy apyryp-japyryp tastaytyn batyrlar...jany ashydy, solar ýshin patshanyng jýregi jylady, "tәuekel" dep búiryq beruge shaq qaldy, qaytadan adamnyng jauyzdyghyn oilady... Sheshesining ynjyqtyghyn, tym asyra oilanatyn ezdigin ishtey únata bermeytin, әkesi Kýikýy osy qasqyrlar ýshin bengal jolbarysyna jekpe-jekke shyghyp basyn bergen batyr bolghan. Patsha balasy kók súr abadannyng endi shydamy tausyldy, saydaghy kóksholaqqa atyldy, tamaqtan ordy...qalghan arlandar qaumalay jemtigin ortagha aldy. Bәri toyyndy. Esterin jiyp bolghan song adamnyng atyn jep qoyghandaryn endi bildi. Qorghanbasa "adam-jauyz" dep әrbiri shoshydy.

Shynymen romanda qoyshynyng toryna týsip saydyng ishinde qamalghan qasqyrlardyng ekeui orgha týsip qoldy bolsa, arpyldap jetken tanaday tóbetterding jolyn bógep basqalardy aman jiberu ýshin toptyng әjesi jiyrma jastan asqan kәri qanshyq qasqyr qúrban boldy. Apangha kelip shúghyl jinalys ashqan kóksúr patsha ýsh qasqyrdyng ólimine sebepshi bolghan ózining jalghyz úlynyng etegin kesip toptan qudy, qasqyr zanynda odan asqan jaza bolmaydy, jalghyz qasqyrdy adamdar onay jayratady, ne basqa toptaghy qasqyrlar ony talap óltiredi, ne jalghyz ózi azyq taba almay ashtan qatady....alayda ana bayqús egile jarym týnde aq týtek boranda qalyng qardy ombylap ketip bara jatqan úlynyng artynan jylap túrdy...әr týni basqa qasqyrlar úiyqtaghan song ekinshi asqazanyndaghy tamaqty aparyp úlym jýredi-au degen jerlerge tastap otyrdy...

Apandaghy segiz úrghashy ólekshinning ýilenu isterine kóksúr patsha jospar jasady, úrpaqtyng sapaly boluy ýshin olargha jar tandau isinde bolashaq kýieuding jeti atasyn zerdelep óte jinishke taldau da patsha moynyndaghy sharua.

Shen Shisi, búryn Shen Yimin degen atpen belgili. Qytay jazushylar odaghynyng mýshesi, Shanhay jazushylar birlestigining tóraghasy, Últtyq balalar әdebiyeti komiytetining mýshesi. 1980 jyldardyng basynda tabighat әdebiyetine әuestenip, әdeby shygharmashylyqpen ainalysa bastady. Negizgi shygharmalary: «Jetinshi iyt», «Qyzyl sýtti qoy», «Qasqyr patshanyng armany», «Jarymqandy shaqal patsha», «Qús» t.b. Ol jazghan jan-januarlar turaly romandary óte qyzyqty. Onda jazushy ómir boyy jighan bilimin úshtastyra otyryp, filosofiyalyq oilargha jeteleydi, adamdardyng óz tabighatynan alystap, qoghamdyq tәrtipting búzylghanyn, al januarlar dýniyesindegi qoghamdyq tәrtippen, qasang erejelerding әli saqtauy ekenin kóz aldyna әkelip otyrady. Onyng shygharmasy ýlkender men balalardyng da ystyq yqylasyna bólengen erekshe stilige iye. Últtyq ýzdik balalar әdebiyeti syilyghy men Bing Shin balalar әdebiyeti syilyghyn birneshe ret jenip aldy jәne Qytaydyng bastauysh jәne orta mektepterge arnalghan oqulyqtaryna endi.

Jazushynyng ata júrty Chjeszyan provinsiyasynyng Sishy degen jeri. Qalamger 1952 jyly Shanhay qalasynda dýniyege keldi. 1969 jyly Yuninani provinsiyasynyng Sishuanban degen jerine әskerge bardy, sol jaqta tura 36 jyl ómir sýrdi. Ol jazghan januarlar turaly romandar konnotasiya men erekshe stilige iye, oqyrmandar ony «Qytaydyng januarlar romandarynyng patshasy» dep ataydy.

Jazushynyng «Qyzyl shakal» romany Úlybritaniya, Resey, Germaniya, Polisha, Týrkiya, Chehiya, Shvesiya jәne Bolgariyada 2012 jyly jaryq kórdi. «Men qolymdaghy qalam arqyly adamdardyng ar-ojdanyn biyik ústap, januarlardy óz jayynda tynysh qaldyru, adamdardy tabighatpen ýilesimdi ómir sýruge shaqyramyn jәne jersharyn gýldendiruge ýndegim keledi» deydi jazushy. 2014 jyldyng mamyr aiynda «Qasqyr qanshyq patshasy» romany memlekettik baspasóz, radio, kino jәne televiydenie basqarmasynyng «2014 jyly últtyq jasóspirimderge úsynylatyn 100 tamasha kitap» tizimine engen.

Avtor romannyng alghy sózin «Analyq kýsh» dep ataghan, oqyp kóriniz:

«Men januarlar patshasy turaly úzaq uaqyttan beri jazghym keldi jәne «patshanyn» naqty rólin múqiyat zerttedim. Men óte qyzyqty qúbylysty bayqadym: tabighattaghy januarlarda patshalar kóbinese erkek bolady. Áriyne, patsha bolatyn analyqtary da bar, biraq olar negizinen jәndikter әleminde bolady. Mysalgha, qúmyrsqalar men aralarda ghana patsha úrghashysynan bolady eken. Keybir bauyrymen jorghalaushylarda erkegi әlsiz úrghashysy kýshtisi kezdesedi, sondyqtan olarda analyqtary patsha. Biraq januarlardyng kópshiligi, әsirese sýt qorektilerde negizinen patshalary erkegi. Tek birnesheuin aitpaghanda, mysaly afrikalyq jabayy itter, gimalaylyq jabayy itter jәne t.b., mine osyndaylarda ghana analyqtary patsha bolatyn itter tobyn bayqadym. Erkegining patsha boluy tabighatta keng tarap, әdetke ainalghan siyaqty. Sonyng ishinde eng tanymal – ol arystandar. Afrika saharasyndaghy arystandardyng patshalary – bәri erkek arystan. Osyghan úqsas mysal bar: barlyq primattar, mysaly orangutan, babun, maymyl jәne t.b., búlardyng bәrinde erkekteri patsha.

Januarlar әleminde erkegi – patsha. Sebebin týsinu qiyn emes, óitkeni januarlardyng kópshiliginde erkekter analyqtardan ýlken jәne analyqtardan myqty bolady. Álsizderdi kýshtilerding jep qongy tabighat zany, onda erkek – patsha. Erkegining patsha boluy tabighy zandylyq. Búl januarlar әleminde ghana emes, sonymen qatar ózderin jetilgen januar dep ataytyn adamdargha da qatysty. Qytay әuletterining tarihy jazbalarynda shynymen aidahar kreslosyna otyrghan jalghyz әiel U Szetian bolghan. Eger siz imperator mәrtebesine ie bolmasada, biraq elding barlyq isin basqarghan Liv Hou men Ssiydi qossanyz da, Qytay órkeniyetining bes myng jyldyq úzaq tarihyndaghy osynday ýsh hanshayym bar. Soltýstik Yunnani ýstirtindegi biyik taularda qasqyrlardyng ómirin baqylaghan ghalymdar patshalary erkek patsha ekenin biledi. Yunnanining soltýstik ýstirtindegi qasqyrlar topqa bólinedi. Anatomiyalyq túrghydan alghanda eresek erkek pen analyq arasyndaghy dene ólshemi men dene kýshining aiyrmashylyghy qatty alshaq emes. Ádette, erkek qasqyrlar úrghashy qasqyrlargha qaraghanda birshama ýlken, qarapayym erkekterine qaraghanda әldeqayda kýshti kórinetin keybir analyq qasqyrlar da bar eken. Alayda biz qasqyrlardyng ýiirin bastaytyn analyq qasqyr turaly eshqashan estigen emespiz.

Erkekterining patsha boluy әielderge qaraghanda myqty bolghandyqtan emes, erek tumysynan naghyz patsha siyaqty kórinedi. Múnyng basqa sebepteri boluy mýmkin, mysaly erkekter dóreki, qatal, agressivti, óktem, qatygez, ýstem, qaharly jәne jauyz bolady. Búl sipat ailaker jәne bәsekelestikke qúmar erkekterding biylik shynyna onay jetuine kómektesedi. Sonymen qatar beybitshil, tynyshtandyru, tózimdilik, jomarttyq, parasattylyq, әdil, qanaghatshyldyq, erkeletu, paryzdy bilu, senimdilik, tez moyynsúnu, júmsaqtyq, әlsizdik, janashyrlyq, shydamdylyq, tabandylyq pen kishipeyildilik, sonymen qatar ómirge degen emosionaldy bolatyn búl әielderge tәn qasiyet biylik ýshin kýres barysynda onay jeniliske úshyratady.

Denesining ýlkendigi erkek qasqyrmen birdey bolatyn analyq qasqyr nege qasqyr patshasy bola almaydy? baytal shauyp bәige almastyng keri me, jer betinde shynymen de tynyshtyq ketip, әlem alasapyran kýy keshti me? Eger úrghashy qasqyr shynymen qasqyr patshasy bolsa, qanday bolar edi? Qasqyrlar analyqtardyng agressivtiligi men emosionaldy bola almauynan birtindep azayyp, birtindep azyp-tozyp kete me? Nemese әielding jeniske jetetin kýshi men analyq qúdaydyng sýiispenshiligi arqyly jana birtektilik payda bola ma, al qasqyrlar bir tolqyn qalyptastyra ma? Búl birinshi nemese ekinshi toqyrau boluy mýmkin. Qasqyrlardyng qanshyq patshalary olargha baqyt pen sory bar janasha bir týrli ómirdi әkeldi».

Avtor osy romandy jazugha iytermelegen jayttardy bylay týsindiredi: «Men ózim únatatyn januarlargha eksperiyment jasadym, shynymen ómirde joq qanshyq qasqyr patshasyn oidan jasadym, jәne ol mening jynystar arasyndaghy aiyrmashylyqtar turaly ózimning taldaularym men payymdaularym, ózime ómirding mәnin tereng týsinuimdi әri shyndyqty qabyldaudy ýiretti. Qol astyndaghylardy basqaru, ang aulauda qoldanatyn jyldamdyq, tabandylyqpen ómir sýru, ghajayyptar jasau. Men sipattaghan qasqyrdyng qanshyq patshanyng shyndyqqa janasymdy ma, joq pa, ol ómir qisynyna sәikes kele me, joq pa, ony oqyrmandar baghalaydy. Biraq men qatty senetin bir nәrse bar: er adamnyng denesi tolyq, búlshyq etteri jәne júdyryqtary juan – búl kýshtilik, al әielding әdemi kelbeti, júmsaq kórinisi men asyl temperamenti de ózindik nәzik kýshi bar. Bir kezderi әigili britandyq zoolog, «Jalanash maymyldar trilogiyasynyn» avtory Desmond Morriys: «Eger әielder qoldaryn jerge tiygizip jýrgen erkekterdi únatatyn bolsa, onda biz adammen tónkerilgen kóshelerdi kóremiz. Búl sóilemning maghynasy mynada: әielder syrtqy jaghynan әieldik jәne nәzik bolyp kóringenimen, sezim kýshi joghary jәne olar týrding evolusiyalyq baghytyna әser ete alady. Shyndyghynda, әielderding sezim kýshi kýshti dep oilaymyn, búl ana kýshi. Analyq ómirdi ómir tәrbiyeleydi, olar úrpaq taratady, jandy qalyptastyrady. Ananyng meyirimi – bәrin ózgerte alatyn úly kýsh. Ómir kýshi bolmaq» degen eken.

Roman bylay bastalady:

«U-U-» dep Kóksýr qanshyq qasqyr úlydy, kózin ashyp, qayta túrugha tyrysty, Kýikýiding qabaghyn tilimen jalady. Kýikýy – ýlken abadan, ol Payadin qasqyrlarynyng – patshasy. Qasqyrdyng denesi qúryshtan qúiylghan. Onyng basy óte myqty. Keybir jerlerde adamdar balgha degen sózdi «qasqyrdyng basy» men baylanysty payda bolghan deydi. Ýlken erkek qasqyrdy Kýikýy dep ataydy, óitkeni onyng basy óte ýlken jәne qatty. Qúddy basyna dulygha kiygizip qoyghan siyaqty. Qasqyrdyng basy bengal jolbarysynyng ótkir tisterine tótep bere almaydy. Qasqyrlar patshasy Kýikýiding bas sýieginen tistegende eki tereng jaraqat payda bolyp, qyzyl qany aghyp, aq miy syrtyna shyqty. Qasqyr Patshasy Kýikýy әli tynys alyp jatty, ol qúlap týsti, al onyng kómeyinen kýngirt jәne búlynghyr dybys estildi, biraq onyng kózderi júmylyp, tirshilik tynysy ýzile bastady.

Eger ol qatty әlsirep ashyqpaghanda bengal jolbarysynan olay onay jenilmes edi-au.

Búl kez sonday bir suyq qys edi, qatty qarly boran tórt tәulikke sozyldy. Payadin qasqyrlar ýiirining ash bolghany sonshalyq, olar ashtyqtan óz qúiryqtaryn jey bastady. Qasqyrlar Patshasy Kýikýy de birneshe erkek qasqyrdy qarly boranda ang aulaugha alyp bardy, biraq qatty jel men qalyng qar olargha eshtene istetpedi. Auyzdaryna esh jemtik týspedi, tamaq taba almady. Qasqyrlar patshasy Kýikýy de kýni boyy kóp tyrbandy, qatty qaltyrap tondy, biraq olardyng bir tyshqangha da qoly jetpedi. Qasqyrlar kópten kýtken qalyng qar, alghashqy túman, olar dalany jortyp әdettegidey jemtik izdedi, biraq olardyng joly bolmady, olar qalyng qardyng betinde býlkek jeliske salyp, Rikuka qarly tauynyng ontýstik etegine deyin bardy, tamaq bolatyn birde-bir shóp qorekti januardy taba almady. Mýmkin ashtyq pen suyqtan ba, әlde jastyghynan ba, әlsizdiginen be, kóksúr men Yan Yaniyan atty analyq qasqyrdyng jýrisi bayaulap tәltirektey bastady, bir kezde tenselip baryp tayyp, qúlap týsti. Kóksýr jas úrghashy qasqyr bolsada Rikuka qarly tauynda kishkentay kezinen bastap ómir sýrgen, onyng qarda ómir sýrude tәjiriybesi bar, ashyqty jәne sharshaghanyn bildi, eger tamaq jemese kóp degende bir-eki saghatta qúlaydy. Odan ary ornynan túra almay, múzday mәiitke ainalady».

Búl ýzindiden biz jazushynyng tabighatty barynsha týsingenin jәne ishki jan-dýniyesin kóre alamyz. Qasqyrlardyng ashtyqqa shyday almay qinalghany. Kýikýy patshanyng basqa qasqyrlardyng ashtyqtan әlsirep qúlaghanyn kórgen kezde, endi tamaq tauyp bermese túqymdary qúritynyn sezinedi. Sol sebepten KýiKýy patsha qauip – qaterdi oilamay óz halqy ýshin ómirin qiigha dayyn boldy. Patshanyng kelesi qimylyn oqynyz:

«Bengal jolbarysy da qasqyrlardy bayqady, ol arqardy kemiruin toqtatty, manayyna patsha minezimen pandana basyn kóterip, qarap túrdy. Osy kezde, eger bengal jolbarysy ýiirli qasqyrlardy mensinbey tamaghyn jey berse, ashulanghan beynede ayaq-qolyn býgip, qúiryghyn kóterip, qúlshyna júlmalap jatsa, Kóksýr qasqyr patshasy Kýikýy eshqashan jolbarystyng tyrnaghynyng astyndaghy arqar turaly oilay almas edi.

Osy uaqytta Bay Yanyan esimdi kishkentay analyq qasqyr ashtyqtan esin jighanda, Kóksúr qasqyr patshasy Kýikýy eshqashan onday ajalgha barmas edi.

Qasqyr men jolbarys eki bólek jyrtqysh an. Qasqyr – orta et qorekti jyrtqysh, al jolbarys – asa iri et qorekti jyrtqysh. Qasqyrdyng tisteri jolbarystyng tisteri siyaqty ótkir emes, qasqyrdyng tyrnaqtary da jolbarystyng tyrnaqtary siyaqty myqty tegeurindi emes. Qasqyrdyng atylu kýshi jolbarystan myqty. Jer betinde kezdesetin jolbarystardyng arasynda Bengal jolbarysy fizikalyq formasy boyynsha Sibir jolbarystarynan keyingi ekinshi orynda, biraq qatygezdigi boyynsha birinshi oryn alady. Sondyqtan, qasqyr bengal jolbarysyna kezdeskende, birinshi oy oghan jaqyndau emes jasyrynu kerek edi. Onyng qandy tegeurininen alys ketu kerek. Bengal jolbarysy qasqyrlargha qaraghanymen agressivti ashulanghan joq jәne asyqqan joq, kerisinshe, ol jarty minut oilanyp, kenetten qasqyrlardy tandandyratyn qimyl jasady – arqardy moynynan tistep kótergen boyy tau baurayyndaghy jolmen, orman ishine qaray yghysty.

Búl jemtikting salmaghy otyz-qyryq kilo tartady. Bengal jolbarysy auyr jýkti alyp ketip barady. Onyng ayaghy qalyng qargha bir kirip bir shyghady. Jolbarys birde biyik, birde tómendeydi, qinala basyp barady. 30-40 qadam jýrgen song jemtigin jerge qoyyp, az tynys alyp, sodan keyin taghy algha qaray jyljydy. Búl Bengal jolbarysynyng nege alystap ketip bara jatqanyn Qúday biledi. Mýmkin, ol birneshe kýnnen beri qarly borannyng saldarynan tamaq jey almaghan shyghar, ol ashyghyp osy tamaghyn qolgha týsirgenshe әbden sharshap qalghan shyghar, endi ol ash qasqyrlar tobymen júlysqansha dep, bir tynysh jer izdep bara jatqan bolar, solay tynysh tamaghyn jeudi oilaghan. Mýmkin, bengal jolbarysynyng kókeyinde basqa esebi de bar shyghar, Payadin qasqyrlar tobynda 20 dan astam qasqyr bar, olar shashyranqy týrde qarda shoqiyp otyr, mýmkin ol әr jerde qarandaghan toptan qoryqqan shyghar. Mýmkin, jaularynyng sany ózinen kóp boluyn qalamaghan bolar, sondyqtan da jylystap bara jatqan shyghar. Mýmkin, búl egde jastaghy jolbarys, onyng kýsh-quaty jyl sanap әlsirep, osy uaqytta ol tipti kýshi sarqylghan bolar, ózine esh senimdiligi joq bolar, sodan da ash qasqyrlar tobymen kýresu mýmkindigi bolmay, tynyshtyqty izdep osy strategiyany qabyldaugha mәjbýr boldy ma, kim bilsin ... Qanday sebep bolsa da, Payadin qasqyrlaryn kórgen song Bengal jolbarysy eshtene demey, tynysh ketip barady.

Qyrsyqqanda osy kezde Bay Yanyan atty kishkentay úrghashy qasqyr kózderi qarauytyp, shalqasynan jerge suyq qúlap, ashtyqtan esinen tandy. Dýniyede balalaryna qaramaytyn, jany ashymaytyn ana joq. Ol jylaghan sәtte ol kishkentay kýshigining auzyna tilin saldy – búl erekshe «tamaqtanu» әreketi. Qasqyrdyng kýshigi kishkene bolghan kezde eresek qasqyr til qoldanady, tilin onyng auzyna salyp, jartylay qorytylmaghan taghamyn óz balalaryna beredi. Búl tamaqtandyru tәsili «toghytu» dep atalady. Biraq, ókinishke oray, Kóksúr qasqyr ózi ash, ishi bos, kýshigine beretin asqazanynda eshtene joq, onyng auzyna kishkene ghana jyly silekey tamyzdy. Kishkentay úrghashy bóltirik Bay Yanyannyng tirligi әli de qynyr, anasynyng silekeyin jútqannan keyin, ol esin jiyp, birneshe adym jýruge tyrysty, qasqyrlar patshasy Kýikýige ayanyshpen qarap, erinderin qozghap, azdap kýnkildedi. Kómek súrap jylap jatqan siyaqty: Men qatty ashpyn, kómektesinizshi! Men shynymen ashpyn, maghan kómektesinizshi! Meni qútqar! Qasqyr patshasy Kýikýiding arqa jýni kenetten tik túrdy, kózderinde ot jandy, ol sýiir auzyn kóterip sýidi: «Ou ...» - dep bir úzaq úlyda da, qasat qardy basyp, Bengal jolbarysynyng artynan jýrdi. Kýikýy ol – qasqyrlardyng patshasy jәne Payadin qasqyrlar tobynyng arasynda eng joghary biylik osyda. Qasqyrlar ýiirinde qatang ishki tәrtip, búiryqtar men tyiymdar bar. Qasqyr patshasynyng minez-qúlqy, is-әrketi klandaghy barlyq qasqyrlargha demonstrasiyalyq әser etedi. Sonymen, bes kýshigine tamaq tabu ýshin qadam basty, basqa qasqyrlar onyng artynan erdi, solay Bengal jolbarysyna tez jaqyndady. Qu qúlqyn, ashtyq olargha osylay qadam jasatty.

Ol óz әreketining saldary men óz kýshin baghamday almady, búl qasqyrlar koroli Kýikýy óz ómirin qaterge tigip, Bengal jolbarysyna soqqy jasaugha ózin iytermeledi. Bәlkim, qinalghan kishkentay qasqyr Bay Yanyangha qarap qasqyr patshasy Kýikýiding әkelik sýispenshiligi oyanghan shyghar. Qasqyr – tabighatta әkelik sana-sezimge ie az januarlardyng biri. Erkek qasqyrlar men analyq qasqyrlar erli-zayyptylyq qúrghannan keyin, olar birge bolady jәne balalaryn birge tәrbiyeleydi. Qasqyrlar otbasynda әkening róli jәne әkening mahabbat sezimi bar. Qasqyr patshasy Kýikýy óz qyzynyng kóz aldynda ashtan ólgenin kóruge shydamay, qauipti úmytyp ketken boluy mýmkin. Mýmkin qasqyr patshasy Kýikýy óz kýshin bir kóreyin degen de bolar – Bengal jolbarysy qatal bolsa da, ol jalghyz, qasqyr jolbarystyng aldynda qauqarsyz әlsiz bolsada, biraq qasqyrlar kóp. Payadin qasqyrlar tobynda ýlkendi kishili 20 qasqyr bar, olardyng sany óte kóp. Sabyrly jauap pen aqyldy qarym-qatynas arqyly eptep tamaqty jolbarystyng auzynan tartyp alugha bolatyn ba edi. Mýmkin Qasqyr Koroli Kýikýy ózining myqty dene bitimi men aqyldylyghyna tym senimdi shyghar - Qasqyr patshasy Kýikýy birneshe ret tau barystarynyn, sileusinderding jәne anglardyng auzynan tamaq tartyp alghan. Eng ataqtysy - qasqyr patshasy Kýikýy men eki erkek qasqyr kýsh biriktirip, tau angharynda qysty kýni bir júp qar barysynan jemtigin tartyp aldy. Sol tabysy qasqyr patshasy Kýikýidi masaytty, jeniske pandandy, mine sol danq qasqyr patshasyn ólimge әkelip soqtyratyn qatelik jasatty ... Bengal jolbarysy arqardy kóterip, tez jýgire almady, kóp úzamay-aq qasqyrlar oghan 20-30 metr qashyqtyqqa jetti. Qasqyr patshasy Kýikýi, moyynyn qisaytyp, qighashtay basqa ýlken erkek qasqyrlargha qarap, Bengal jolbarysynyng artynan, shabuyl jasaytyn beynege endi, osylay qasqyr patshasy Kýikýy jolbarysty tistemekshi boldy, búl júmyrtqanyng tasqa tiyip jarylghany siyqty tirlik edi. Ol qarsylasyn ashulandyru ýshin bliffing әdisterin qoldanyp, qarsylasty qudalau taktikasyn qoldanady, qarsylas ózin quu ýshin tamaghyn tastaugha tura keledi, osy kezde basqa qasqyrlar arqardy úrlap alu mýmkindigine ie bolady. Jarty ay búryn Payadin qasqyrlary jabayy qabannyng kýshigin qonyr andyng qolynan sәtti júlyp alu ýshin osy taktikany qoldandy. Tehnika qaytalandy, men sony qayta jasaugha tyrysamyn dep ýmittendi».

Búl ýzindiden biz patshanyng basqa qasqyrlardyng ómir ýshin kýresin kóre alamyz. Búl romanda qasqyrlar әlemi anyq jәne aiqyn surettelgen.

Bengal jolbarysynyng auzynda ólgen qasqyr patsha turaly bayandalady da odan keyin onyng júbayy kóksúr qanshyq Payadin qasqyrlarynyng patshasy bolady. Ol kóptegen qiyndyqtardy, apattar men azaptardy bastan ótkerdi. Qaqaghan qysta qasqyrgha jem bolyp, qúiryghymen balshyqta qinalghan erkek qasqyrdy qútqaryp, qasqyrlardyng senimine ie bolady. Aqyrynda, olar basqa qasqyrlarmen kýsh biriktirip, qatygez jolbaryspen kýresedi jәne әiel patsha batyldyqpen, meyirimdilikpen jәne tózimdilikpen barlyq qiynshylyqtardy jenip, jenimpaz qasqyr patshasyna ainalady.

Búl roman әserli oqighany bayandaydy. Qasqyr patsha óz ómirin qaterge tigip, «jolbarystyng auzynan jemtigin júlyp alu» ýshin ómir men ólimmen arpalysyp, ókinishke oray qaytys boldy. Qasqyrlar ashtyqtan óz patshasynyng mәiitin jeuge niytei búzylghanda, bas keypker kóksúr qanshyq qasqyr asqan tәuekelge baryp jardan sekirip, kiyikti ústaymyn dep ómirmen qoshtasa jazdaydy. Osy isi arqyly apandaghy barlyq qasqyrgha ózin moyyndatady. Búl qanday ýlken jauapkershilik sezimi! Qanday әserli arnau! Januarlar әlemindegi djungliyge keletin bolsaq, adamdar fizikalyq túrghydan kýshti, batyl adamdardy kýshti dep sanaydy. Alayda, eger túraqtylyq, tabandylyq, jauapkershilik, kishipeyildilik pen sýiispenshilik biriktirilse, naghyz batyr sol bolmaq. Búl kәri qanshyq qasqyr Duo Duodjudy qatty eljiretti. Qasqyrlar taq ýshin talasyp qandy shayqas bastaghaly jatqanda, kәri úrghashy Duo Duodju kóksúr qanshyq qasqyrgha alghashqy bolyp moyynyn sozyp jana qasqyr patsha etip taghayyndaydy.

Payadin qasqyrlar tobynyng tarihyndaghy jalghyz әiel qasqyr patshasy, Onyng boyyndaghy eshqashan ózgermeytin jauapkershilik sezimin kóre alasyz, eng aldymen, ol kýieuining aldyndaghy jauapkershilik. Bastapqy qasqyr patshanyng jesiri retinde ol qasqyrlardyng bir-birin jeuin toqtatady jәne toptaghy erkek qasqyrlarmen til tabysuy. Erkek qasqyr men úrghashy qasqyr erli-zayypty bolghannan keyin olar birge túryp, balalaryn birge ósiredi. Qasqyr otbasynda tabighy týrde әke róli bar, sonymen qatar әkelik mahabbat sezimi de bar.

Romannyng sujeti ýzilmeytin ýlken jelige qúrylghan. Jazushynyng ómirding zanyn jete týsinip jazghany anyq bayqalady. Búl romandaghy qanshyq patsha qasqyrdyng jan qinalysy, jan arpalysy sheber suretteledi. Jazushy qasqyrdyng qasqyrdy jeu siyaqty qatygezdigin surettep qana qoymaydy. Qasqyrlardyng birlesken kýsh-jigerining arqasynda barlyq qiynshylyqtaryn jengenin beyneleydi. Búl romanda jan-januarlar turaly әngime bolghanymen, bizderge tәrbiyelik mәni de teren, balalargha jaqyn, kim de kim oqyp bastasa eriksiz ayaghyna deyin shyghady.

Qasqyrlar jasaghan qoghamdyq tәrtipting dengeyine jetu ýshin adamzat balasynyng aldynda әli de talay úzaq jol jatyr...

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Profilaktika bytovogo nasiliya

Almaz Eshanov 801
Qauip etkennen aitamyn

Jau joq deme – jar astynda...

Quat Qayranbaev 9850