- Erlan, qazirgi kezde jalpy qazaq óneri, onyng ishinde muzyka ónerining aluan-aluan tolghaghy barshamyzdy tolghandyrar kókeykesti taqyryptarynyng birine ainaldy desek qatelespeymiz. Mәselening múnday alabóten sipat aluyn qalay týsindirer edin?

- Erlan, qazirgi kezde jalpy qazaq óneri, onyng ishinde muzyka ónerining aluan-aluan tolghaghy barshamyzdy tolghandyrar kókeykesti taqyryptarynyng birine ainaldy desek qatelespeymiz. Mәselening múnday alabóten sipat aluyn qalay týsindirer edin?

- Búghan bir jaqty jauap beru qiyn. Búl ózi aityla-aytyla kóterile-kóterile jauyr bolghan taqyryp. Jurnalister, ónertanushylar, últ ónerining janashyrlary búl mәseleni kóterudeyin kótergenimen Ýkimetimiz selt eter emes. Qazirgi uaqytta qazaq qoghamyna, anyghy memleketimizge iydeologiyalyq túrghydan tónip túrghan birneshe ýlken qauipter bar. Birinshisi - ol Qazaqstannyng sheteldik diny ekspansiya qúrsauynda qaluy. Din jóninde óte shiyelenisti jaghdaygha jetkenimizge keyingi kezde elimizde oryn alghan oqighalar dәlel. Búghan toqtalatyn bolsaq әngime úzap ketedi... Ekinshisi, elimizde ýnsiz jýrip jatqan aqparattyq maydan. Aqparattyq soghystyng memleket ýshin, onyng memleket týzushi júrty qazaq halqy ýshin óte qaterli jaghdaygha jetkenin myna derekterden kóruge bolady. Mәselen Qazaqstangha taraytyn 4200-dey gazet-jurnal men 240-tay tele-radionyng 90 payyzy orys tilinde, 6 payyzy basqa shetel tilderinde, tek 4-5 payyzy ghana qazaq tilinde eken. Qazaqstannyng óz ishinde 2320-dan asa basylymnyng 450-deyi ghana memlekettik tilde shyghady eken. Búl kórsetkish te ókinishke qaray Qazaqstanda shyghatyn qazaqsha basylymdardyng 4- 5 payyzyn ghana qúrap otyr. Elimizde qazaq halqynyng ýles salmaghy 65 payyzdan asyp bara jatqanyn eskersek, búnday bógde tildik aqparattyq tasqynnyng astynda qaludy Qazaqstannnan basqa birde bir memleket basynan keshirip otyrghan joq.

- Elimizdegi muzyka ónerinindegi qalyptasyp otyrghan   ahualgha sheteldik bógde tildik aqparat tasqynymen baylanysty deging keledi ghoy.

- IYә, problemanyng bir úshy osynda jatyr. Óitkeni qazirgi 15 pen 35 jas aralyghyndaghy jastarymyzdyng Reseylik jәne batystyq aqparattyq ekspansiyasynyng qúrbany bolghandyghyn kózimiz kórip otyr. Jastardyng búl tolqyny Birjan sal men Múhittyn, Aqan seri men Baluan Sholaqtyn, Qúrmanghazy men Tәttimbetting әnderi men kýilerin tyndamaq týgili, olardyng atyn da jóndep bilmeydi. Yaghni, qazirgi qaptaghan sheteldik jәne otandyq telearnalar jappay batystyq ómir sýru saltyn kýni-týni nasihattap, jat mәdeniyetti asqan jymysqylyqpen bizding jastarymyzdyng sanasyna sinirude. Olargha elimizding tarapynan «Búlaryng masqara ghoy, bizden úyalmasandar da Qúdaydan úyalsandarshy, qoysandarshy» dep otyrghan eshkim joq. Búlardyng dandaysyghany sonshalyq, tobyrlyq mәdeniyetke negizdelgen, óskeleng úrpaqqa óte qauipti jiligi tatymaytyn kókejasyq jobalaryn Qazaqstan telearnalary arqyly nasihattaugha kóshti. («Super Star», «Eki júldyz», «X-factor», «Mamma miya», «Davay pojenimsya» t.b.) Sóitip, jastarymyzdy últynyng tarihy jadynan ajyratugha bilek sybana kirisken búl jobalar, jat pighyldar óz maqsattaryna jetip qalghanday. Óitkeni, qazirding ózinde әbden mәngýrttengen, marginaldanghan elimizding bir top «óner júldyzdary» memlekettik telearnalardan kórermen sanasyn sansyratatyn ii-qii shoular úiymdastyryp, teledidar tórinen halqymyzgha tórelik aityp, jón silteytin dengeyge jetti. Bir súmdyghy - boyynda otanshyldyq sezimi joq, esil-derti kommersiyalyq maqsatty kózdeytin osynday nigilist-ónerpazsymyqtardyng  yqpal etumen otandyq tele-radiolarymyzdy tobyrlyq mәdeniyetke qúmar jastar auditoriyasyna beyimdeu ýrdisi bayqalady. Búryn Saghat Áshimbaev, Aqseleu Seydimbek, Qadyr Myrzaliyev, Sherhan Múrtaza t.b. qayratker aghalarymyzdyng últty úiystyrugha negizdelgen, memleketshil oi-pikirleri kórinis tabatyn tele-radiolarymyz bir toymen bir toydyng arasyna jýgirip jýrgen estrada әnshileri men eki auyz sózding basyn qosyp oy týie almaytyn asabasymaqtardyng qolyna kóshti. Teledidar men radio ýshin búdan asqan soraqylyq bola ma?! Songhy jiyrma jyl boyy aqparattyq soghys tasqynynyng astynda qalyp, ruhany kontuziya alyp shyqqan adamzattyq, últtyq qúndylyqtarmen qarulanbaghan biliksiz, óresiz buynnyng memleket iydeyalogiyasyna qol súgha bastaghanyn, biylikting basqaru tetikterine qoldary jete bastaghanyn kórip otyrmyz. Búnyng sony memleket ýshin orny tolmas ókinishterge alyp kelui mýmkin. Óitkeni, jat mәdeniyetting yqpalynda ósip-óngen marginaldanghan, mәngýrtengen, onyng ýstine tobyrlyq mәdeniyetting shylauynda jetilgen miskinnen eshqashan da memleketshil túlgha shyqpaydy, ol eshqashanda óz últynyng arman-ansaryn týsine almaydy, eshqashanda últ ruhaniyatyna kýzetshi bola almaydy. Múnday toghyshar pendeler barlyq qúndylyqtardy shou dengeyinen arygha kótere almaydy.

- Mәdeny ruhany qúndylyqtarymyzdyng múnday dengeyge deyin qúldyrauyna ne sebep? Búl ýrdis qashan, qalay bastaldy? Terendetip, tarata aityp bersen.

- Óner tarihynyn  betterine ýnilsek, múnyng alghashqy nyshany  ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldary biline bastaghanyn bayqaymyz. Osy jyldary jaryq kórgen әnderge sol zamannyng tyndaushy qauymy: «sózi qazaqsha, әueni oryssha» dep bagha bergenine sol kezdegi baspasóz betteri kuә. Al elimizding muzyka qayratkerleri sol uaqyttyng ózinde-aq  muzykanyng últtyq sipattan ajyrap bara jatqanyn aityp dabyl qagha bastaghan-dy. Mәselen, bir ózi qazaqtyng eki mynday әn, kýiin jinaghan kórnekti muzyka qayratkeri Boris Erzakovich 1988 jyly mәdeniyettanushy Áliya Bópejanovagha bergen súhbatynda: «Jastar shygharmalarynyng kópshiligi әzirshe últtyq bolmys sipattan ada, dýbәralau bolyp keledi. Múnyng basty bir sebebi: onday shygharma avtorlarynyng qazaq halqynyng bay últtyq muzyka ónerinen susyndamaghandyghan. Eng aldymen halyqtyq muzykany boygha tereng sinirmey túryp, býkil adamzattyq tuyndy jazam deu bekershilik» - dep alandaushylyq bildire aitqan bolatyn. Búl alandaushylyq negizsiz emes edi. Sol kezding ózinde Reseyding jogharghy muzykalyq oqu oryndaryn, tipti, myna ózimizding Qúrmanghazy atyndaghy Últtyq konservatoriyany tәmәmdaghan kәsiby kompozitorlardyng barlyghy derlik europa muzykasy ýlgisinde әnderdi dýniyege әkele bastady. Biraq múnday kosmopolittengen kompozitorlar jazghan ol shygharmalardyng kópshiligi últ jýreginen oryn ala almaghandyqtan, uaqyt synynan óte almady; búqaralyq sipatqa ie bola almay kezendik muzyka kórinisi retinde uaqyt kóshinen qalyp qoydy.

- Ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynan bastap, elimiz tәuelsizdik aluyna baylanysty últ muzykasynyng sauyghuyna qolayly jaghday tudy emes pe?

- IYә, onynyz ras. Tәuelsizdik alghan son, jalghyz muzyka emes, últ ruhaniyaty men mәdeniyetine qatysty barlyq salada sauyghugha  qolayly uaqyttyng kelgendigining nyshandary sezile bastady. Aqseleu Seydimbekting «Dәuren-ay», «Saryarqalary» osy kezende aspandady, Seken Túrysbekovting «Kónil tolqyny», «Aq jauyn» kýileri el jýregin eljiretip, halqymyzdyng últtyq muzykany tosansy bastaghan qúlaghyn qazaqy boyauy kelisken, totyday týrlengen aluan ýndi qonyr dybysqa qaryq qylyp tastady. Sahnagha «Kýldir, kýldir kýrenin kisinetip» Bekbolat Tileuhan, kónilashar kýilerimen kónilding hoshyn keltirtip Aygýl Ýlkenbaeva, «Salghan әni syrnayday» Janar Ayjanova t.b. shyqty. «Jigitting súltany» respublikalyq bayqauy bayaghynyng jigiti, elimning ýmiti bolam deytin er kónildi jastardyng talabyna dem berdi. Respublikalyq aqyndar aitysy dýrkirep ótip jatty; «Nauryz» toyy siyaqty merekelerding búqaralyq sipaty kýsheye týsti. Respublikalyq teledidar men «Qazaq radiosy» osy jaqsylyqtardyng jarshysy bola bildi. Efirlerden el úiqygha ketkenshe últtyq qúndylyqtar nasihattalatyn zaman tudy. Ónerpazdar ense kóterip, elding tuyn kótere bastaghanday edi.

Biraq búl jarqyn kezenning dәuiri úzaqqa sozylmady. Qazaqtyng el bolghandyghyn, Qazaqstannyng últtyq respublikagha ainalghanyn qalamaytyn shovinistik, nigilistik kertartpa kýshter qarap jatpady. Olar tasqynday týsken últtyq ruhtyng arynyn basatyn amaldar izdey bastady. Onday aliternativa tapty da. Sonyng alghashqy «qarlyghashy» - «Aziya dauysy» boldy. Olardyng «A-a-a-a-az-iya da-a-a-u-sy» dep kekeshtene jarty dýniyege jar salghan saqau jarnamasy qazaq muzykasyn azdyrugha, últ muzykasyn tozdyrugha jasalghan  alghashqy adym edi. Keyin osy saqau jarnamadan bastalghan «halyqaralyq» bayqaudan qanshama maqau әnshi «óner әlemine» joldama aldy desenshi. Jarnamasyna deyin saqau sóiletip jaman yrymmen kelgen «Aziya dauysy» ómirsheng bola alghan joq. Biraq óz tyndarmanyn tauyp, últtyq sipatta damugha jәne jetekshi rólige ie bola bastaghan qazaq muzykasyna esengirete soqqy berip ýlgerdi. Keyin osy soqqylardan onala almaghan qazaq muzykasy tobyrlyq muzykanyng aldynda tize býkti.

«Bir qyzymnan bir qyzym әm soraqy» degendey, «Aziya dauysynyn» ornyn  jastargha arnalghan «Jas qanat» konkursy basty. Búlargha qúiylghan qarjyda qisap bolmady. Otandyq telearnalar osy konkurstardy kýndiz-týni nasihattady. Búl bayqaulardan keyin ylghy qyzteke dauysty jastardy jenimpaz qyludy maqsat etken «Super star» degen súmdyq shyqty. Qoyshy, әiteuir búlargha tamyryn sonau ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldarynan tartatyn, Ámire Qashaubaev, Qúrmanghazy atyndaghy respublikalyq әn, kýy konkurstary astar bolugha jaramay qaldy. Qysqasyn aitqanda, ainaldyrghan az jylda osynday últtyq, memlekettik mýddege qayshy sheteldik tobyrlyq mәdeniyetti tu etushi jymysqy jobalar últtyq muzykamyzdy túghyrynan taydyryp, jenimpaz kýshke ainalyp shygha keldi. Gitlerding marsh ekpindi muzykalardy jýieli týrde paydalanu arqyly ainaldyrghan bes-alty jyldyng ishinde nemis halqynynyng avangardynan qanqúily fashister «tәrbiyelep» shygharghanyn bilemiz. Al sol biz kinәlәp jýrgen Gitlerding qoldanghan marsh ekpindi muzykalary qazirgi jastarymyzdyng tyndap jýrgen muzykasyna astar bolugha jaramaydy. Mәselen Gitler ataqty nemis klassikterining biri Vagnerding әuenderin qoldanghan. Sondyqtan búl orayda biz Gitlerden de asyp týstik. Bizding jastarymyzdyng tútynyp jýrgen muzykasy Gitlerdikinen әldeqayda qauipti, әldeqayda qiratushy kýshke iye, zúlym da, qúbyjyq muzyka.

- Tobyrlyq óner týrlerining osynshama týrlenui men gýldenuining sebebi nede dep oilaysyn?

- Biz qúndylyqtardyng qúny ketken zamanda ómir sýrip otyrmyz. Tәuelsizdigimizdi alghan kezden bastap, Ýkimetimiz barlyq resurstardy elimizding ekonomikasyn órletuge júmyldyrdy. Ruhany qúndylyqtarymyz jyldar boyy qarausyz jatty. «Baqpasang mal ketedi...» degendey qúndylyqtardy qanday jaghdayda bolsyn baghu kerek, qarau qajet. Baghu, qarau jetkiliksiz, mәpeleu kerek. Bizde osynyng biri bolmady. Sol kezde tobyrlyq mәdeniyet úryq shashyp, baqshagha qaptap ketken aram shóptey qaulap ósip ketti. Shu alqabynda ie bermey ósip jatqan esirtki shóbi siyaqty, onymen de kýresu mýmkin bolmay barady. Osylaysha jasandy ónerpazdar qaptady. Bayqap otyrghanymyzday tobyrdyng ózining әnshisi, ózining aqyny, ózining kompozitory, ózining jurnaliysi, ózining produsseri, ózining rejisseri, ózining әsiredinshili, ózining kórermeni bolady eken. Bajaylay qarasanyz, az jylda elimizding mәdeny kenistiginde olardyng myzghymastay, berik jýie qúryp ýlgergenin angharasyz. Eng súmdyghy ruhany qúbylystar jasaugha qabiletsiz (adamzattyq, últtyq qúndylyqtarmen qarulanbaghan song qaydan qabilet bolsyn.) osy buyn ruhaniyat pen mәdeniyetting tútqalaryna ie bolyp jatyr. Biraq olar ózderindegi tobyrlyq sana dengeyimen qazaq mәdeniyetin eshqashan úshpaqqa shyghara almaytynyn eskermeydi.

Sonda biz eng jauapty maydannyng tizginin kimderge berip jatyrmyz? Men tayauda Týrkiya qazaqtarynan bir qyzyq әngime estidim. 1950 jyldarda Qytay biyliginen qashyp, ýrkinshilikke úshyraghan qazaqtar Tiybet arqyly Ýndistan asqany belgili. Indiya jerine aryp ashyp barghan qazaqtar jergilikti ýkimetpen kelisip, Týrkiyagha ótu mәselesi sheshilgenshe az-kem ayaldap, es jiyady. Sonda búlar kýndelikti azyqqa qoy soyatyn bolsa kerek. Búlar mal soyyp jatqanda maymyldar jaqyn kelip, tal arasynan baspalap qarap túrady eken. Birde qasapshylar mal soyghan jerde pyshaghyn úmtyp ketedi. Sonda ne bolghan deysiz ghoy. Álgi maymyldar ózara jiylysyp, «aqyldasyp» ishterinen bir miyghúlany «qúrbandyq» bolugha kelistiripti. Sóitip, әlgiler bir maymyldyng ayaq qolyn jippen shandyp baylap, tamaghynan pyshaqpen oryp jiberipti. Osylaysha maymyldar ishterinen birneshe maymyldy qúrbandyqqa «shalypty». Áriyne, maymyldar ne istep jatqanyna esep bere almaydy. Óitkeni  adamdardan kórgenin istegenmen olarda adamdyq sana joq. Bizding ruhaniyatta qalyptasyp otyrghan ahual da osy maymyl tirlikting ar jaq ber jaghyndaghy sharua bolyp otyr. Qazirgi shoumenge ainalyp, super júldyz atanyp jýrgender de osy maymyldar siyaqty, eng asyl qúndylyqtarymyzdy qúrbandyqqa shalyp, qazaq mәdeniyeti ýshin ólsheusiz zardaptar әkelip jatqandyghyna esep bere almaydy. Óitkeni olarda últtyq ruh joq, ruhany sana, ziyal kemshin. Últ ruhaniyatyna jetekshi bolu ýshin tughan halqynnyng parasat biyigin mengeruing kerek. Búl maydanda komersiyalyq baqay esepke oryn joq. Ókinishke qaray, tizginine  orys tildi tobyrlyq mәdeniyet ókilderi ie bolyp alghan elimizdegi mәdeny jobalardyng barlyghy derlik komersiyalyq maqsatty kózdeydi.  Ashy aqiqaty osy.

- Erlan, jasyratyny joq, keyingi kezde dombyramen әn aitatyn ónerpazdarymyzdyng boyynan da jigersizdik bayqaymyz. Nege qazir aramyzda Qayrat Baybosynov pen Jәnibek Kәrmenov siyaqty ónerpazdar joq.

- Qazaqtyng muzykalyq mәdeniyeti jenilgen mәdeniyet. Jenilgende dýniyejýzilik klassikalyq mәdeniyetten jenilse arman joq qoy. (Qúday onyng da betin aulaq qylsyn) Ýsh jýz jyl boyy oiran salghan otarshyldardan jenilmegen, qayta jetilgen mәdeniyetimiz ainaldyrghan az jylda teksiz-zatsyz afro-amerikandyq tobyrlyq muzykanyng shapqynshylyghyna tótep bere almay jenilip otyr ghoy. «Kópte aqyl joq, sondyqtan ebin tauyp jónge sal» demey me, Abay jaryqtyq. Kýni-týni «Ónerding tóresi osy» dep telejәshik bitken ýzdiksiz nasihattay bergen son, bayghús búqara qaytsyn, shúbyryp shuyldaq muzykanyng sonynan erip jýre berdi emes pe. Olardyng betin bermen qaratu ýshin «senderding kóretindering mynau,tyndaytyndaryng mynau» deytindey últtyq naqyshy mol, nәzik talgham qalyptastyrarlyqtay tekti dýniyelerimizdi tolayym úsyna almadyq. Abay aitqanday «ebin tauyp jónge sala almadyq». Sheteldik jarqyldaq, jyrqyldaq dýniyeni kóre bergen son, daryldaq danghazany tynday bergen son, jat mәdeniyetting salqyny boyyn alghan últtyng boyynda tól ónerin qor sezinu kompleksi payda bolady. Sótip basqany zor, ózin qor sanady. Osynday psihologiyalyq dert mendegen qazirgi jastarymyzdyng boyynan óz últyn ógeysinudi, qorsynudy bayqaymyz. Búl - últtyq qúndylyqtar jat mәdeniyetten jenilgende payda bolatyn kelensiz qúbylys. Jastar týgili, qazir joghary lauazymdy sheneunikter men kekirik atqan teksiz baylar mәngýrttengen balalarynyng ýilenu toyynda qos tildi (qazaq, orys) tildi tamada jaldaydy, shetelden, kórshi Reseyden óz elitasy tyndaugha arlanatyn pop muzyka júldyzdaryn shaqyrady. Olardyng baqyryp, shaqyrghanyn óner dep úghatyn ózimizding namyssyz qandastarymyz sandaryn shapattap mәz bolady. Sheteldik pop júldyzdar bolsa, nadan, mәngýrt qazaq bayynyng qaltasyn qaqqanyna mastanyp elderine qaytady. Qazaqtyng toyyn orys basqarghan súmdyqty kórip pe ediniz?! Múnday masqara bәrimiz aghash atqa mingizip jýrgen Kenes zamanynda bolmaghan edi. Ol kezdegi ýlken qalalardaghy orys tildi qazaqtardyng ózi toylaryna mindetti týrde qazaq tildi asaba jaldap, qazaqsha ótkizetin. Ózderi oryssha sóilegenine qorynyp, toyshyl qauymnan keshirim súraytyn. Al qazir bәri kerisinshe. Bir súmdyghy it basyna irkit tógilgen әlgi toylarda qazaqtyng dombyrasyna oryn joq. Kenes kezindegi «Tamasha» shyn mәnindegi «Tamasha» edi ghoy. Onyng astarly, oily, qazaqy әzilderi óz aldyna, ondaghy dombyramen әn salatyn, kýy tartatyn ónerpazdardy tyndaudyng ózi bir ghaniybet edi. Qazir «Tamasha» siyaqty әzilkeshter teatry elimizde ondap sanalady. Biraq olar da qazaqtyng dombyrasyn ata jauynday kóredi; dombyra ústaghandardy manaylarynan jýrgizbeydi. Ol jigitter dombyramen araz bolsa da, namysy araz bolmau kerek edi. Dombyra degen qazaqtyng namysy ghoy. «Jyghylghan ýstine júdyryq» degendey, elimizde ótip jatqan memlekettik merekelik sharalarda dombyramen әn aitylmaytyn, kýy tartylmaytyn bolyp barady. Bәrinde sol bezek qaghyp jýrgen fonogramashyl «estrada júldyzdary». Sondyqtan býkil últ bolyp ózining dombyrasynan syrt ainalghan son, býtin bir memleket tól ónerin kýresinge tastaghan son, bir sózben aitqanda, dombyra kenistigin, onyng halyqqa shyghar órisin qasqana taryltyp, fonogrammashyl әnshisymaq qauymgha alyp bergen son, Qayrat Baybosynov pen Jәnibek Kәrmenov siyaqty әnshiler qaydan shyqsyn. Ánshi shygharmashylyq babynda bolu ýshin sahnagha jii shyghu kerek. Áytpese qarayyp, shygharmashylyq babynan aiyrylyp qalady. Bapsyz, baqsyz, aiynda-jylynda el aldyna bir shyghatyn, tyndarmany joq jetim әnshining boyynda qaydan jiger, qaytip jalyn bolsyn. Qayrat Baybosynovtardyng joqtyghy osydan. Olardyng ornyn taytandaghan júldyz apalary erkeletin basqa Qayratikter men Núrjanchikter siyaqty tobyrlyk muzykanyng ókilderi: Týntekov basty.

Osyndayda oiyma bizding jyl sanauymyzgha deyingi birinshi ghasyrda ghúmyr keshken qytaydyng úly tarihshysy Syma Syaninyng halyq muzykasy jayynda aitqan ghajap pikiri eske týsedi: «Eger әn-kýy nәzik te sazdy, tosyn da tolghamdy bolsa, onda halyqty oy men múng basqany; eger әn-kýy erke de erkin, sabyrly da sazdy bolsa, onda halyqtyng kónil kýii jaqsy; eger әn-kýy shamyrqana shiryghyp, bas shaghy shyrqay kóterilip, sony shabytty sezimmen kóterilse, onda halyqtyng senimi ornyqty bolghany; eger әn-kýy bir saryndy, tolghamdy, esti, sezimi tereng bolsa, onda halyq qanaghatshyl jәne syy qúrmetshil; eger әn-kýy janyndy jadyratyp, kónilindi kóterip, súlulyqqa inkәr etse, onda halyqtyng meyirimdi de sezimtal bolghany; al eger әn-kýy apyryqtaghan, ardyng gýrdin, әlem jәlem bolyp, boyyndy eliktirip әketse onda halyqtyng azghyndyqqa salynyp, alasapyran kýy keshkeni» Osylardyng ishinde qazaq halqy әriyne ghúlamanyng songhy aitqandaryn basynan keshirip otyrghanyna eshkim shýbә keltire qoymas.

- Osyndayda bir súraq tuyndaydy. Nege dombyrashy ónerpazdar bastary qosylyp, ózderi talap qylmasqa. Mәselen әn keshterin ótkizip degendey.

- Onday talaptar bar. Mәselen eki jyldyng jýzi  boldy, jastardyng «Adyrna» últtyq etnografiyalyq birlestigi Birjan saldyn, Aqan serinin, Múhittyn, Jayau Músanyn, Ýkili Ybyraydyng әn keshterin ótkizip ýlgerdi. Aldymyzdaghy qazan aiynda Baluan Sholaq shygharmashylyghyna arnalghan әn keshine dayyndaludamyz. Osy iygi isterimiz jayynda bas gazetimizding betinde óziniz de birneshe mәrte jazdynyz. Biraq, Baluan Sholaq siyaqty halqymyzdyng birtuar ónerpazynyng keshine demeushi tappay púshaymanbyz. Mine, osy keshterdi úiymdastyruda nening kuәsi bolmay jýrmiz deysiz? Ótkizetin sarayymyzdyng arendasynan bastap, jasaytyn jarnamasyna deyin óz qaltamyzdan qarjy shygharugha mәjbýrmiz. Keshti ótkizu, úiymdastyru júmystary birlestikting tóraghasy Arman Áubәkir men onyng pikirles serikteri Núrlan Nauryzәli men Ardaq Berkimbay siyaqty otty, jigerli jigitterding moynynda. Jolaman Qújimanov, Ramazan Stamghaziyev, Erkin Shýkimanov, Erlan Rysqaly siyaqty maytalmandar әn keshining repertuaryn jýieleydi, әnshilerdi baptaydy. Mening moynymda keshting ssenariyi men jýrgizui. Osy әn keshterin úiymdastyruda qay mekemening esigin qaqpadyq deysiz. Kóptegen mekeme basshylary, tipti otandyq telearnalardyng basy qasynda jýrgender dombyra dese kirpidey jiyrylady. Keybiri súlu sypayy shygharyp salyp jatady. «Adyrna» jastardyng shygharmashylyq birlestigi bolghandyqtan múndaghy bizding kómekshilerimizding barlyghy bilimdi, oyau jastar. Quantarlyghy - osy jastar halyq muzykasyn janynday jaqsy kóredi jәne kóbining qalam qayraty bar jurnalister. Osy jastarymyz keshti úiymdastyru barysynda qabat-qabat tosqauyl, kedergilerding kuәsi bolyp jýr. Kelensizdiktermen, kedergi, bógettermen betpe-bet kele bergen song olar da qarap jýrmey, elimizdegi mәdeniyet sayasaty turaly aqparat, derek, dәiek jinay jýredi. Sóitsek, últtyq muzykagha Ýkimetimiz mardymsyz bolsa da qarjy bóletin kórinedi. Biraq búl qarjylar últtyq muzykany órkendetuge júmsaymyz degen jeleumen әldebir ysqayaq, pysyqtardyng kómeyinen ótip ketip jatqan siyaqty... Sonda da bolsa, úiymdastyrghan keshterimizge kórermenning kóp keletini quantady. Osyghan qarap, qazaqtyng últtyq klassikalyq muzykasyna súranys joq degen qauesetting әdeyi shygharylghan mif ekenine kózimiz jetkendey. Keshimizge kelgen kórermenge qarap shýkirshilik qylamyn. Múnda kim joq deysiz? Enkeygen kәri men kishkentay býldirshinder, orys tildi qauym, student jastar. Soghan qaraghanda qazaq qoghamynda tobyrlyq mәdeniyetting yqpalyna eshqashan týspeytin, ruhany imuniyteteti myqty, tól ónerin ardaqtay alatyn bekzada, tekti qauymnyng qory ýzilmek emes degen oidamyn.

- Dúrys aitasyn, Erlan. Óitkeni, qazaqtyng últtyq ruhynyng negizi onyng әninde, últtyq muzykasynda jatyr emes pe? Últynyng әn-kýiin, muzykasyn sýimeytinderde últtyq namys ta kemirek bolatyn shyghar?

- Áriyne, solay. Sodan shyghatyn basqa da teksizdikter tolyp jatyr. Taqauda ataqty әnshi, kompozitor Jarylghapberdining Almatyda túratyn jiyeni, úzaq jyldar boyy aghartushylyq salada qyzmet istegen zeynetker әjey maghan qonyrau shalyp, Bayanauylda Jarylghapberdining basy qaraytylghanyn, qúran oqytylyp, as berilgenin aitty. Sosyn bir telearnadan Bayanauylda Jasybay kólining jaghasynda jyn oinaq jasalyp jatqanyn, el azamattarynyng búl súmdyqqa nege jol berip otyrghanyna qynjylysyn bildirdi. Nege múndaygha jol beresinder dep renishin jetkizdi. Qatty qysylyp qaldym. «Úyalghan tek túrmas» degendey, elimizding ýlken qalalarynda jasalatyn «jyn oinaqtyn» ayaday Jasybayda qaydan «tap bolghanyn»  jalma-jan anyqtaugha kóshtim. Sóitsem, jyl sayyn Bayanauyldyng Jasybay kólining jaghasynda estrada júldyzdarynyng festivalin dәstýrli týrde ótkizu jolgha qoyylypty. Elimizdegi tobyrlyq mәdeniyetting tuyn kótergen kileng «júldyz», qalyng sayqymazaq, ónsheng «fanershiyk» (fanershik - fonogrammamen әn aitatyndargha júrttyn  bergen «atauy») atauly jyl sayyn Jasybaydyng jaghasynda bas qosyp, ala jazday kiyeli mekenning ainalasyn azan-qazan u-shu qylatyn bolypty. Jergilikti júrt osyghan narazylyq bildirude. «Álkey Marghúlan, Shәken, Kәukender tiri bolsa, aryzymyzda aitar edik, «toqtatyndar, myna jyn oinaqty» der edik dep qamyghady bayanauyldyq qariya. Álgi jyn-oynaq basylyp, «júldyzdar» jayyna ketken son, sondarynan shashylghan qoqystan basqa eshtene qalmaytyn kórinedi. Osyndayda oy tuady. Bayanauyl - últtyq tabighy qoryq degen statusy bar memleket qorghauyndaghy erekshe ekologiyalyq aimaq bolyp sanalady. Bayanauyl últtyq parki - jyn oinaq jasamaq týgili kirgen shyqqan turister ayaghyn andap basatyn airyqsha rekreasiyalyq aimaqqa jatady. Sonda memlekettik qorghaudaghy parkting tórinde jyl sayyn dýrliktirip «júldyzdar festivalin» ótkizuge kim rúqsat berip otyr degen saual kóldenendeydi. Jaraydy, búl jer ekologiyasy: taptalghan shóp, synghan búta ósedi, syndyrylghan bótelke men tókken qoqys jerge sinedi, borsyghan kól qaytadan qalpyna keledi dep ózimizdi júbatayyq. Al jan ekologiyasyn qayda qoyamyz? Kólding jaghasy halqymyzdyng nebir ayauly túlghalary mәngilik tynys tapqan kóne qorym ekendigi belgili. Múnda jonghar shapqynshylyghy kezinde keudesin oqqa tósep ólgen Jasybay batyrdyng sýiegi jatyr. Qalmaqqa «tang atyryp, kýn shygharmaghan» (Mәshhýr Jýsip) Oljabay batyrdyng ýrim-bútaghy osynda jerlengen. Halqymyzdyng ayauly perzentteri: Jayau Músa men Álkey Marghúlannyng ata-babalary osynda jatyr. Tipti danqty aqyn Oljas aghamyzdyng atasy úzyn Sýleymen osy kólding dәl jaghasyndaghy qorymgha qoyylghan. Mine, osy kóne qorymnyng ýstinde qazirgi zamannyng obal sauapty, bilmeytin, aruaq, kie degen úghymdardan aiylyn jimaytyn «óner júldyzdary» tayrandap by biyleydi, shalyqtap әn aitady. Araq, sharap, syra, susyn ishken, danghaza muzykagha elirip, kózderi túmandanghan, esirik bughan, zәr qysqan júrt kiyeli qorymnyng ainalasyna baryp dәret syndyrady... Olardyng úghymynsha, islәm dininde aruaqty adam, kiyeli jer joq.  Sondyqtan iyen dalada mýlgip túrghan batyrlar men әulie әnbiyeler jerlengen mazar, qorymdarynyng týk qasiyet, kepiyeti bolmaydy-mys. Songhy jyldary sanalaryn uahabtyq iydeologiya sansyratyp jibergen jas úrpaqtyng kópshiligining týsinigi osy. Qazaq dýniyetanymyna qayshy, qasiyetti sezimderden ada. Ótkende London olimpiadasynda qazaq sportshylarynyng kýresten birde-bir altyn oljalay almaghanynyng kuәsi boldyq. Kórermen júrtshylyq sportshylarymyzdyng (boks pen kýres) boyynda ruhtyng joqtyghyn aituda. Mamandar kýres ónerine ghylymy túrghydan kelu kerek dep dabyl qaghuda. Iә paluandarymyzdyng kózderinde ot, boylarynda ruh, auyzdarynda aruaq joq. Ejelden qazaqtyng jekpe-jek óneri men aruaq úghymy egiz úghym. Bayaghynyng batyrlary jekpe-jekke shygharda, ónerpazy topqa týserde aruaq shaqyrady. Aruaq sózinde qazaqtyng últtyq kodynyng kilti túr. Eger sen shyn jannan keship, Alash ýshin, el namysy ýshin is qylar bolyp, qinalghan sәtte aruaq shaqyrar bolsang - ol kilt ashylady, seni tylsym kýshter demeydi, ruhtar jebeydi. Aruaq - islәm dininen búryn payda bolghan, myndaghan jyldar boyy halqymyzben jasasyp kele jatqan qasiyetti úghym. Osydan 300 jyl búryn (1712 - 1713 jyldary aghylshyn barlaushylary vahabizm aghymynyng negizin saldy) aghylshyn arnayy barlau qyzmeti islәm mәdeniyetining jasampaz kýshin әlsiretip, músylman memleketterining alauyzdyghyn kýsheytu ýshin dýniyege әkelgen vahabizm siyaqty arabtyq-aghylshyn-amerikandyq totalitarlyq jasandy diny sektalar elimizdin  diny kýshterimen auyz jalasyp alyp, halqymyzdy kiye-qasiyetterinen, bir sózben aitqanda aruaghynan aiyruda. Osy dertterding týp tórkini elimizge dendep kirip, el jastaryn ruhany dimkәstikke úshyratqan tobyrlyq mәdeniyetting tolassyz shabuylynda jatyr. Alayda oghan qarsy maydan ashugha, «ruhany basqynshylardy» elimizden quyp shyghugha eshkim belsener emes. Últtyng jany (dili dep týsininiz) ýsh birdey ruhany qamaldyng ishinde ómir sýredi. Ol últtyng tóltuma muzykasy - aghzanyng terisi qyzmetin atqarady. Ekinshisi - dini. Ol denening eti - sýiekti saqtaushy; ýshinshi - til. Búl - últ denesining sýiegi  dese de bolady. Osy qorghan-qamaldardyng ishinde (muzyka, din til) - últtyng dili - jýregi soghyp túrmaq. Dilimizding osy ýsh qorghanys qabatynyng da sozylmaly aurugha shaldyqqanyn, dertting kýnnen kýnge dendep bara jatqanyn kórip otyryp eshbir shara qoldana almaudamyz. Sheteldik ruhany ekspansiyagha eng әueli tóltuma muzykamyzdyng totalidi joyqyndyqpen úshyraghandyghyna, otarshyl-missionerlerding birinshi últtyq muzykany esengiretip baryp, ata dinimizge auyz salghandyghyna tórt kózimiz týgel otyryp kuәdәr bolugha mәjbýrmiz. Ish qazanday, qaynaydy, kýresuge dәrmen joq dep osyndayda aitylghan bolar, sirә. Mәseleni tótesinen qoyyp aitqanda biz dәstýrimizdi qorghap, saqtay almaudamyz. Al dәstýrin saqtaghan halyqqa Qúday da bolysady der edim.

- Fonogramma jóninde aityp qaldyn. Qazir muzyka mamandary fonogrammanyng qazaq muzyka ónerine tiygizgen ólsheusiz ziyanyn aityp dabyl qaghuda. Búl jóninde ózinning pikirindi bilsek.

- Fonogramma derti el ishin dendegeli on bes jyldyng jýzi bolyp qaldy. Qazir beynelep aitsaq, besiktegi baladan enkeygen qartqa deyin, mektep  múghaliminen, parlament deputatyna deyin fonogrammashyl bolyp aldy. Fonogramanyng +   - degeni bar. Kenes zamanynda ónerpazdar belgili bir aspaptyng sýiemeline (dombyra, gitara, bayan, fortepiano t.b.) sýienetin nemese orkestrge qosyla shyrqaytyn. Estrada әnshileri ghana kóp jaghdayda «minuspen» aitatyn. «Plus» degen atymen bolmaushy edi. Qazirgi bizding ónerpazdarymyz osy «pluspen» aityp jýr. Osy orayda «plus» degenning ne ekenine toqtay ketsek. Aldymen әnshi dausy kýni búryn kompiuterge jazylyp alynyp, әrlenip, qúbyltylyp óndeledi. Sonan song oghan aranjirovka jasalady. Osy óli dauysty «plus» deymiz. Yaghny «pluspen» әn aitu dep mikrofondy taqau ústap, diskge jazylghan óli dauysqa erninizdi sәikes keltirip auzynyzdy sәtimen jybyrlatyp túrudy aitamyz. Óziniz aitynyzshy, osy óner me endi? Qazir tughan kýnnen bastap, memlekettik merekelerge deyin ónerpazdar osy «pluspen» «әn salady». Ózderine sheteldik ataular men jyrtqysh an-qústardyng attaryn qoyyp alghan ónsheng eki iyghyn júlyp jegen toptar danghaza әuensymaqtarymen qúlaghynyzdy túndyrady. Bala kezimizde auyldaghy toylardy kórdik. Kýn bata bastalghan toy dumany dybys kýsheytkish arqyly erkin estilip, auyl aspanynda tang atqansha qalyqtap túratyn. Keyin sondaghy dybys kýsheytkishterding quatyn anyqtadym. Sóitsem әlgi toylargha qoyylatyn dybys apparaturasynyng kýshi bar bolghany 100 - 200 Vat aralyghynda eken. Qazirgi jiyn toylargha qoyylyp jýrgen apparaturalardyng quaty 1000 Vattan әri. Demek biz normadan on, jiyrma ese artyq joyqyn kýshti danghazany tyndaugha mәjbýrmiz. Keyde toydan sharshap qaytyp bara jatqan kekse kisilerdi kóremin. Olar qúlaghyn sarsytqan danghaza muzykadan sharshap bara jatqanyn aitady. Ýlkender jaghy: «Dombyramen әn aitylmady, kýy tartylmady» dep renjip bara jatady. Osyndayda «Dombyrasyz, diskilermen kesh ótpek» degen qaraghandylyq Ruslan Núrbay atty aqynnyng osydan kóp jyl búryn jazylghan óleni eske týsedi. Aqynnyng aitqany әuliyedey keldi. Fonogramma el ruhaniyatynan dombyrany birjola yghystyryp shyghardy dese de bolady. Óitkeni kompiuterde óndelip, әrlenip jasandy quat berilip, kýsheytilgen dauyspen dombyra sýiemelindegi tabighy dauystyng arasy jer men kóktey. Bir sózben aitqanda fonogramma tól ónerimizge joyqyn soqqy jasady. Fonogrammamen tútas bir buyn «tәrbiyelenip» shyqty. Últtyq qúndylyqtardyng qadirin bilmeytin búl buyn keleshekte qazaq qoghamynyng sory bolmaq. Eng ókinishtisi, fonogramma qoldanudy zanmen retteuge talpynys tanytpay otyrghan dýniyejýzinde eki-aq memleket - Qazaqstan men Qyrghyzstan bolyp otyr. Mәselen Ázirbayjannyng Mәdeniyet ministri, ózi әnshi Polat Búlbúloghly bir qaulynyng kýshimen fonogramagha tiym salghyzdy. Kórshi Qytayda fonogramamen әn aitu turaly mýlde úghym joq jәne pornoónim nasihattaghandar birden ólim jazasyna kesiledi. Týrkimenstan da fonogrammasyz elderding qatarynda. Germaniyada fonogramma paydalanghan ónerpazdyng orny - abaqty. Amerikada fonogramma paydalandym degenshe әnshilik karerama balta shaptym dey ber. Birde Italiyagha baryp әn salghan jas qazaq qyzy: «ol jaqta fonogramamen әn salghyzbaydy eken» dep tandanysyn jasyrma almay teledidardan súhbat berip jatyr. Tayauda bir qyzyq әngime estidim. Bizding bir top bayshykesh Fransiyagha barypty. Ortalarynda bir әnshi qyzdary bar eken. Restoranda, fransuz sharabyna qyzara bórtip, bógip alghan әlgiler ortalaryndaghy әnshi qyzgha әn saldyrmaq bolyp gulesipti. Barlyghy keu-keulep qoymaghan song qaryndasymyz sómkesinen diskisin suyryp alyp, restoran muzykanttaryna oinatudy ótinedi. Álgiler qyzdyng búl qylyghyna tang qalyp, Fransiyada fonogrammamen әn aitu aqylgha simaytynyn aityp, tipti fonogramma oinatatyn kýitabaqtyng búl jaqta bolmaytynyn týsindiripti. Bizding bir atqaminerimiz búghan jatyp kelip ashulanypty. Ishterinen oiy «úshqyr» bireui: «fonogrammamen múndaghy orys restorandarynda aitugha bolady, sonda baryp shyrqayyq» degen son, jeligip alghan júrt qoysyn ba, Parijden orys restoranyn izdep tauypty. Múnda kelse de sol jaghday: «Fransiyada fonograma qoldanu qylmysqa para-par dýniye, men el zanyna tompaq әreket jasay almaymyn, mineky gitara, mineky fortepiano, alda shyrqandar»,  - dep aghynan jarylypty restoran qojayyny. Sóitip bizding «delegasiya» moyyndary salbyrap keri qaytypty. Búl ne sonda, óresizdik pe, әlde paryqsyzdyq pa? Fransuzdar dýrligip fonograma izdep jýrgen bizding jana qazaqtarymyz turaly ne oilady eken?  Úyat-ay. Sondyqtan fonogramma jóninde Ýkimetimiz tez arada shara qoldanbasa bolmaydy. Eger osylay kete bersek, halyq asyl men jasyqty paryqtaudan, ónerpaz ben ólermendi  ajyratudan qalady. Bәrinen de әnshi bolam degen jasqa obal boluda. Negizinen әnshining dauysy jiyrma bes jasqa kelgende pisip jetiledi. Onyng ózinde kýnine alty-jeti saghat talmay enbektengen jaghdayda ghana. Al qazirgi әnshilerimiz tap bir anasynan mikrofon men disk ústap tughanday erin jybyrlatqangha mәz. Men osy fonogrammashyl estrada әnshilerining kóbining namaz oqyp, halal jolmen jýretindigin jariya maqtanysh etetinin bayqadym. Sóite túra fonogramamen әn aityp púl tabudyng naghyz haram is ekendigin olar jorta bilmegensiydi. Eger fonogrammany zang jolymen rettep tiym salatyn bolsaq, beynelep aitqanda bizding әnshilerimiz haramnan tiylyp, halal standartyna kósher edi. Ánshiler arasynda adal bәsekelestik artyp, ónerding órisi tazarar edi, kim kóringen haram dauyspen әn aityp, el sanasyn aramdau tiylar edi, halyqtyng talghamy qalpyna keler edi. Ázirshe búnyng bәri arman kýiinde qalyp otyrghany ókinishti

- Osydan biraz búryn ónertanushy, kompozitor Iliya Jaqanovtyng baspasóz betterinde «Qazaqtyng klassikalyq muzykasy endi tumaydy» degen súhbaty jariyalandy. Osy pikirmen kelisesing be?

- Kelisemin. Ilekeng qazaq ónertanu salasynyng qart tarlany rettinde ózi kózi jetken ashy aqiqatty aityp otyr. Ilekeng ne aitsa da oilanyp, tolghanyp baryp pikir aitatyn adam. Onyng «Estrada turaly aitpandar, ol mening qasiretim» degenin qazaq muzyka ónerining ýlken bilgirinin, ózi de úly kompozitor Iliya aghamyzdyng jan aiqayy dep úqqanymyz jón. Kenes zamanynda qazaq ónerin ógizdey órge sýiregen sausaqpen sanarlyqtay birneshe ghana adam bar. Olar: Ahmet Júbanov, Iliyas Omarov, Ózbekәli Jәnibekov, Jeksenbek Erkinbekov, Aqseleu Seydimbekov, Iliya Jaqanov, Jarqyn Shәkerim. Búl tizimge jat júrttan A. Zataevich pen B. Erzakovichti qosamyn. Mine, osy ayauly aghalarymyz halyq ónerining halyqtyng jany ekenin, eger óner azsa halyq ta azatynyn, últtyq bolmystyng qúrdymgha ketetinin jan-jýregimen sezinip, últ ónerin aman saqtau jolynda janqiyarlyqpen kýreskender. Mәselen Iliya Jaqanov aghamyz elimizding televiziya radio salalarynyng muzykalyq redaksiyalaryn shiyrek ghasyrgha juyq uaqyt basqarghan adam. (Iliya Jaqanov 1963 - 1984 jyldar aralyghynda Qazaq SSR Ministrler Kenesi janyndaghy Memlekettik teledidar men radiohabarlar komiytetinde redaktor, agha redaktor, Qazaq radiosy muzyka redaksiyasynyng Bas redaktory qyzmetterin atqarghan) Osy jyldar ishinde Ilekeng halyq muzykasynyng nebir inju-marjandaryn efir arqyly júrt jýregine jetkizushi boldy. Ilekeng efirdi óte taza ústady. Ol kisi qazaq muzykasyna kýzetshi bolyp túrghan kezde efirden sapasyz dýniyeler ótpeytin. Iliya Jaqanov zamanynda efirdi lastaytyn kóshe әnderi, batystyng danghaza muzykasy, sapasyz jazylghan qazaqstandyq kompozitorlardyng nashar shygharmalary efirge jiberilmeytin. Bylaysha aitqanda Ilekeng «kórinbeytin imperiya» qúrghan adam. Ol iyelik etken muzyka imperiyasy otyz jylgha juyq qazaqtyng talghamyn tәrbiyeledi, últ janyn asyldandyrdy, oi-sanasyn kóriktendirdi. Men ol zamannyng adamdaryn jany núrly adamdar dep bilemin. Óitkeni búl úrpaq halyq muzykasy men әlemdik klassikanyng inju-marjandaryn tyndap ósken jandar. Osynyng barlyghy últ muzykasyn nasihattaudaghy «Qazaq radiosy» újymynyng adamgershilik biyik ústanymynyn, tyndarman aldyndaghy kәsiby jauapkershilikterin tereng sezine biluining arqasynda jýzege asty. Osynday iygilikti isting basy-qasynda bizding Iliya aghamyz jýrdi. Al endi qazir ne boldy? «Teniz bastan bylghandy...» degendey efirlerding barlyghyn bylghanyshqa toly danghaza basty. Tipti dәrejesi kóshe әnderinen tómen әuensymaqtar, Afrikadan Amerikagha aparghan qúldardyng muzykasy bolyp esepteletin afroamerikandyq pornoyrghaqtar ýiinizding tórindegi teledidar men radiodan kýni týni ýzdiksiz ynqyldaydy. Qaptaghan «qazaqstandyq kompozitorsymaqtardyn»: sózi - bal- dyr-batpaq, әni - shaldyr-shatpaq «tuyndylary» jýikenizdi kemire yzyndaydy. Mine, osynyng barlyghyn kórip bilip otyrghan Iliya aghamyz qaydan kýiinbesin. Kezinde ózi qúrghan, ózi qalyptastyrghan muzyka imperiyasynyng kóz aldynda kýlge ainalghanyn kórgennen auyr ne bar? Ilekeng týgili odan kóp jas kishi mening ózim de osy súmdyqqa púshaymanmyn. Bayaghyda ózimiz totalitarlyq kezeng dep aityp jýrgen Kenes zamynynda teledidar men radiomyzdaghy qazaq tilining ýlesi 70 payyz bolghan eken. (Qazir 5-6 payyzdan aspaydy) Ol kezde bala bolsaq, sol zamannyng tynysyn sezip ýlgergen úrpaqpyz. Teledidardan ylghy Qazaqstannyng óner sheberlerining konsertteri jii berilip jatatyn. Estrada әnshilerinen bastap, baletke deyin kórsetiletin konsertterden men dombyradan basqa eshqaysysyna den qoymaushy edim. Teledidardan Qayrat Baybosynov, Jәnibek Kәrmenov, Áskerbek Enkebaevtar әn salghanda keudemdi keremet maqtanysh sezimi kerneushi edi. Ózimning qazaq bolyp tughanyma shattanatynmyn. Men ýshin dombyra ýni bәrinen artyq edi, bәrinen asqaq edi. Estrada, opera degenderdi kózime ilmeushi edim. Maghan olar dombyramen, dombyragha qosylyp salghan әnmen, tartqan kýimen eshqashanda shendese almaytynday kórinetin. Endi, mine sol jat júrttyq kelimsek ónerding syghalap kelip, ishimizge synalap kirgenin, tayrandap tórge ozghanyn, halqymyzdyng kiyeli qara dombyrasyn qor etkenin kuәsi boldyq. Arabtan kelgen qoja-moldanyng men Samarqan men Búharadan kelgen sart-sauannyng (Mәshhýr Jýsip) aptyghyn basqan, ormanday orys pen qaraqúrttay qaptaghan qytaydyng qayratyn qaytarghan, san ghasyr boyy qazaqtyng ruhany qaruy bolghan qayran qara dombyra! Ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldarynyng basynda qyrghyz rejisserining «Qyzyl alma» degen filimin kórgenim bar edi. Sonda teledidardan qart manasshynyng jyryn әkesining qolqalauymen eriksiz kórip otyrghan kishkentay qalalyq qyz: «Papa, men myna shaldan qorqam» deydi ýreylenip. Qyrghyzdyng ruhany degradasiyagha úshyraghanyn rejisser kinotilinde osylay jetkizip edi. Bala bolsam da osynau súmdyq suretti әldebir tylsym týisikpen týisingen men ózime eshqashanda myna qyz siyaqty bolmauym kerek dep sert bergendey bolghan edim ishimnnen. Qazir qala týgili qazaq auylynda osynday jaghday. Auyldargha barghan saparlarymda teledidar kórip otyrghan balalardy baqylaymyn. Alda jalda dombyramen әn aityla qalsa, balalar sonday zauyqsyz, sýlesoq qana  kóz tastap otyrady, tipti túryp ketip jatady. Sondayda bayaghy bala kezimdegi manasshygha qorqynyshpen qaraghan qyrghyzdyng túlymy jelkildegen qyzy esime týsedi. Sol kezde ishimdi uday ashy birdeme osyp ótedi.

- Últtyq mәdeniyetting tobyrlyq mәdeniyet aldynda tómenshik tartuynyng zalal, zardaptary qanday bolmaq.

- Eng bastysy - talay ghasyrlar boyy Úly dalada últ bolyp úiysyp, halyq bolyp qalyptasqan irgeli júrtymyzdyng kisilik qalyby búzylmaq. Bayaghydan «Dýnie búzylsa búharagha siyady, búhara búzylsa dýniyege simaydy» degen tәmsil jetken. Kisiligi búzylghan últ eldik sanasynan aiyrylady. Eldik sanasynan aiyrylghan últ ata-baba saltyn qasterleu, dәstýrin saqtau, ónerin qadirleu degen qasiyetti sezimderden ada bolady. Álemdik alpauyttargha keregi osynday dýbәrә júrt. Olar jerimizding asty-ýsti baylyghyn onay jolmen iyelenip alu ýshin qazaqtyng quatty, ruhy biyik el bolmaghanyna mýddeli. Halyqty tobyrlyq mәdeniyet arqyly topastandyru әlemdik kýshterding talaydan bergi eng basym baghytty jobalarynyng biri. Búl jolda olar eshteneden tayynbauda. Álemdik alpauytardyng basty maqsaty - biz siyaqty otarsyzdanu ýderisi jýrgizilmegen, әli qúldyq sanadan sauygha almay jatqan elderding halqynan iship jeudi ghana biletin tútynushy qauym jasap shygharu. Elimizde kýni-týni pornoarnalar kórip, popkorn jep, kola susynyn iship, iylenip divanda jatatyn, selendep oisyz, qamsyz ómir ótkizetin masyl miskinderding kýn sanap kóbeyip kele jatqany osynyng aighaghy.

- Al endi, Erlan, búl kelensiz ýrdisti auyzdyqtau ýshin ne isteuimiz kerek?

- Últ ústazy Ahmet Baytúrsynov aitpaqshy «... osy kerekter jolynda júmys isteu kerek». Eng birinshi kezekte Últtyq muzyka óneri turaly zang qabyldau kerek. Ol zang qazaq muzykasyn últtyq jәne әlemdik qúndylyq retinde qorghaugha pәrmendi jәne muzyka ónerining býtkil problemalaryn: fonogrammadan  bastap, BAQ-daghy  jónsizdikter men jýgensizdikterdi sheshuge әleuetti boluy kerek. Eng bastysy - últtyq muzykamyzgha memlekettik status berilui kerek. Sonda muzyka mәdeniyeti salasyndaghy talay jyldar boyy qordalanyp, el keleshegine qater tóndire bastaghan problemalar birtindep sheshiletin bolady. Áytpese san aluan diny sektalar sanasyn sansyratqan, jylauyq әuender sýiegin jasytqan, tobyrlyq mәdeniyet ruhyn talapaygha týsirgen, sóitip últtyq hәm adamzattyq qúndylyqqa barar jolda baghyt-baghdarsyz qalghan adasqaq úrpaq ýshin erteng Tәuelsizdikting qadiri bolmay qalady.

Ángimelesken Qorghanbek Amanjol

Abai.kz