«قىتايدىڭ قازىرگى ادەبيەتى قوقىس»، «قىتاي جازۋشىلارى شەتىنەن اراقكەش، ماقتانشاق، جالقاۋ، ۋاقىتىن بوسقا وتكىزەدى»، «قازىرگى قىتاي جازۋشىلارى ادامنىڭ قانداي جاراتىلىس ەكەنىن مۇلدە بىلمەيدى»، «قىتايلىق جازۋشىلار كوپ جازعان سايىن ناشار جازادى»... بۇل سوزدەردىڭ بارلىعى نەمىستىڭ بەلگىلى سينولوگ عالىمى گۋ بيندىكى.

گۋ ءبيننىڭ تولىق اتى-ءجونى ۆولفگانگ. ول 1945 جىلى گەرمانيانىڭ تومەنگى ساكسونيا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. گۋ بين - ايگىلى سينولوگ، اۋدارماشى، جازۋشى، بونن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سينولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى. ول گەرمانياداعى ەڭ جاقسى عالىمداردىڭ ءبىرى سانالادى. ونىڭ زەرتتەۋ باعىتى، نەگىزىنەن، قىتاي كلاسسيكالىق ادەبيەتى، قىتايدىڭ قازىرگى جانە وسى زامانعى ادەبيەتى، سونىمەن بىرگە، قىتايدىڭ زياتكەرلىك تاريحى. 

ادەتتە، قىتاي مادەنيەتىنەن حابارى بار شەتەلدىك عالىمدار ءوزى زەرتتەيتىن قىتايدى جاقسى كورىپ، ماقتاپ جۇرەدى، بىراق گۋ بين قىتاي ادەبيەتىنە رەنىشىن بىردەن ايتتى: "قازىرگى قىتاي ادەبيەتى – قوقىس". مۇنى 2006 جىلى Deutsche Welle-گە بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ، قىتاي جازۋشىلارى مەن ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى كەمشىلىكتەرىن ءتىزىپ بەرگەن.

ول : "قىتاي مادەنيەتىنىڭ  بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار. قىتايدىڭ تاماشا مادەنيەتىن قىتاي حالقى عانا ماقتان تۇتىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار، شەتەلدە دۇنيەگە كەلگەن قىتاي مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەر توبى دا ماقتان تۇتادى. ولار سينولوگتار دەپ اتالادى",-دەدى.

شاڭ جانە چجوۋ داۋىرىندەگى «وزگەرىستەر كىتابى»،«كونفۋتسي تراكتاتتارى»، «كوكتەم مەن كۇز»، تاڭ جانە سۋڭ ديناستيالارىنىڭ ولەڭدەرى مەن ميڭ جانە چيڭ ديناستيالارىنىڭ روماندارى قىتاي وركەنيەتىنىڭ قازىناسى. بۇلار بىزگە قىتاي ادەبيەتىنىڭ گۇلدەنۋىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازىرگى قىتايدا «ءومىر ءسۇرۋ活着» رومانىن جازعان جازۋشى يۋ حۋا مەن نوبەل سىيلىعىن العان مو ياندار بار، بىراق نەمىس عالىمى گۋ بين يۋ حۋا مەن مو ياندار "حالتۋرششيك" جازۋشىلار ەكەنىن ايتتى.

1930-1940 جىلدارى قىتاي ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيى ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرىنەن الدەقايدا جوعارى بولدى، ونى فرانتسيا، يتاليا، يسپانيامەن سالىستىرۋعا بولادى. بىراق 1949 جىلدان كەيىن قىتاي ادەبيەتى السىرەدى.

گۋ بين ادەبيەت تىلگە، ونەرگە، ەستەتيكاعا قىزمەت ەتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى، بىراق قازىر قىتاي ادەبيەتىندە مۇنداي سيپاتتار جوق.

1980 جىلدارداعى قىتاي پوەزياسىن الەمدەگى كورنەكتى اقىنداردىڭ پوەزياسىمەن سالىستىرۋعا بولادى، بىراق دراماتۋرگيا تۇرعىسىنان ارتتا قالعان.

روماندارعا كەلەتىن بولساق، 1980 جىلدارى جازۋشى چجاڭ تسزيەنىڭ ايەلدەر ماسەلەسى تۋرالى رومانى جاقسى جازىلدى. ونىڭ يدەيالارى سول كەزدەگى حالىقارالىق قۇندىلىقتارعا وتە جاقىن بولدى، سوندىقتان ونىڭ روماندارىن ەۋروپالىقتار جاقسى قابىلدادى. رومان گەرمانيادا دا وتە تانىمال.

الايدا گۋ بين 1980-ءشى جىلداردان كەيىن قىتاي روماندارى بىرتە-بىرتە ناشارلادى دەپ سانايدى. ول قىتاي روماندارىن "ۆەتچينا" دەپ سيپاتتادى. "نەمىس وقىرماندارىن جالىقتىردى",-دەدى.

ونىڭ سوزىنشە، نەمىس زيالىلارى مەن جازۋشىلارى قىتاي روماندارىنان جيىركەنگەن. سەبەبى، بۇل ادەبيەتتى تۇسىنبەيتىن ادامداردىڭ جازعانى ەكەن.

گۋ ءبيننىڭ پىكىرىنشە، قىتاي ادەبيەتى قازىر قۇلدىراپ كەتتى. ادەبيەتتە بەلگىلى ءبىر مازمۇن، ادەبي ءتىل، فورما جوق. جازۋشىلار كوممەرتسيالىق مۇددەنى العا قويدى. ولار ادامنىڭ قانداي جاراتىلىس ەكەنىن تۇسىنە المايدى. 

گۋ ءبيننىڭ بۇل ويلارى قىتايلىقتاردى ەلەڭ ەتكىزدى، قوعامدا ءدۇمپۋ تۋدىردى، وعان رەنجىدى. شىن مانىندە گۋ بين قىتاي ادەبيەتىنىڭ ناعىز جاناشىرى ەدى. قىتاي قوعامى گۋ ءبيننىڭ «قازىرگى قىتاي ادەبيەتى قوقىس» دەپ ايتقانىمەن مۇلدە كەلىسپەيمىز دەدى. شىنعا كەلسەك، گۋ ءبيننىڭ بۇل سوزدەرى قىتاي ادەبيەتىندەگى بەلگىلى ءبىر ىشىنارالىق قۇبىلىستارعا بەرگەن باعاسى ەدى. كەيبىر ساپاسىز اۆتورلارعا عانا ارناعان ءسوز بولاتىن. ول "جازۋشى اقشا ءۇشىن جازسا، ساپا تۇسەدى. كوپ ساتىلاتىن رومان جازۋ ءۇشىن، باسپانىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جازۋشىلار وزدەرىنىڭ باستاپقى يدەيالارىن وزگەرتەدى، وسىلايشا ادەبي شىعارمالاردىڭ ساپاسى تۇسەدى" دەگەن ويدى جەتكىزبەك بولادى.

ال گۋ بين ايتقان قىتاي جازۋشىلارىنا كەلسەك، "ولار ادامنىڭ جانىن تۇسىنبەيدى". بىراق بۇل جالپىعا ورتاق ەمەس گۋ ءبيننىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرى.

قىتاي جازۋشىلارى ادام جانىن تۇسىنە مە، جوق پا، ارينە، ونى وقىرماندار ايتادى. مىڭ وقىرماننىڭ جۇرەگىندە مىڭ گاملەت بار. اركىمنىڭ ءوز سۋبەكتيۆتى ويى بار، ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ادەبيەت دەگەن وسى.

گۋ بيننىڭ پىكىرلەرى ءبىزدى تەرەڭ ويلاندىردى. قازىرگى قىتاي ادەبيەتى شىنىمەن ناشار ما؟ مىقتى جازۋشىلار جوق پا؟ ءبىز ولاي ويلامايمىز. قىتايدا قازىرگى كۇنى تاماشا جازۋشىلار مەن تاماشا ادەبي شىعارمالار كوپ! سولاردىڭ از بولىگىن ۇسىندىق، ءسىز دە وقىپ كورىڭىز:

1

يۋ حۋا

يۋ حۋا قىتايدا ەڭ كوپ وقىرمانى بار، ءتىپتى مو ياننان دا اسىپ تۇسەتىن جازۋشى. ونىڭ ءاربىر رومانى كەرەمەت «اق جاڭبىرداعى اششى داۋىس»، «ءومىر ءسۇرۋ»، «سيۋ سانگۋاننىڭ قان ساتۋى»، «اعايىندىلار» ء(سال مىجىمالاۋ ەكى بولىمنەن تۇرادى، ءبىرىنشى ءبولىمى جاقسى جازىلعان) جانە «جەتىنشى كۇن» روماندارى بار. يۋ حۋانىڭ ەڭ جاقسى تۋىندىسى «سيۋ سانگۋاننىڭ قان ساتۋى» رومانى.

ايتا كەتەيىك، يۋ حۋا العاشقى كەزدە اۆانگراد جازۋشىلار تەندەنتسياسىن ۇستانعان. رەاليستىك باعىتتاعى شىعارمالارى مۇلدە بولماعان. ونىڭ العاشقى ەڭبەكتەرىن ەكى سوزبەن باعالاۋعا بولادى: "سۋىق ءارى قاتىگەز" (وقىرمانىن ەش ايامايتىن جازۋشى). جازۋشىنىڭ «اقيقات جالعىز»، «الەم ءتۇتىن سياقتى» اتتى ەكى پوۆەسىن وقىڭىز. ولاردى اپتاپ ىستىقتا وقىساڭىز دا، ماڭدايىڭىزدان سۋىق تەر شىعادى. شىعارمانىڭ باسىندا قورقاسىز، بىراق شىداپ وقىڭىز. جاقىندا يۋ حۋا «ءبىز ۇلكەن الشاقتىقتا ءومىر سۇرەمىز» اتتى ەسسەلەر جيناعىن شىعاردى. جيناق وتە ويلى جانە وقۋعا تۇرارلىق. ايتپاقشى، يۋ حۋانىڭ مۋزىكاعا قاتىستى زەرتتەۋلەرى كوپ. قىزىقساڭىز، ونىڭ مۋزىكا تۋرالى ەسسەلەرىن وقۋعا بولادى.

2

2

مو يان

مو يان، جيا پيڭۆا، يان ليانكە - ءبىزدىڭ داۋىردەگى ەڭ ۇزدىك ءۇش جازۋشى. مو يان نوبەل سىيلىعىن العانعا دەيىن اتالعان ەكى جازۋشىدان ارتىق دەپ ەشكىم ويلاماعان. سوڭعى ون ەكى جىلدا نوبەل سىيلىعى قىتايلىق جازۋشى-ەميگرانت گاو سينتسزيانعا، 2010 جىلى بەيبىتشىلىك سىيلىعى اقىن ليۋ سياوبوعا بەرىلدى. ەكى رەتتە دە نوبەلدىك كوميتەتتىڭ شەشىمى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قاتتى نارازىلىعىن تۋعىزدى. قازىر مو ياننىڭ شىعارمالارى ەل اراسىنا كەڭ تارالعان، ارقاشان سۇرانىسقا يە. ال گاو سينتسزياننىڭ وقىرماندارى ايتارلىقتاي كوپ ەمەس. سەبەبى، قىتاي رەسمي تۇردە ونىڭ شىعارمالارىن تاراتۋدان باس تارتقان.

مو يان شىعارمالارى سيقىرلى رەاليزمگە باعىتتالعان، باسىندا وقۋعا ىڭعايسىزدىق تۋدىرۋى مۇمكىن. گ. ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» وقىپ شىقساڭىز سيقىرلى رەاليزمنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىز. جازۋشىنىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولعان «باقا» رومانى. سونىمەن بىرگە «قىزىل گاۋليان اۋلەتى»، «ءومىر مەن ءولىم كۇرەسى»، «بىلقىلداق كەۋدە، تورسىلداق بوكسە»، «دار اعاشى»، «اراق ەلى»، «41 حيكايات»، «جانناتتاعى سارىمساق جىرى» روماندارى بار. روماندارى بىرىنەن-ءبىرى وتەدى، وقۋعا ابدەن لايىق. مو ياننىڭ روماندارىنان تىس «قىزىل گاۋليان»، «ءمولدىر ءسابىز» جانە «باس بارماق» اتتى ءۇش پوۆەستىن وقىڭىز. كىشكەنتاي اۋىلدى مىسال ەتىپ، الەمدىك ماسەلەنى كوتەرگەن، اۋىز ەكى تىلمەن جازبا ءتىلدى جىمداستىرعان، قيال مەن شىندىقتى بىرىكتىرگەن شەبەر جازۋشى. 

3

جيا پيڭۆا

جيا پيڭۆانىڭ شىعارمالارىن العاش اشقاندا ءارى قاراي وقي الماي قالۋىڭىز مۇمكىن. ونىڭ روماندارى ۇزاق، ءتورت-بەس ءجۇز مىڭ سوزدەن تۇرادى. سەبەبى، جيا پيڭۆا روماندارىنداعى ءادىس «ءومىر دەتالدارىنىڭ اعىنى» دەپ اتالادى، ياعني ءبىر وقيعانىڭ ناقتى نەگىزگى جەلىسى جوق، ءومىردىڭ بارلىق قىرلارىن كورسەتىپ، ءار نارسەنى ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەتتەيدى.

چەن سيحەنىڭ سوزىنمەن كەلتىرسەك، جيا پيڭۆا «جەرگە جاقىن ۇشاتىن جازۋشى». ونىڭ جازۋشىلىق تامىرى سەگىز ءجۇز شاقىرىم تسينچۋان جەرىنە بويلاپ كەتكەن.  ونىڭ ماو دۋن ادەبيەتى سىيلىعىن العان «شاڭچجوۋ» رومانى وتە تانىمال. دەڭگەيى وتە جوعارى «تسين وپەراسى» رومانى - ناعىز وقيتىن رومان. «گۋ لۋ» – 680 000 سوزدەن تۇراتىن شىعارما، ونى وقۋ ءۇشىن شىدامدىلىق قاجەت، وندا مادەني توڭكەرىستى جاقسى سۋرەتتەيدى. «كۇيگەلەك» رومانى ادەمى جازىلعان جانە وتە جاقسى وقىلدى. «شام-شىراق» -  اۋىلعا قىزمەتكە بارعان ايەل باسشىنىڭ شىندىقپەن بەتپە-بەت كەلۋىن باياندايدى. «قارت» - ءبىر ەلدىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىن باياندايدى. سوڭعى جۇمىسى «مارگاريتكا» رومانى ورتانقول شىعارما بولىپ شىقتى. 

4

يان ليانكە

يان ليانكە، لۋوياڭنىڭ سۋنسيان اۋداننىڭ تۋماسى، «قىتايدىڭ ەڭ داۋلى جازۋشىسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. «حالىققا قىزمەت ەتۋ» دەگەن پوۆەستىن جازعان سوڭ وسى اتقا يە بولادى.

ادەبيەت الەمىندە ونىڭ اتاعى جەر جارىپ تۇر. نوبەل سىيلىعىن الۋى ىقتيمال قىتاي جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. يان ليانكە شىعارمالارى شەتەلدە وتە تانىمال. 2014 جىلى يان ليانكە ادەبيەت بويىنشا كافكا سىيلىعىن جەڭىپ الدى. شىعارمالارىنىڭ ءستيلى ابسۋردتى، اسىرەلەۋى كۇشتى، كۇلكىلى، سونىمەن بىرگە وقىرمانىن كۇيزەلىسكە تۇسىرەدى. «ديڭجۋاڭ ارمانى» اتتى رومانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىيىم سالىنعان اتاقتى رومان، وندا حەنانداعى "سپيد اۋىلى" تۋرالى باياندالادى. «كۇن شۋاقتى جىلدار» - يان ليانكەنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ەڭ جاقسى جازىلعان شىعارماسى جانە قازىرگى قىتاي ادەبيەتىندە ودان اسىپ تۇسەتىن شىعارمالار از. «راحات» رومانىن وقىعان ادام ءبىرتالاي كۇن كۇيزەلىسكە ۇشىراماق. اقيقاتتى جاسىرماي جازعان شىعارما. «تاستان قاتتى سۋ» رومانىندا توڭكەرىستىڭ عاجايىپ باتىرلارىن ويناقى تۇردە جازدى. «جارىلىس حرونيكاسى» رومانى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر بار، جازۋى ءسال اسىزدەۋ شىققان. شىعارمالارىنداعى ميف پەن شىندىقتىڭ ۇشتاسۋى كورسەتىلەدى.

5

ليۋ چجەنيۋن

حەنان ولكەسى يانتسزين قالاسىنىڭ تۋماسى.

ليۋ چجەنيۋن روماندارى ەكى تۇرگە بولىنەدى: تۋعان اۋىل سەرياسى جانە شەندىلەر ءومىرى تۋرالى روماندار. ەكەۋى دە وتە قىزىق.

ليۋ چجەنيۋن با تسزين - جاسامپازدىق جولىن جالعاستىرۋشى، ونىڭ شىعارمالارى ساياساتپەن بەتپە-بەت كەلەدى، باتىل ايتادى. شەنەۋنىكتەر تۋرالى روماندارىندا بيلىكتەگى ارام پيعىلدى ادامداردى اشىق سۋرەتتەيدى. «تۇككە تۇرعىسىز» جانە «اۋىز جاپپاي ماداقتاۋ» ەڭبەكتەرى سونىڭ دالەلى.

ليۋ چجەنيۋن شىعارمالارىندا «ادام – الەۋمەتتەنگەن جانۋار» دەگەن وي جاتادى. «تاپۋ»، «جۇمىسشىلار روتاسى»، «مەكەمە»، «تۇككە تۇرعىسىز»، «ءبىر سويلەم ون مىڭ سويلەمگە تەڭ» دەگەن روماندارى وقۋعا تۇرارلىق، باي مازمۇندى تۋىندىلار. 

جالعاسى بار...

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz