El Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev biyl 3 qyrkýiekte Reseyding Vladivostok qalasynda ótken Shyghys ekonomika forumynyng plenarlyq otyrysynda «Qazaqstangha atom elektr stansasy qajet» dep atap kórsetti. Búl sózdi Preziydent osymen ekinshi mәrte qaytalap aitty.

«Atom» dese, bizding halyq at tonyn ala qashady. Mine, sodan beri «Atomnan aulaq!» dep baybalam salghan júrt әleumettik jelini órtep jiberuge shaq qalyp túr. Áriyne, olardyng «sau basymyzgha saqina tilemeyik!» degen jaqsy kónilin týsinuge bolatyn shyghar. Biraq bizding «Kóp aitsa kóndi, júrt aitsa boldy» demey, hayppen emes, bayyppen baghamdap, aldymen bizge AES ne ýshin qajet bolghanyn ghy­lymy týrde zerttep kórgenimiz dúrys. Sonda ghana Preziydentting «Qazaqstangha atom elektr stansasy qajet» degen mәlimdemesining mәnin tolyq týsiner edik.

«Atom» dese boldy, bizding halyq­tyng esine aldymen Ekinshi dýniyejýzilik soghys­ta atom qaruynan qyrylghan japon, odan qala berse kelmeske ketken Kenes ókimeti kezindegi talay jannyng janyn jalmaghan Chernobylidaghy jarylys, Semey poligony týsedi. Biz kóbine onyng qauipti jaghyn ghana bilemiz. Al ekinshi jaghy – energiya kózi túr­ghy­sy­nan qaraghanda, onyng әldeqayda qa­uipsiz ekenin, ýsh úiyqtasanyz da tý­sinizge kirmeytin ónimdi energiya qay­nary ekenin bile bermeytin kóri­ne­miz.

Álemde qazirge deyin 500-ge tarta atom elektr stansasy bar. Onyng kóbi AQSh pen Europada ornalasqan. Odan keyin Japoniya, Qytay, Reseyde de bar. Sonymen birge basqa damushy elderdi qosqanda, jalpy 50 memlekette yadrolyq reaktor bar. Elimizben odaqtas Belarusi, Armeniyada yadrolyq reaktordyng iyeleri. Tómendegi keste әlemde yadrolyq reaktory bar elder:

Atom elektr stansasyna qajetti shiykizat – uran 235 (U235). Onyng mól­she­ri tabighy urannyng qúramynda óte az, 1%-dan tómen. Qalghany – U238. Sondyqtan U235 qúramyn kó­bey­tu ýshin bayytu tehnologiyasy qol­da­nylady. Ony әdette shamamen 4%-gha deyin kóbeytu qajet. Qazirgi ua­qyt­ta zertteletin jәne әzirlenetin jyl­dam reaktorlyq tehnologiya U238-di tikeley qoldanady. Búl urannyng (U-nyn) paydalanu koeffisiyentin edә­uir arttyrady. Atom bombasynda qol­danylatyn otyn konsentrasiyasy 90%-dan joghary U235 nemese PU239 (PU239 tabighatta joq jәne ony yadro­lyq reaktorda neytrondy bom­ba­lau arqyly óndiredi). 1 kilo uran bó­li­nu arqyly 1 myng tonnagha juyq jo­ghary sapaly kómir energiyasyn shy­ghara alady. Al sintezdelse tipti joy­­qyn energiya payda bolady. Eli­miz­­de Urannyng saqtalu mólsheri әlem boyynsha birinshi orynda túr. Búl bizding atom energiyasyna qajetti shiy­ki­zattyng qaynaryna kepildik beredi. Atap aitqanda, elimizding AES saluda bas­qa elderge qaraghanda әleueti әlde­qay­da joghary.

Carapshylardyng boljauynsha, qa­zir elimizde elektr energiyasynyng sú­ra­nysy kýnnen-kýnge artuda. Súranys 2030 jylgha qaray 136 mlrd kVt/sagh, al 2050 jyly 172 mlrd kVt/sagh-qa deyin ósedi eken. Sondyqtan súranysty qa­na­ghattandyru men tozghan elektr stan­sa­larynyng júmysyn toqtatyp, qayta janghyrtu kezek kýttirmeytin mәsele. Boljam boyynsha, 2030 jylgha qaray 11-12 GVt toq tarata alatyn jana qon­dyr­ghylar qajet bolsa, al 2050 jylgha qaray 32-36 GVt toq taratatyn jana qon­­­­dyrghylar kerek eken.

Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin, elektr energetikasy salasyna zor ózgerister jasady. Alayda  týbe­gey­li ózgerister jasay alghan joq. Onyng qú­rylghylary әli 1960-1980 jyldary pay­dalanugha berilgen energetikalyq qúrylghylardyng negizinde túr.

2019 jyldyng 1 qantaryndaghy jagh­day boyynsha Qazaqstannyng jy­lu elektr energiyasynyng quaty – 18 935,7 MVt. Onyng 53%-y (10 052 MVt) qúrylghysy 30 jyldan astam uaqyt júmys istep keledi. Gidroenergetikalyq quaty 2 636,7 MVt bolyp, onyng da 69% (1840 MVt) qúrylghysy 30 jyldan astam uaqyt júmys istegen. Jalpy, 145 dana turbinalyq qondyrghynyng 26%-nyng (38 dana, 2860 MVt) paydalanu merzimi mýldem ótip ketken. Al onyng 35 danasynyng (4280 MVt) paydalanu merzimi aldaghy bes jylda ayaqtalady.

Demek, elimizding elektr energetika salasy aldaghy jaqyn jyldary ýlken syn-qaterlerge dóp kelip túr. Múny Bәsekelestikti qorghau jәne da­mytu agent­tigining tóraghasy Serik Jú­man­gha­rin biyl 12 aqpanda búqa­ralyq aq­parat qúraldary brifinginde «qa­zir­she elektr quaty jetkilikti bol­gha­­nymen, aldaghy 2-3 jylda Qazaqstan elektr quatynan tapshylyq kóredi» dep rastady.

Taghy bir mәsele, elektr energetika ón­dirisining ónirlerge bólinu ahualy men tiyimdi elektr energetika kózderining salystyrmasy qazirgi ekonomikalyq damumen keri mәnge iye. Yaghny elektr energiyany kóp tútynatyn damyghan ónirlerde elektr stansasy az, damu prosesi bayau jýrip jatqan soltýstik ónirde elektr stansasy kóp.

«QazAqparat» aqparatyna sәikes, Qazaqstandaghy elektr energetika óndi­ri­si negizinen soltýstik, batys jәne on­t­ýstik ónirlerge bólingen. Eldegi elektr energetika óndirisining 79,2%-y soltýstik aimaqqa, 10,8%-y batys ai­maqqa, 10%-y ontýstik aimaqqa tiye­si­li. Jylu elektr energiyasy qazaq­stan­dyq energetikalyq jýiede basym oryndy ústap, onyng ishinde kómir ener­giyasymen elektr óndiru 75%, tabiy­ghy gazben óndiru 10,1%, mazutpen óndiru 4,9%, al gidroenergetikanyng ústaytyn bóligi 9%-dy qúraydy.

Jasyl energiya kózderi – jel, kýn energiyasynyng energetika kózderindegi ústaytyn salystyrmasy elimizde óte az.

Qazirgi tanda elimizding ontýstik óni­rining ekonomikalyq damuy soltýs­tik ónirge qaraghanda jyldam. Osyghan baylanysty, elektr energiyasyna súranys ta kýnnen-kýnge ósip keledi. Elimizding soltýstik ónirinde elektr energiyasynyng bir bóligin Reseyge eksport jasasa, ontýstik ónirinde k­e­risinshe importqa sýienip otyr. Elek­tr energiyasynyng múnday tenge­rim­siz taraluy elimizding elektr ener­giya­­synyng ózindik qúnyn qymbatqa týsi­rude. Energiyanyng qymbatqa týsui – ta­uar óndirisining qymbattauy. Búl otan­dyq ónimdi bәsekelestik quattan aiyrady.

Sonymen birge tiyimdi elektr ener­getika kózi bolyp tabylatyn gidro­elektr stansalarynyng elimiz­de­gi tapshylyghy energetikalyq stra­tegiyalyq qauipsizdik jýiesine bola­shaqta qauip tóndirui mýmkin. Álmisaqtan beri bir elding ekinshi elge tәueldi bolmauy men ekonomikalyq kiriptarlyqqa tap bolmauynyng kilti onyng energetikalyq qauipsizdiginde. Elimiz múnaygha, kómirge, temirge jәne basqa qazba baylyqtargha zәru bol­maghanymen elektr energiyasyn óndiretin su energiyasyna zәru. Búl bizding energetikalyq qauipsizdik jaghyndaghy әlsiz túsymyz. Elimizde aghyp jatqan ózenderding bastauynyng kóbi kórshi elderden keledi. Biz búl ózenderdi elektr energiyasyna ainaldyru emes, osy sularmen auyz su mәselesi men egis alqaptaryn su­l­an­dyryp alsaq, sonyng ózi shor-shor altyn bolayyn dep túr. Al eko­lo­giya­lyq taza energiya bolyp ta­by­latyn jel energiyasy men kýn ener­giyasyn paydalanyp elektr ener­ge­tika súranysy men qauipsizdigin týbegeyli sheshuding auyly әli de alys. Onyng sebebi: birinshi, jel men kýn taza jasyl energiya bolghanymen onyng ózindik qúny su jәne kómir, gazben óndiriletin elektrden әldeqayda joghary. Ekinshi, taza jasyl energiyanyng elimizde zor mólsherde óndiriluine jәne aumaqtyq qamtu kólemin sheksiz arttyrudyng mýmkindigi joq nemese az. Ýshinshi, jel energiyasy men kýn energiyasy jylu energiyasy men atom energiyasyna qaraghanda túraqsyz. Onyng elektr energiyasyn az berui men kóp berui bir qúdaydyng qolynda. Sondyqtan jel men kýnnen alynatyn elektr energiyasy qazirshe jyludan, sudan, atomnan alatyn energiyanyng ornyn mýldem basa almaydy. Ol tek birtindep damityn energiya kózi. Al jylu ener­giya­syn paydalanu arqyly elektr energiyasyn alu, onyng ekologiyany býldiretin, energiya kózin barynsha sarp etetin ereksheligine qaray, endigi jerde ol ótken shaqtyng enshisinde qalady. Sol ýshin adamzat tarihyndaghy joyqyn energiya kózi – atom energiyasy ghana elimiz ýshin ekonomikalyq damu­dyng qajetin qanaghattandyratyn, so­ny­men birge energetika qauipsizdigin týbegeyli sheshuge mýmkindik beretin birden-bir elektr energiya kózi bolyp tabylady. Qazirgi tanda elimizding elektr energiyasy qauipsizdigin sheshu biylikting aldynda kezek kýttirmeytin mәsele. Eger búl mәsele ong sheshim tappasa, onda biylikke kim kelse de Qa­zaq­stannyng aldaghy on jyldyq da­muy turaly auyz ashu qiyn. Son­dyq­tan bizge atom elektr stansasyn salu qajet dep esepteymin.

Atom elektr stansasy keybireuler oilaghanday atom qaruy emes! Ekeuining alynu әdisi úqsaghanymen, funksiyasy mýldem basqasha. Atom energiyasyn әlemde damyghan elder ghana paydalanyp jatqan joq. Ony biz siyaqty damushy elder óz iygiligine jaratyp otyr. Sol ýshin, «shegirtkeden qoryqqan egin ekpestin» kerin keltirmey, atom dese at tonymyzdy ala qashpay, elding ertenin oilap Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng úsynysyn qoldaghanymyz dúrys! Bizge atom elektr stansasy qajet!

Erbosyn Núrmúhanúly

Abai.kz