AYaQTALMAGhAN TRAGEDIYa
(poligon әngimeleri)

Polkovnik Kashkin tal boyynda bir mini joq, súlu jýzdi, qyr múryndy, ótkir tildi, jan-jaqty bilimi mol ofiyser edi. Áskery kafedra mýshelerining ishindegi suyq, qatal oqytushylardan bólektenip túratyn. Basqalar óz pәnin ghana biletin, basqa taqyryptargha barmaytyn, studenttermen ara-qatynasty qatal saqtaytyn resmy kisiler bolatyn. Ras-ótirigin kim bilsin, kezinde Kashkin marshal Rokossovskiyding adiutanty bolypty, keyin ana kisi Polishagha ketken kezde, basqa qolbasshylargha únamay, ýlken bireuining qaharyna úshyrap, otstavkagha shyghyp, oqytushy bolyp jýr degen qaueset aitylushy edi. Qalay dese de, Kashkinning týr-týsi, jýris-túrysy, ózin-ózi ústauy, eng bastysy bilimi, әzil-qaljyny ózge ofiyserlerden erekshe edi.

Keyde ol negizgi taqyrybynan shyghyp ketip, Aleksandr Makedonskiy, Shynghys han, Napoleon, Suvorov, olardyng әskery joryqtary, jeke bastaryndaghy oqighalary turaly sóilep ketkende auzymyzdy ashyp tyndar edik. Staliyn, Yagoda, Ejov, Beriya, Goloshekin qylmystary da aitylatyn. Bir sәt alystan oraghytyp kelip:

– Bizdi alda qanday taghdyr kýtip túr, kim bilsin. Soghysty boldyrmas ýshin kýresip jatyrmyz. Tariyhqa kóz salsaq, elshiler qúshaqtasa sýiisip, kәmpit shaynap, bal sorghan kezde soghys bastalghan. Sonday jamanat kýn tusa, jandaryndy saqtap qalatyn myna vintovka, myna pulemet, myna bomba, qalam emes, qaghaz emes, sóz emes, – dep baryp polkovnik atom, sutegi bombalarynyng jarylys kýshin, san-aluan әserin, keyingi zardaptaryn qabyrghada iluli túrghan plakattardy tayaqshamen núsqap qoyyp, tәptishtey týsindire bastaghan.

– Sonymen, qorytyp kelgende, atom, sutegi bombalary jarylghan jerde esh nәrse qalmay órtenip ketedi de, aspangha ot-jalyn sanyrauqúlaq – radioaktivti búlt kóteriledi; joldaghyny týp-týgel jaypaytyn ekpindi tolqyn atylady; aldyndaghynyng bәrin tesip ótip kýidiretin sәule zaulaydy; bir sәtte zavod pa, fabrika ma, tútas qala ma – kýli aspangha úshady; qolma-qol qyrylyp qalghan adam balasy, jan-januar óz aldyna, zardap-kesepattyng eng ýlkeni jyldargha sozylatyn dert artta jatyr: radioaktivti sәule, kýl, shang jan-dýniyeni, adamdardy, maldardy, ýilerdi, zattardy, topyraqty, ósimdikti, ózen-kóldi, tau-tasty, orman-toghaydy týgel zalaldy etedi, bylghaydy; radiasiya basqan aimaq paydalanugha jaramaydy; ol tónirektegi adamdar, olardyng ýrim-bútaghy sәule auruyna úshyraydy; qandary agharyp ketedi, rak jaylaydy, psihika búzylady, ózin-ózi óltiru, jyndanyp ketu kóbeyedi; múnyng ózi atom bombasy týsken, yadrolyq jarylys bolghan jer ýshin tozaq, aqyrzaman, hristian tilinde aitqanda, Sudnyy deni, – dep baryp polkovnik Kashkin kýrsindi. – Adamnyng aqyl-oyy yadrolyq jarylys jasaudyng kiltin tauyp, óz basyna ghalamat pәle tilep aldy. Qarulanu jolyndaghy toqtausyz jantalas toqtalmas, sirә. Synau maqsatymen aspanda, suda, jerde myng san bomba jarylyp, kýn sayyn onyng kýshi ósip keledi. Dәl qazir qolda bar atom bombalary jarylsa, jer betinde tirshilikting qúryp ketui de mýmkin. Týbi kelisimge qol qoyylsa, yadrolyq jarylys jer astyna týspek. Biraq onyng ózin qauipsiz bolady dep men aita almas edim. Adam balasy jer betindegi tirshilikke, sivilizasiyagha qauip tóndirip túrghan tajal qarudy ózi oilap tauyp, endi sodan qalay qútyludy ózi bilmey eki-úday jarylghan, dal bolghan shaq búl.

Polkovnikting osy sózderdi aitqanda eki shekesi qyzaryp túrdy.
Bólimdegi әskerge baryp kelgender, halqy aralas jerlerde, stnasiyada, qalada oqyghandar bolmasa, kóbimiz alys audandardan shyqqan, orys tiline shorqaq edik, sondyqtan әskery dayyndyq sabaghynda peyil salyp tyndaghanymyzben, súraq qoyyp, ústazdarmen tildesuge bara almay, búghyp otyrar edik. Múndayda suyrylyp shyghatyn – uniyversiytetke deyin Qaraghandyda shahtyda istegen, keyin respublikagha ataghy shyqqan jalang qylysh felietonshy bolghan Núrjan Múqanov pen Omby oblysynan kelgen oryssha, qazaqshagha birdey jýirik Estay Asanov. Núrjan ylghy basyng qayda, kózing qayda demeytin, turashyl bolushy edi, búl joly da, «Amerikada, bizde qansha bomba bar, soghys bastalyp ketse, qanday qalalardy aldymen joy kerek, birinshi bolyp qimyldap qalsa qaytedi?» degen sekildi úrda-jyq súraqtardy jaudyryp, polkovnik Kashkin sonyng bәrine erinbey jauap berip bolghanda, kózildirigin kóterip qoyyp, «Skajiyte, pojaluysta» dep alyp, әngimege Estay kirisken.

– Joldas polkovniyk, siz aitqan, anau plakatta kórsetilgen nәrselerding bәrin biz bilemiz, óz kózimizben kórdik, – dedi ol.
Kashkin tang qalyp, jalt qarady.

– Kórdik, kórdik! – dep shulastyq.

– Al, tynyshtalyndar. Sen ne aityp, ne qoyghanyndy bilemisin, Asanov?
Estay ornynan túryp, taqta aldyna bardy, qolyna tayaqshany ústap, plakattardy týrtip-týrtip kórsetti:

– Mynalardyng bәrin biz jaqsy bilemiz, joldas polkovniyk. Óz kózimizben kórdik.

– Sen ne aityp túrsyn?

– Biyl jazda Pavlodar oblysynda júmysta boldyq. Alys otardaghy qystauda qoyshylargha ýy salyp jatqanbyz. Jaz ortasy. IIli. Kýn ashyq. Toptaghy on jigit týgel dalada, sol kýni istelmek sharuany aqyldasyp bitip, endi júmysqa kiriskeli túrghanbyz. Kenet shyghystan, Semey oblysy jaqtan aspandy tútas órt qaptaghanday bolyp, әlgi ot kóterilip, qúlaqty jaryp keterdey jarylys estildi, aspanda qyp-qyzyl shar payda boldy; sanyrauqúlaq shyqty, gýrs-gýrs, ayaghymyzdyng astyndaghy jer qozghalyp ketti. Sau etip qalap qoyghan qabyrgha qúlady. Auada kók jasyl tolqyn jýre bastady, biz saghym ishinde qalghanday boldyq.
Polkovnik Kashkin әri qaray aittyrmady:

– Jetti, Asanov! Jetti!

Biraq az ýnsizdikten keyin Estay qaytadan sóiledi:

– Joldas polkovniyk, múnday jarylystar qalyng elding jýreginde, bir jaghy Qazaqstannyng Semey, Óskemen, Pavlodar, Qaraghandy, bir jaghy Rossiyanyng Barnauyl, Omby, Altay ólkelerining ortasynda nege jasalady? Radiasiya zardaptary nege oilastyrylmaghan? Jelmen, búltpen ziyandy zattar, shan, kýl qayda tarap jatyr? Álginde óziniz aitqanday, múnyng bәri adamdardy bauyzdamay qyryp jatyr emes pe? Sony qalay tiyamyz?

– Men qorghanys ministri bolsam da, sening súraghyna tolyq jauap bere almaspyn, – dedi Kashkiyn, – bәri qorghanys ýshin. Qorghanysqa ketetin shyghyndy halyq sharuashylyghyna paydalansaq, biz qazir naghyz bay elge ainalar edik. Qorghanysqa bola shyghyngha batamyz eriksiz, qorghanysqa bola qúrbandyqqa baramyz eriksiz. Aqyl, oi, talant qorghanys jolynda qyzmet etedi. Jer, su, energiya, baylyq – olar da qúrbandyqqa shalynady. Sen kórgendi әskery adamdar kórmedi deysing be, sonyng ishinde jýr emes pe? Eng әueli solar jazym bolady, eng әueli tayaq solargha tiyedi.

– Múnyng bәri jalpy sóz ghoy, joldas polkovniyk, – dedi Estay kelispegen ynghayyn jasyrmay, – men qorghanys ýshin atom bombasy kerek emes dep túrmyn ba? Kerek! Biraq jarylysty adamgha ziyany tiymeytin shalghaygha, elsizge әketu kerek deymin. Semey poligony eng aldymen qazaq halqynyn, odan keyin kórshiles, qoyyndas otyrghan orys halqynyng qasiret-derti, kýlli sovet halqynyng tragediyasy dep bilem.

Osy sózderding túsynda óni ózgerip, súrlanyp ketken polkovnikting dausy ashy shyqty:

- Jeter, Asanov! Atom bombasyna baylanysty diskussiyamyz osymen bitti. Sen qay kafedrada, qanday sabaqta otyrghanyndy úmytpa! Áskerde bolyp pa en? Áskerde bolsan, ant bergen shygharsyn? Berding ghoy? Endeshe әskery qúpiyany ashu – qalay jazalanatynyn bilesin. Búl әngime osy jerde qalsyn. Birde-bireuinnen jalghyz auyz sóz shyqsa, jaqsylyq kýtpender, oqudan shygharylasyndar. Eshqaysyng boma synaudy, sanyrauqúlaqty, ekpindi tolqyndy kórgen joqsyndar. Úqtyndar ma? Kórgen joqsyndar. Al býgingi sabaqta eshqanday talqy bolghan joq. Mening de semiyam, bala-shagham baryn úmytpandar. Shyndap kelgende, atom bombasyn synaytyn sovet poligony qay jerde, ony men bilmeymin, sender de bilmeysinder. Qara búlardy, poligonnyng qasynda júmys istegen, bәrin kórgen. Ótirik múnyng bәri! Sender esh nәrse kórgen joqsyndar, qaytalap aitam, kórgen joqsyndar. Poligon, atom bombasy turaly eshqanday talqylau bolghan joq.

Polkovnik Kashkinning búlay ashulanyp, búrq-sarq qaynaghanyn biz búryn kórgen joq edik, tanyrqaghan keyippen bir-birimizge qaradyq. Elding bәri biletin nәrseden nesin qúpiya jasap túr, neden qorqady, bizdi nege qorqytady dep kýlisip qoydyq.

Estay tósek ýstinde maldasyn qúryp alyp, dombyra tartyp, úzaq hissalardy aityp otyratyn seri, jyrshy jigit edi. Kóbinese ol týnimen kitap oqyp, tanerteng úiqysy qanbay, sabaqqa bara almay qalatyn, osy daghdysynyng kesirinen әskery dayyndyqtan kóp keshigip jýrdi, sol syltau boldy ma, basqa sebebi bar ma, kim bilsin, әiteuir, syrttay oqugha auysugha tura kelip, eline, Omby jaqqa ketken bolatyn, keyin estidik, uniyversiytetti bitirip, Kókshetau jaghynda múghalim bolyp jýrip, otyzgha jetpey aq qan auruynan qaytys bolypty. Al polkovnik Kashkin otyz bes jasynda әskery júmysty mýlde qoyyp, Rigagha qayyn júrtyna kóship ketti. Osy eki adamnyng taghdyryna – student Asanov pen polkovnik Kashkin taghdyryna atom bombasyna baylanysty arnauly dayyndyq sabaghynda oqylghan leksiya, sonda aitylghan sózderding әseri bolghan sekildenedi de túrady maghan.

Rymghaly Núrghaliyúly

Abai.kz