Endi Ál Masudiyding Kaspiy men Qara teniz arasyndaghy aimaq (qazirgi Ázerbayjan, Gruziya, Shyghys Daghystan jәne Abhaziya jerleri) halyqtary jayly derekterine kóz jýgirtsek:

«Vernemsya teperi k opisanii al-Bab val-abvaba y plemen, jivushih poblizosty ot Steny y gory Kabh (Kavkaz). My skazali, chto vredneyshim iz takih sosednih narodov yavlyaetsya knyajestvo Djidan. Ego sari — musulimaniyn, kotoryy zayavlyaet, budto on arab iz [plemeni] Kahtan. V nastoyashee vremya, a iymenno v 943 godu, on izvesten kak Salifan, y v ego gosudarstve net drugih musuliman, krome nego, ego syna y semiiy.... Mejdu Djidanom y al-Babom jivut musulimane araby, kotorye ne govoryat horosho ny na kakom yazyke, krome arabskogo. Ony jivut na graniyse s sarstvom Djidan, no zashiysheny ot nego zaroslyamy y rekami. Ot nih do goroda al-Bab okolo treh mili, y jiytely al-Bab prihodyat im na pomoshi. So storony Kabha y Sarira Djidan granichit s [zemley] sarya, nazyvaemogo B.rzban, kotoryy musulimaniyn, y gorod ego nazyvaetsya K.r.dj. (*Karah). Ony voorujeny bulavami. Kajdyy praviyteli etogo sarstva zovetsya B.rzban. Za etoy zemley lejit vladeniye Gumiyk. Ego jiytely – hristiane – ne podchinyaitsya nikakomu saru, no iymeiyt nachalinikov y jivut v miyre s sarstvom Alan. Zatem v storonu Sarira y gor – vladenie Zarika-ran (Ziriyh-Garan), chto oznachaet “Mastera kolichug”, potomu chto bolishinstvo iz nih delaet kolichugi, stremena, uzdechki, mechy y drugie rody orujiya iz jeleza. Ony ispoveduit razlichnye religii: islam, hristianstvo y iudeystvo. Ih strana goristaya, y eto zashishaet ih ot sosedey. Zatem iydet [vladeniye] sarya Sarira, kotoryy zovetsya Filan-shah (Kilan-shah?) y ispoveduet hristianstvo. Ego staly nazyvati “Vladeteli trona”, a ego stolisa nazyvalasi Hunzah. Ego strana surovaya, y po etoy prichiyne nedostupnaya, buduchy raspolojena na odnom iz otrogov Kabha. Sari sovershaet napadeniya na hazar y oderjivaet pobedy nad nimi, potomu chto ony na ravniyne, a on v gorah...» (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

Ál Bab qalasy, shamamen qazirgi Lenkoron qalasyna jaqyn aimaqta, al Djidan degen búzaqy el (evrey eli) qazirgi Ázerbayjannyng Terter men Bardin audandary aumaghynda bolghanyn anghardyq. Al músylman Barzban patsha eli degeni – músylman Qazaq eli. Óitkeni, oryssha audarmada Karadj jәne Karah dep eki týrli núsqamen kórsetilgen qala – qazirgi Qazaq qalasy. Arabsha jazylulary: كزح – kazah,  كرح – karah,  كرج – karadj  (Qazaq qalasy ekenin moyyndasa, onda әl-Bab qalasy Daghystanda emesin de moyyndaugha mәjbýr bolatyndaryn orystar jaqsy týsinedi). El biyleushisin oryssha «Barzban» dep audarypty, ol dúrysynda «Badshan» (patsha) boluy mýmkin. Batys qazaqtary, onyng ishinde Kavkazda anyq bolghan adaylar biyleushini «Badsha» dep ataydy («han» demeydi). Arabsha jazylulary: بارذبان  – barzban,  باضشان – badshan. Olardyng qaruy «bulava» eken, Don kazaktary da osy qarudy ústaghan (kazaktar – Kavkazdan barghan qazaqtar ekenin aittyq). Olardyng kórshileri hristian dindi Qúmyq (gumiyk) eli eken (olardyng huni halqynyng qúman taypasynan qalyptasqanyn aldynghy maqalalarymyzdyng birinde jazghanbyz). Qúmyq eli biyleushileri Alan patshasynyn yqpalynda bolghanyn bayqaymyz.

Alandar – úrpaghy birin-biri «alan» dep ataytyn qarashay men balqarlar, olar men qúmyqtardyng tili qazaq tiline jaqyn. Qúmyq elining soltýstiginde, tauly jerde Zarah-gharan eli ornalasqan, ol ústalar eli edi (qaru jaraq jasaytyn el, «Zarah gharan» atauy qazaqsha – «Jarah gharu»). Odan keyin Sarir patshalyghyna kelsek, Hunzah qalasy ol elding Avarlar patshalyghy ekenin aighaqtaydy. Osy el jayly aldynghy jazbalarymyzdaghy derekterdi eske sala keteyik: Asylúya jayly maqalalardyng birinde IV ghasyrda Jujan qaghanatyn ornatqan Súrbóras dinastiyasy ekenin, olardyng Zakavkaziedegi toby onda Savir patshalyghyn ornatqanyn (Súrbór atauyn «siavur-iviyr» dep búrmalaghan parsy-grek jazbalary yqpalymen tariyhqa Savir bolyp engen), ol memleket halqy jurjan dep atalghanyn (negizinen huni halqynyng súrbóri taypasy), olardyng әskerinde abar men manghy (aday ruy da bar) taypalary da bolghanyn aitqanbyz. Savir biyleushileri V ghasyrda hristiandyqqa ótkenin, VI ghasyrda bir jaghynan Iran әskeri men hazarlar jaulaghan, ekinshi jaghynan Vizantiya qysqan Savir patshalyghy joyylghanyn, onyng halqy jurjandar qazirgi Gruziyadaghy kishi Kavkaz tauyna ketip «Jurzan» (gruziyn) degen hristian halyq bolyp qalyptasqanyn mәlimdegenbiz.

Savir patshalyghy 558-jyly joyylghanda halqynyng Bayan han bastaghan ýlken toby Europagha ketip, onda 562-jyly Avar qaghanatyn ornatqan bolatyn (astanasy Siavur dep atalghan). Savir patshalyghy joyylghanda manghy taypasy qazirgi Shyghys Osetiya aimaghynda qalghanyn onda saqtalghan Aday tauy, ózeni, shatqaldary dәleldeydi jәne digor-osetinderdegi Adaev әuleti de solardan qalghan belgi. Tbilisiydegi manghy taypasy qarapapah halqyn qalyptastyrugha qatysqanyna qazirgi qaraqalpaqtardaghy manghyt toby kuә (Kiyevtegi «chornoklobuk» qúramynda «moguty» dep atalady). Shyghys Osetiyadaghy manghy taypasy VII ghasyrda sol jerge ornyqqan Qazaq eli qúramynda qalghan. Óitkeni, HII ghasyrda Zakavkazieden ejelgi ata qonysy Manghystaugha qaytyp oralghan manghylar (adaylar) ózderin «qazaqpyz» dep tanydy. Al abar taypasy Savir patshalyghy joyylghanda ýlken Kavkazda shoghyrlanyp, Sarir degen jeke knyazdik ornatqan. Olardyng mekeni – Hunzah ýstirti jәne astanasy Hunzah qalasy bolghany mәlim.

Avarlar men gruzinderding (jurzan) hristiandyq dinderi men shirkeulik jazbalary HI ghasyrgha deyin birdey bolghan. Osy faktining ózi avar men gruzin Savir patshalyghynyng halqy bolghanyna kuә (HI ghasyrda abarlardy Qyrymnan kelgen urus toby katolik dinine kóshirgen, al HIV ghasyrda avarlar Islam dinin qabyldaghan). Abar taypasynyng әuelgi otany bizdegi Tarbaghatay tauy ekenin (ondaghy «Abyraly» atauy solardan qalghan), huni men saqtardan qalyptasqan qazaq halqy әueli qúnzaq dep atalghanyn jәne halyq atauy solay bolghan IV ghasyrda abar taypasy Kavkazgha ketkenin, olar ózimen birge Hunzah atauyn Kavkazgha jәne VI ghasyrda odan әri Vengriyagha (Avar qaghanatyna) alyp barghanyn jazghanbyz (Vengriyadaghy Kishkunzak pen Nadkunzak ataulary). Riym-europalyq derekter avarlardyng bir ereksheligi «shashtaryn artyna buyp alatynynda» dep kórsetedi. Osy erekshelikterinen bizding jerde qalghan abyr eli «jaldy abyr» dep atalyp, sosyn ataulary «jalabyr» (sәl búrmalanghan «Shaldabar» degen aumaq atauy sonyng kuәsi), sonynan «jalayyr» bolyp ornyqqan deu oryndy dep sanaymyz (Arab әlipbiyimen jazylghan shejireimizdi kirilisalaghan orys ghalymdary ekeni anyq, «b» әrpin «u» dep búrmalaytyn orys tilining yqpalynan «jalabyr» atauy «jalayyr» bolyp ketui әbden mýmkin. Mysaly, Atyrap degen aumaqty Atyrau etip ornyqtyrghan sol orys tili zandylyghy bolatyn). Yaghni, qazaqtyng Jalayyr taypasy sol qúnzaq halqynyng danqty abar-abyr taypasynyng tap ózi dep tanimyz. Osy derekter qazirgi kavkazdyq avar últy qazaqqa qúmyq, qarashay, balqardan (alandardan) jaqyn ekenin kórsetedi. Alayda, tilderi úzaq ghasyrlar ústanghan vizantiyalyq jәne katoliktik shirkeu tilderimen qatty ózgergen jәne otyrghan aimaq klimaty da olardy «kavkazdyq» etken (osynday sebepten jәne Resey ózgertken tarihty oqyp óskendikten, olardyng ózderi de qazaqqa tuysqan ekenderine senbeydi, biz de sene qoymaymyz).

Ál Masudy Tbilisy aimaghyndaghy músylman patshalyghynyng kórshileri Alan, Abhaz, Jurzan (gruziyn), Sanar (shemar-vaynah) knyazdikteri ekenin bayandaydy: «Zatem sleduet sarstvo Alan. Alanskiy sari vystupaet [v pohodah] s 30 tys. vsadnikov. On mogushestven, mujestven, ocheni siylen y vedet tverduy politiku sredy sarey. Narod, sosedniy so stranoy Alan, nazyvaetsya abhaz. Abhazsy ispoveduit hristianstvo y seychas iymeiyt svoego sarya, no alanskiy sari glavenstvuet nad nimi. Jivut ony okolo gory Kabh. K nim primykaet sarstvo Djurziya (Gruziya). Eto bolishoy narod, ony — hristiane y nazyvayt ih djurzan. Ony teperi iymeiyt sarya, on zovetsya at-Tabi'iy, a stolisa etogo sarya nazyvaetsya Masdjid dziyl-Karnayn. Abhazsy y gruziny platily haradj vladetelu pogranichnoy oblasty Tifliys s togo vremeni, kak Tiflis byl zavoevan y v nem poselilisi musulimane, do vremeny Mutavakkila. V Tifliyse byl chelovek po iymeny Ishak b. Ismaiyl, kotoryy s pomoshiu byvshih s nim musuliman vlastvoval nad sosednimy narodami, y ony pokoryalisi emu y platily podushnuy podati. On poveleval vsemi, kto zdesi byl, poka Mutavakkil neposlal Buga, kotoryy voshel v pogranichnui oblasti Tifliys. On ostavalsya tam, vedya boi, y nakones vzyal [Tifliys] siloy orujiya y predal smerty Ishaka za to, chto tot byl zahvatchikom etoy oblasti. S togo vremeny do nastoyashih dney v pogranichnoy oblasty Tiflis strah pered musulimanamy ischez, y sosednie vladeniya vyshly iz povinoveniya y priyrezaly sebe bolishuy chasti tiflisskih pomestiy. Puty proniknoveniya iz stran islama v pogranichnui oblasti Tiflis okazalisi prervany [tak kak] ony shly cherez zemly etih plemen nevernyh, ibo imy byla okrujena pogranichnaya oblasti. Odnako obitately ee polny sily y smelosti, nesmotrya na to chto ih okrujait upomyanutye zemliy. K sarstvu Djurzan primykaet strana, nazyvaemaya Samshiy, kotoraya sostoit iz hristian y yazychnikov y ne iymeet sarya. Za niym, mejdu pogranichnoy oblastiu Tiflis y uje upomyanutoy krepostiu “Alanskie vorota”, lejit sarstvo Sanariya, sari kotorogo nazyvaetsya koriskus, chto yavlyaetsya obychnym titulom zdeshnih sarey. Ony hristiane, no pretenduit na proishojdenie ot arabov, a iymenno ot Nizara b. Ma'adda b. Mudara, a zatem ot vetvy semiy Ukayl, poselivsheysya zdesi s davnih vremen. V etoy strana ony gospodstvuyt nad mnogimy narodamiy». (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

Sarir knyazdigining (avar eli) ontýstik-batysynda Alan patshalyghy ornalasqan, alandar úrpaghy – birin-biri «alan» dep ataytyn qarashay men balqar últtary. Osetinderding digor degen bóligi de alandardan, olar alandardyng as-túghyr (ash-digor) taypasynan. Al osetinderding ekinshi negizgi bóligin qúraytyn irondardyng alandargha esh qatysy joq (reseylikter digor tobyn paydalanyp, «Osetinder – alan úrpaghy» deydi. Alayda, osetinderding negizgi bóligi irondar ekenin mýlde aitpaydy). Astanasy Tbilisy bolghan músylman memleketi Alan eline shekaralas eken. Osy músylman patshalyghy Qarapapah eli ekeni anyq, әzerbayjandar qúramyna keyin engen qarapapah últynyng ýlken toby әli de Tbilisy aimaghynda otyr. Ál Masudy osy músylman eli H ghasyrgha deyin jurzan (jurjan-gruziyn) men abhaz elin biylep kelgenin jazghan. Al IH ghasyrdaghy Vizantiya imperatory óz jazbasynda Tbilisy ornalasqan aimaqtaghy eldi  «Papagiya» dep kórsetken. Onyng «Papagiya» degeni – osy qara-Papah eli. Shamasy, Savir patshalyghynyng astanasy da osy Tbilisy bolghan. Savir patshalyghy joyylghanda Hazar taypasy biyleushileri nemese Irannyng aimaqqa bas-kóz etip taghayyndaghan ókilderi Tbilisiyde otyrghan (626-jyly qysyq kóz aziyattardyng Tbilisiydi qalay jaulap alghanyn sol irandyq derekter jetkizedi).

Qarapapahtar Tbilisy aimaghyna sol VI ghasyrda ornyqqan hazarlar men Tbilisiydi VII ghasyrda (626-jyly) jaulap alghan qazaqtardyng ózara aralasuymen qalyptasqan (hazarlar – qazirgi Týrkimeniyadan shyqqan taypa, týrkimender qúramynda әli bar). Hazarlardyng bas kiyimi týrkimendik papaha bolghan, Zakavkaziege osy bas kiyimdi jetkizgen hazar taypasy dep tújyrymdaymyz. Qarapapahtar Tbilisiyde otyryp ainalasyndaghy taudaghy abhaz, jurjan (gruziyn) tәrizdi elderdi biylegen. Papaha kiyetindikten, Vizantiya imperatory olar biylegen aimaqty «strana Papagiya» dep ataghan. Keyin papah barsha Zakavkazie halyqtarynyng bas kiyimine ainalghanda, olar ózderin biyleushi retinde ereksheleu ýshin qara papah kiygen jәne ózgelerge ony kiige tyiym salghan degenimiz dúrys. Sol qara týsti bas kiyimderining sebebinen «Qarapapah» degen jeke halyq bolyp qalyptasty. Osy Qarapapah elin HII ghasyrda Jurzan (gruziyn) patshasy joyyp, Tbilisy qalasyn tartyp alady. Sol zamanda qarapapahtardyng bir toby Kuab (Kiyev) knyazdigine baryp ornyghyp, tarihta «chorno klobukiy» atauymen qaldy. Olardyng bir bóligi Orta Azigha qaytyp kelip, ózderine baghynghan qazaqtyng qypshaq, qonyrat, qanly  rularyn qúramyna sindirip, qazirgi qaraqalpaq últyn qúrady. Qaraqalpaq pen noghay tili qazaq tiline óte jaqyn, sol sebepti ol eki tildi qazaq tilining dialektileri degen ghalymdar da bolghan.

Qaraqalpaqtardyng últtyq bas kiyimi «qara papah» ekeni belgili, olardyng últtyq kiyimderindegi oiy-naqyshtar әzerbayjandardyng ong-naqyshtarymen úqsas jәne әielderining últtyq kiyimi әzerbayjan әielderimen  birdey dese de bolady. Qaraqalpaq qúramyndaghy «qazayaqlar» – Tbilisiydi VII ghasyrda jaulap alghan qazaqtardyng úrpaghy. Tbilisy hazarlary ózderin basyp alghan qazaqtardy «qazaqlar» dep ataghan. Ekeui birigip Tbilisy aimaghynda qarapapah halqy bolyp qalyptasqan, sol qazaqtar qaraqalpaqtaghy qazayaqlar bolyp tabylady. Qaraqalpaqtaghy oymauyt, atanaq, omiyr, gobdiyr rulary men týrkimenderdegi yomud, ata, emiyreli, chobdiyr rulary tuys desek, qatelespeymiz. Atalghan týrkimendik rular Tbilisiyde otyrghan hazar eli qúramynda bolghan jәne sol aimaqtaghy qazaqtarmen birge qarapapaq últyn qalyptastyrghan. Qazaqqa eng jaqyn qaraqalpaq tilinde týrkimendik belgiler de bar boluy olardyng әuelde Tbilisy aumaghyndaghy hazarlar ekendigimen baylanysty.

Arann atauy zakavkazielik ekenine jәne «aran» degender armiyan últyn qalyptastyrghanyna eshkimning dauy bolmas. Sondyqtan qaraqalpaqtaghy aranshy ruy sol Zakavkaziede qarapapahtargha singen jergilikti arandar degenimiz jón.

Tbilisy qalasy Hazar qaghanatynyng әuelgi astanasy bolghanyn aittyq, Hazar qaghanatyn Týrki Ashina dinastiyasy biylegeni mәlim. Horezmshah әuleti HII ghasyrda Kavkazdan kelgen qarapapahtardyng biyleushi dinastiyasy dep bilemiz. Olarda Týrki Ashinalar bolghandyqtan, oghyz elin biylegen Týrki Seldjuktermen (Tórgi Asyljik) jaqyndasa alghan jәne keyin solardyng ornyna biylikke kelgen. Jalpy, Horezm qalasy Iran aumaghynda bolghanyn Ibn әl Asir jazady, orystardyng Ýrgenish qalasyn kóne Horezm degeni – jalghan. Ibn Batuta jazbasyndaghy Hojeli qalasyn da orystardyng Horezm dep búrmalaghanyn búghan deyin naqty dәleldermen kórsettik.

Ibn әl Asir derekterinde VIII ghasyrda «Astarhan horezmiyes» degen týrki hany Armenyany shauyp, ol jerden kóp músylmandy tútqyndap, Tbilisy qalasyna alyp ketkeni qamtylghan: «V etom, 764 godu napal Astarhan-horezmiyes vo glave polchisha turok na musuliman gde-to v Arminiiy, uvel mnogo narodu, kak musuliman, tak y zimmiyev y vstupil v Tifliys...»  (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»). Yaghni, osy «Astarhan horezmiyes» degen adam – Tbilisy aumaghyndaghy Qarapapah patshalyghynyng biyleushisi. Onyng «Astarhan» esimi «As dinastiyasynyng hany» degen maghyna beredi. Demek, ol da Asylúya dinastiyasynan, anyghyraq aitsaq, Týrki Ashina tobynan.

Horezmshah dinastiyasy qypshaq taypasymen tyghyz odaqtas bolghany belgili, qypshaqtar qaraqalpaq qúramyna sol zamanda singen. Shynghys hannan qashqan Horezmshah úlynyng Kavkazgha boy tasalauy jәne ondaghy Tbilisy qalasynan gurjandardy (gruziyn) quyp shyqqany, ózining sol qalada ornyghuy beker emes. Ol óz elining Tbilisiyde qalyptasqanyn, yaghny Otany Tbilisy ekenin úmytpaghan jәne qarapapahtardyng ýlken toby Tbilisy aimaghynda әli de otyrghany anyq. Qazirgi әzerbayjandaghy qarapapahtarda han taypasy dep tanylghan «Borchalo» degen ru bar, onyng әuelgi dúrys atauy – Bórshiler, Týrki Seljukterding balama atauy «bórishi» bolghanyn aldynghy maqalada aitqanbyz. Áuelde Turky Seldjuk (Tórgi Asyljik) biyleushining qyzmetshisi bolghan (orysshada «qúly» delingen). Keyin patshalyqty iyelengen Horezmshah qarapapahtardy biylegen Bórshi Ashina tobynan deymiz. Qúz han As Shynnyn Horezmshahty «Ózing aitqanday shynymen súltan bolsan...» dep sókkeni arab tarihshysy Ibn Ál Asir enbeginde jazylghan. Osy sózder Horezmshahtyng qúl úrpaghy emesin, kerisinshe súltandar úrpaghy ekenin, yaghny asylúyalyq ekenin anghartady.

Abhaz eli Alan patshalyghyna kórshi, yaghny Alan patshalyghy Sarir (avar) men Abhaz elderi arasynda ornalasqan. Al Abhaz eline kishi Kavkaz tauynda otyrghan Jurzan (gruziyn) eli kórshi. Taghy Samshy eli men arghy tegi arab Sanar eli de sol manda otyrghan. Osylardyng barlyghy – Tbilisy aimaghynan Kolhida oipatyna deyingi tauly aimaqtarda ornalasqan elder. Ol zamanda abhazdar qazirgi Abhaziyada emes, Tbilisiyge jaqyn aimaqty mekendegen. Jurzan dep otyrghan gruzinder IV ghasyrda Zakavkaziede Savir patshalyghyn ornatqan Jurjan (jujan) elinen qalyptasqanyn aittyq. Olardyng qazaqqa úqsas tilderi hristiandyq Vizantiya-grek tilimen qatty ózgeriske úshyrady. Áueli – jurjan, H ghasyrda – jurzan, sosyn HI ghasyrda kurzan dep atalghan sol halyq – qazirgi gruzin últy. Ál Masudy Zakavkazieni aralaghan H ghasyrda olardyng tilderi qazaqylyghyn әli joghaltpaghan, biyleushisining Ataby (at-tabiiy), el astanasynyng Meshit Zúlqarnayyn (Masdjiyd dziyl-Karnayn) dep atalghanyn bayandaghan. Al HVI ghasyrdaghy Gruziya patshalaryn taghayyndauda tóreshi bolghan gruzin batyrynyng halyq bergen laqap aty – Mouroviy, onyng eski maghynasy – Múra Biy ekenin H ghasyrdaghy gruzin biyleushisining Ata Biy degen atauy bayqatady.

Al Sanar eli – qazir ózderin vaynah dep ataytyn sheshen-ingush-akkiylerding ata-babalary, arabsha týpnúsqadaghy «shamar» atauyn orysshada «sanar» dep búrmalanuy mýmkin. Olardyng eski atauy shemar ekeni sheshenderding anyz derekterinde aitylady. Ol atau Tayau Shyghystaghy Shemar degen jerden kelgendikterimen baylanysty. Vaynah elining arghy tegi arabtan ekeni olardyng tilderining dybystalu erekshelikterinen jәne olardaghy «teyp» sózinen bayqalady (arapsha «tayfa» – olarda «teyp»). Kórshileri avar, qúmyq, qarashay, balqarlar «túhym» sózin qoldanady, tek vaynahtarda ol «teyp» (arabtyq «tayfa»). Olardyng arabtyq tilden alystauy kóp jyldar boyy vizantiyalyq hristiandyqta bolularymen baylanysty (shirkeulik grek tili yqpalymen shemar-vaynah tili arab tilinen qashyqtaghan). Shemar halqynyng sózge sheshen bóligin «sheshen», al taudy ýngip ýy salatyn bóligin «ýngish» dep ataghan Kavkazdaghy qazaq eli dep bilemiz. Yaghni, sheshen, ingush últtaryna atau bergen Kolhida oipatynda otyrghan qazaqtar.

Endi Ál Masudiyding Kolhida dalasyndaghy Qazaq eli jayly aitqandaryna nazar audarsaq: «Za sarstvom alanov nahoditsya narod, nazyvaemyy kashak. Po povodu morya, u kotorogo ony jivut, mneniya ludey rashodyatsya: odny polagayt, chto eto Rumskoe more, a drugie – chto eto Nitas. Vo vsyakom sluchae, po moru ot nih nedaleko do zemeli Trapezonda, otkuda tovary idut k nim na korablyah y s ih storony takje otpravlyaitsya [korabliy]... Na etom more lejit Trapezond, pribrejnyy gorod, gde ejegodno proishodit neskoliko torgov, y na nih dlya torgovly prihodit mnogo narodov, takiyh, kak musulimane, greki, armyane, a takje ludy iyz strany kashakov...»  (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

Ál Masudiy Alandardyng batysynda (Kolhida dalasynda) Kashaq eli otyrghanyn, olardyng jeri Qara teniz jaghasyna deyin sozylatynyn aitady (onyng Qara teniz ekenin Trapezond qalasy aiqyn dәleldeydi). Vizantiya imperatory da IH ghasyrda osy Kolhida aimaghyn «strana Kasahiya» dep kórsetken. Arabsha jazyluy: كاشح  – kashah, كاسح  – kasah. Al HIII ghasyrdaghy arab tarihshysy Ibn әl Asiyr olardy «Qypshaq» deydi. Ol jaqta qys jyly, jaz salqyn bolatynyn, jerining shóbi shýigin ekenin jәne jeri Qara tenizben shektesetinin bylay bayandaydy: «tatary je ostalisi v strane kipchakov, bogatoy bolishimy postbishamy zimoy y letom. V ney esti holodnye letom y teplye zimoy mesta, bogatye pastbishami. Eto — strana lesov na beregu morya. Ony (tatary) doshly do goroda Sudaka, goroda kipchakov, gde ih glavnye sily; on nahoditsya na beregu Hazarskogo morya y k nemu pristait korabli. V nem prodaitsya odejdy y pokupaytsya rabyny y raby, burtasi, kondor, soboli y drugie produkty ih strany. Eto Hazarskoe more soedinyaetsya s zalivom Konstantinopolya...». (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Ibn әl Asir qypshaq elinde Sudak degen portty qala baryn, ol jaghasynda otyrghan Hazar tenizining Konstantinopoli búghazymen baylanysty ekenin aityp ótedi. Tenizding Hazar emes, Qara teniz ekenin osy Konstantinopoli búghazy aiqyndaydy. Arabsha týpnúsqadaghy «Hara» atauyn «Haza» dep týsindirip, tenizdi orysshada әdeyi Hazar dep kórsetui әbden mýmkin (arabsha jazylulary: حازا – haza, حارا – hara). Bәlkim, jaghasynda qazaqtar otyrghan teniz HIII ghasyrda «Hazaq» dep te atalyp, ony arabsha týpnúsqadan orysshagha «Hazar» dep audarghan bolar (arabsha jazylulary: حازاق – hazaq, حازار – hazar). Qara teniz jaghasynda Sudak qalasy baryn, ol Altyn Orda biyliginde bolghanyn jәne túrghyndary qypshaqtar ekenin HIV ghasyrdaghy arab sayahatshysy Ibn Batuta da jazady (ol qala qazirgi Novorossiysk ekenin Ibn Batuta turaly jazbamyzda dәleldegenbiz).

Ibn әl Asir qypshaqtardyng Shynghyshan elimen bir halyq ekenin naqty derekpen kórsetedi, osy derek olardyng týrkitildi ekenin aighaqtaydy (adyh tildi kabardinderding ata-babasy emes). Al «Kashah», «Kasah» jәne «Qypshaq» ataularyn «Manghol» atauymen baylanystyru esh mýmkin emes. Kavkazdaghy osy el HVI ghasyrdaghy Gruziya tarihynda «kazah» dep anyq jazylghan (Anna Antonovskayanyng «Úly Mouroviy» degen enbegi). Osy derekter Kavkazdaghy sol el qazaqtar ekenin jәne Shynghyshan eli de qazaqtar bolghanyn anyq rastaydy. Qazaq eli HVI ghasyrda gruzinderge kórshi otyrghany Anna Antonovskayanyng «Úly Mouroviy» atty enbeginde bylay jazylghan: «Kazahy podumayt – pomoshi Kahety okazaliy..., tvaladsy derjaly v strahe vragov sarya, osobenno kazahov,...  Ot poslov je Georgiy X potreboval zapisi na ostavlenie v Kartliy 150 strelisov y dosylky ostalinyh po ugovoru dlya voyny protiv kazahov iy drugih agaryan…, Kahety eshe ne opravilasi ot nabegov kazahov, ...v Sredney Kartliy "gostili" kazahiy, y mnogie derevny ostalisi ne toliko bez hleba, no y bez jiliysh... Pervym uviydel kazahov zorkiy glaz Datuna, eshe vosemi dereveni razrushily kazahy za hanskogo syna... Mnogo jenshin v auly pognali. Opustoshiytelinyy nabeg kazahov y zapozdalaya pomoshi goriyskih drujin ne sposobstvovaly veselomu nastroenii... «V zamke dolgo vysmeivaly sumasshedshego aznaura, idushego voynoy s gorstiu drujinnikov na kazahskie eylagiy... Sryvaya pestrye polotnisha shatrov, kartliysy nabrasyvalisi na spyashiyh. Kazahov, pytavshihsya prorvatisya iz eylaga, prikanchivaly na meste taynye zasady tvaladsev. Saakadze rasporyadilsya snyati s arob kazashek iy predostavil drujinnikam vybrati sebe devushek, detey otdelil dlya prodajiy v IYmereti. Pod smeh y jestokie shutky kazashkiy s dikimy voplyamy prijimaly k sebe plachushih detey. Staraya Ketevan golovu kazaha na pamyati vyprosila, okolo buyvolyatnika pribila... Vperedy zurnachey na dlinnom sheste kolyhalasi razukrashennaya petushinymy periyamy golova Mambet-hana, okrujennaya svitoy iyz dvuhsot kazahskih golov na chernyh shestah. Zugza, plennisa v Metehskom zamke, byla po-prejnemu nepokornoy kazashkoy. ...Day konya y odejdu djigita! - strastno vykriknula Zugza. - Vernusi k bratu v eylag, snova hanshey budu! Luarsab voynoy poydet na kazahov. Mysli o tom, chtoby dati vozmojnosti saru uspokoitisya v bitve s kazahamiy, ... gotovitisya k voyne s kazahskim hanom..., nemedlenno napasti na Kazahii y ubiti Omar-hana. Cherez neskoliko dney gruzinskie voyska podoshly k Kazahiiy. ...Luarsab udivilsya, zametiv speshnye voennye prigotovleniya hana Kazahii. Kazahiy ordoy brosilisi na stroynye ryady gruzinskogo voyska. Luarsab stremiytelino rvalsya v glubi Kazahiiy... Volneniya v sarstve ne utihait: to obnaglevshie kazahiy ustraivait nabegiy. Vse je drugogo vyhoda net, priydetsya idty voynoy na bogatuy Kazahii... Na levom krai iransev han Kazahii, hrabryy Shabanda, uje razvernul legkuy stepnuy konnisu'... S dikim gikaniem vyneslisi kazahy za svoim hanom na kray doliny... Givy sunul svyashenniku neskoliko marchili, poprosiv priyvezty kazahskuy pletku...» (Anna Antonovskaya – «Velikiy Mouroviy).  

Anna Antonovskaya әngime qylyp otyrghan qazaqtar bizding últymyzdan ekeni dausyz, ony reseylik ghalymdar da moyyndaydy. Ondaghy «eylak (aylaq), auyl, shatr (kiyiz ýi), kazahskiy plet (qazaq qamshysy)» degen sózder olardyng bizding qazaq ekenine kuә. Alayda, Zugza, Mambet, Omar, Shabanda degen kisi esimderi ol elding erteden kavkazdyq qazaqtar ekenin kórsetedi. Olardyng qazaqtar ekenine Resey tarihshylary da amalsyz bas iyzeydi. Ony ózderi dayyndaghan jalghan tariyhqa say etu ýshin «HVI ghasyrda key qazaq taypalary Gruziya aimaghyna qonystanghan» dep búrmalaydy. Eger solay bolsa, ol qazaqtar aziyattar boluy tiyis edi. Biraq Anna Antonovskaya derekterinde olardyng týr-týsi aziyattyq bolghany mýlde aitylmaydy, kerisinshe olar jergilikti kavkazdyqtar ekeni bayqalady.

Ibn әl Asir qazirgi Ázerbayjandaghy Qazaq qalasy VIII ghasyrdan bar ekenin jәne sol jýz jyldyqta ol aimaqta qypshaqtar mekendegenin aitsa, Ál Masudy ol qalanyng H ghasyrda músylman patshalyghynyng astanasy bolghanyn jazady. Vizantiya imperatory Kolhida dalasynda IH ghasyrda Kasahiya eli bolghan deydi, Ál Masudy sol dalada Qara teniz jaghasyna deyin otyrghan halyqty «Qashaq eli» dep kórsetedi. Al Ibn әl Asir ol eldi HIII ghasyrda Qypshaq eli dep ataydy jәne Shynghyshan elimen olardyng bir halyq ekenin bayandaydy. HVI ghasyrda ol elding óz atauy qazaq bolghanyn, olardyng kiyiz ýilerin tastamaghan (shatrlaryn) músylman qazaq ekenin Anna Antonovskaya enbeginen kóremiz. Ázerbayjan jerinde HV-HIH ghasyrlar aralyghynda bolghan Qazaq súltanaty (astanasy Qazaq qalasy) jayly el tarihynda: «Qazaq súltanatyn HV ghasyrda Gruziya aimaghynan auyp kelgen týrki taypalary ornatqan» dep kórsetiledi. Hristian dindi gruzin patshalary HV ghasyrdan bastap Kolhida dalasyndaghy músylman Qazaq elin jii qyrghyngha úshyratyp, tonaumen bolghanyn osy Úly Mouroviy ómiri de anyq bayqatady. Sol qysymnan ondaghy qazaqtar qazirgi Ázerbayjan aimaghyndaghy qandastaryna (Qazaq qalasy ornalasqan aimaqtaghy qazaqtargha) baryp qosylumen bolghan jәne sol jerde derbes Qazaq súltanatyn ornatqan. Osy keltirilgen derekter men naqty faktilerdi kórip-bilip otyryp, qazaqtyng ejelden bar ekenine esh sene almaytyn qazaq tarihshylaryn qalay týsinuge bolady?

Gruziyada tuyp-ósken Anna Antonovskayanyng enbegi HH ghasyrdyng basynda jaryq kórgen (maghan osy kitap turaly aitqan Qydyraliyev Abdrahiymgha Alla razy bolsyn). Onda ataqty Mouroviy jayynda, yaghny gruzin batyry Saakadze tarihy bayandalady. Osy enbegi ýshin Anna Antonovskaya Stalinning madaghyna ie bolghan. Mouroviy men Stalinning ómirinde kóp úqsastyqtar bar, ekeui de Kartly aimaghynan shyqqan. Saakadze-Mouroviy HVI ghasyrda Kolhida dalasyndaghy az ghana músylman qazaqtardy qyrghyngha úshyratyp, qalghanyn Gruziya aimaghynan qazirgi Ázerbayjangha birjolata quyp shyqty jәne mayda knyazdikterding basyn qosyp, Gruziya memleketin qalpyna keltirdi әri onyng aimaghyn keneytti (Qazaqtyng jeri esebinen). Al Djugashviliy-Stalin HH ghasyrda Resey imperiyasy aimaghyndaghy últtyq avtonomiyalardyng atqaminerlerin joyyp, ol avtonomiyalardy ortalyqqa tolyq baghyndyrdy, osylaysha Kenes odaghyn alyp imperiyagha ainaldyrdy jәne Mouroviy tәrizdi ol da qazaq halqyn qyrumen boldy. Qazaqty qoldan jasaghan ashtyqpen azaytty, sosyn qazaq jerin kavkazdyq halyqtarmen toltyrdy. Osylaysha Gruziya jerin meshet týrikterinen, kýrdiler men әzerbayjandardan jәne grekterden «tazalady», Qazaqstangha quylghan balqarlardyng kóp jerin Gruziyagha qosty.

Mouroviy shyn mәninde Stalinning kumiyri bolghan. Sol sebepten Anna Antonovskayanyng enbegi senzuragha úshyramaghan, nәtiyjesinde ondaghy qazaq eli jayly derekter óshirilmey jaryqqa shyqqan. Endi sol Kolhida dalasyndaghy Qazaq eli men onyng kórshileri jayly Ál Masudy taghy ne aitady, oqyp kórelik: «Za sarstvom alanov nahoditsya narod, nazyvaemyy kashak. Sredy plemen etih mest net naroda bolee izyskannoy narujnosti, s bolee chistymy lisami, net bolee krasivyh mujchin y bolee prekrasnyh jenshiyn, bolee stroynyh,... y net naroda luchshey vneshnostiy, chem etot. Ony odevaytsya v beloe, v rumskuy parchu, v yarko-aluy tkani y v razlichnye parchovye tkani, zatkannye zolotom. V ih strane proizvodyatsya razlichnye tkany iz kattan togo sorta, kotoryi iymenuetsya tala y kotoryy bolee tonok y nosok, chem sort dabiki; odin otrez ego stoit 10 dinarov, y on vyvozitsya v sosednie strany islama. Takie je tkany vyvozyatsya y smejnymy narodami, no slavitsya sort, vyvozimyy etimy [kashakamiy]... Prichina ih slabosty po sravnenii s alanamy v tom, chto oniy ne dopuskaiyt naznachiti nad soboy sarya, kotoryy obedinyal by ih slova. V takom sluchae ny alany, ny kakoy-libo narod ne mog by vyjiti. Za etoy pribrejnoy nasiey sleduet nasiya, chiya strana nazyvaetsya as-sab'buldan. Eto bolishoe y horosho zashiyshennoe plemya... Ego zemly prostiraitsya daleko, no ya ne znai, k kakoy iz nasiy ono prinadlejit y kakova ego religiya... K nim primykaet drugoe bolishoe plemya, otdelennoe ot kashakov rekoy, kotoraya po velichiyne podobna Evfratu y vpadaet v Nitas, na kotorom stoit Trapezond. Ono nazyvaetsya IYr.m y sostoit iz strannyh ludey. Ih vera yazycheckaya...» (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»)

Qazaqtardan ary otyrghan as-sabuldan eli qazirgi batys Gruziyadaghy Svan halqy dep bilemiz. Aldynghy maqalalarymyzdyng birinde b.d. deyingi I ghasyrda saqtardyng alban men syban (alban men suan) taypalary Zakavkazieni jaulap alghanyn, sondyqtan V ghasyrgha deyin ol aimaq Albaniya dep atalghanyn (Kavkazskaya Albaniya), parsylar syban (suan) taypasyn «saksyban», al alban taypasyn «sakalban» dep ataghanyn aitqanbyz (sakalbandardyng Europagha ketkeni Albaniya halqyn qalyptastyrdy, Qyrymda otyrghany qyrymlar últy bolyp birikti, al saqsybandar әzerbayjandarda «kóshpendi shahsevan» toby bolyp saqtaldy jәne kóbi Gruziyanyng batysynda «svan» atauymen jeke el bolghan (Armeniyadaghy Svan kóli de solardyng atauynan). Ál Masudy jazbasyndaghy saqsyban elin orysshagha «assabuldan» dep búrmalap audarghan (Arabsha jazylulary: شكصبن – shaksyban, اثبلصان  – assabuldan). Svan degen el Gruziyanyng batysynda qazir de bar jәne gruzinder әli de olardy tolyq assimiliyasiyalay alghan joq. Al «IYr» ózenining qarsy jaghasynda otyrghan kәpir elding úrpaghy – «iron» dep atalatyn osetinder ekeni týsinikti (qazir ol ózen «Rion» dep atalady). Osetinder ózderin «iron» dep ataydy jәne negizgi toby әli eski senimderinde (osetinderding digor degen az bóligi alandar úrpaghy ekenin aittyq).

Ál Masudi: «Kashaktar sol aimaqtaghy barsha halyqtardan әdemi, óitkeni betteri ózgelerge qaraghanda taza» deydi. Onysy kashaktardyng betteri qatty jýndes emes degeni. Qazaqtar VII ghasyrda sol aimaqqa barghanda jalpaq bet, qysyq kózdi aziyattar bolghany derekterden belgili, al H ghasyrdaghy Ál Masudy betteri asa jýndes emes kashaktar sol aimaqtaghy halyqtardyng eng kórkemi ekenin aityp otyr. Demek, VII ghasyr men H ghasyr aralyghynda ol qazaqtardyng týr-týsi aziyattyq keyipten jartylay-kavkazdyq keyipke ózgerip ýlgergen. Osy derek kashaktardyng bizden barghan qazaqtar ekenin taghy bayqatady. Ál Masudy kashaktar óte júqa mata óndiretinin, onyng aty «tala» ekenin jazady, onday matany ózgeler de shygharatynyn, alayda kashaktardyng matasy eng jaqsysy ekenin bayandaydy. Eng júqa mata eshki týbitinen toqylatyn «shәli» ekeni, ony Orynbor kazaktary óndirgeni belgili. Kazaktardyng arghy tegi kavkazdyq qazaqtar dedik, onyng ýstine sol aimaqtaghy  әzerbayjan, armiyan tәrizdi últtar oramaldy «shali» dep ataydy. Ál Masudy jazbasyndaghy «shәli» atauyn orysshada «tala» dep kórsetkeni ghoy (arabsha jazylulary: شالا – shәli, تالا – tala).

Eshki maly suyqqa tózimsiz keledi, eshki ústaugha eng qolayly jer eki Kavkaz tauy arasyndaghy Kolhida dalasy. Qazaq dalasynda suyq jel jii bolatyndyqtan halqymyz eshkini kóp ústamaghan, qoydy bastap jýretin az ghana eshki baqqan (ol az ghana eshki suyqtan qoy arasyna tyghylyp jylynady). Sondyqtan eshki jýninen júqa shәli óndiru bizde jappay ýrdis almaghan, al eki Kavkaz tauy arasyndaghy qazaqtar eshki ústap, onyng týbitinen shәli óndirip satumen ainalysqan. Ál Masudy ol qazaqtardyng óz patshasy bolmaghandyqtan, kórshi elderden údayy qysym kóretinin aityp otyr. Shamasy, H ghasyrda sol Qazaq eli Hazar qaghanaty qúramynda bolghan (sol sebepten jeke patshasy bolmaghan). Al Alan, Abhaz, Shemar (vaynah), Jurzan (gruziyn) elderi óz patshalary bar derbes knyazdikter ekeni jazylghan. Hazar qaghanaty shamamen HI ghasyrdyng basynda joyyldy, al Jurzan patshalyghy kerisinshe kýsheyip HII ghasyrda Kolhida dalasyn jaulap aldy (David Stroiyteli patsha zamany). Yaghni, olar Qazaq elin basyp aldy. Jurzan biyligin moyyndamaghan qazaqtar sol kezde Qyrymgha jәne Don aimaghyna qonys audara bastaghan, al baghynghan qazaqtar gruzin әskeri qúramynda músylman әskerine qarsy soghystargha qatysqany Ibn әl Asirding mynau derekterinen belgili: «V etom, 1120 godu proizoshlo vtorjenie kurdjov, ony je hazary, v musulimanskie oblasti. ...S nastupleniyem etogo goda ony vystupily vmeste s kipchakamiy y drugimy sosednimy narodami. Vystupily vpered dvesty chelovek kipchakov... Voyska provely vesima trevojnuy nochi, dumaya o srajenii, no bog neojidanno poslal im oblegcheniye: on poseyal mejdu kurdjamy y kipchakamiy razdory y vrajdu, y ony bilisi mejdu soboy v tu nochi...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Osy derekte Kurdjan patshasy HII ghasyrda qazirgi Ázerbayjan aimaghyna shabuyl jasaghany («Jurzan» HI ghasyrdan «Kurjan» dep jazylady) jәne kurdj әskerinde qazaqtar bary bayandalghan. Sonymen qatar Kolhida dalasyndaghy Qazaq eli әli músylmandyq qabyldamaghany jazylghan (olardyng H ghasyrda músylman emesin Ál Masudy de mәlimdegen). Ibn әl Asir osy dereginde qazaqtar men kurjandar (gruzinder) ózara qyrylysqanyn kórsetedi, yaghny qazaqtar sәti kelse bostandyqqa úmtylghan. Ibn әl Asir kurdj (gruziyn) әskerin «hazar» dep jazady (Hazar qaghanaty aimaghy kurjandar iyeligine ótkendikten bolar). Asylúya jayly  maqalamyzdyng birinde Savir patshalyghy joyylghanda jujan-súrbóras dinastiyasy armiyan, gruziyn, urus-sakalban elderinde biylikterin saqtap qalghanyn aitqanbyz (Ál Masudy «Siavurda – armiyandardyng asa jauynger bóligi» degen, gruzinder – sol jurzan-savir eli, al urus-sakalban elin biylegen Súrbóri toby keyin «bóri», sosyn «bórik» dep ataldy, ony «ruriyk» dep tariyhqa engizgen orystar). Sol ýsh eldi biylegenderderding ekeui HI ghasyrda katolik dininde boldy (armiyan men Qyrymdaghy urus-sakalban eli). Al David Stroiyteli patsha (David Astartóli) HI ghasyrda vizantiyalyq-hristiandyqtaghy gruzin shirkeulerine basshy etip Katolikosty (katoliktik atau) taghayyndady. Osy ýshtik odaq HI-HII ghasyrlarda Týrki Ashina dinastiyasy biylegen Hazar qaghanatyn, Úly Búlghar patshalyghyn jәne avar elindegi Sarir knyazdigin joyyp jiberdi.

Avar elindegi Sarir knyazdigi ornyna Avar nusaldidigi ornaghany, ony biylegen Qyrymnan kelgen urustar (arghy atalary Aryshan) ekeni jәne zandarynda «Urus ókili qalmaghan jaghdayda biylikke armiyan nemese gruzin ókili otyruy tiyis» dep jazylghany mәlim. Gruzin patshalary men Reseydi biylegen Rurik toby Shynghyshan әuletimen, yaghny Bórijiging ruymen (bordjigiyn) tuys bolatynyn, olar jujandyq súrbóras-shiybórash dinastiyasy úrpaqtary ekenin Asylúya taypasy jayly maqalamyzda mәlimdegenbiz. Shynghyshan әskerining Kurjan (gruziyn) patshalyghy jerin tolyq jaulap almaghany, tek Tbilisy aimaghymen ghana shektelui Shynghyshan ruynyng gruzin patshalarymen tuystyghynan dep bilgen dúrys (Gruziya tarihynda ózara bitimge kelgeni jazylghan). Alayda, Shynghyshan әskeri Alan elin tolyq jaulap tonady jәne ózderimen bir halyq bolghanyna qaramastan Kolhida dalasyndaghy Qazaq elin de tolyqtay jaulap, tonaugha úshyratty. Sebebi, Alan eli men Qazaq elin biylegender Týrki Ashina dinastiyasynan (Týrki Ashina ruy men Jujan súrbóras (shiyvey-shiybórash) ruy Asylúya dinastiyasynan jәne ózara baqtalas-jau ekenin Asylúya taypasy tarihynda aityp ketkenbiz).

Arab-parsy jazbalary Kurjan (gruziyn) patshalyghy HI-HIV ghasyrlar aralyghynda Zakavkaziedegi negizgi kýshke ainalghanyn, olardyng Gyandj qalasy  aimaghyn músylman halifatynan tartyp alghanyn aighaqtaydy. Osy derek HI ghasyrdyng sonynda Qazaq qalasy da gruzin patshalyghy iyeligine ótkenin, yaghny ol aimaqtaghy músylman Qazaq patshalyghy joyylghanyn bayqatady. Ázerbayjan memlekettiligining negizin qalaghan HII ghasyrdaghy Ildengiz Atabekting qúldyqqa satylghan qypshaq balasy ekeni, onyng ómiri gruzin patshalyghymen soghysumen ótkeni, onyng birde Gyandj qalasyn qaytaryp alghany, alayda artynsha gruzin әskeri ol qalany qayta basyp alghany tarihshylargha jaqsy tanys. Sondyqtan «Ázerbayjan memlekettiligining negizin qalaghan – qazaq Elteniz Atabek» desek, qatelespeymiz. Onyng asyl armany – ata-baba mekenin (músylman Qazaq patshalyghy jerin) azat etu bolghan. Ildengiz Atabek әskerinde qypshaqtar (qazaqtar) kóp bolghany, olardyng kóbi artynan qazirgi Iran aimaghyna qonystanghany tarihy derekterde kezdesedi (oghan keyinirek toqtalmyz).

 (Jalghasy bar) 

Bekjan Ádenúly

Abai.kz