Adam bolamyn degen qazaqqa kezinde Abay bes nәrseden qashudy, bes nәrsege asyghudy ósiyet etip ketkeni mәlim. Búl sózge oy jýgirtip qaraghan jan onyng jeke adamgha emes, irgeli elding taghdyryna alandap aitqanyn anyq angharady.

Álem kóshine ilesip, damudyng janasha jolyn tandaghan әrbir el ýshin adamzatqa tәn ozyq tehnologiyagha úmyludyn, dýniyedegi san aluan baylyqtan óz ýlesin aludyn, ortaq biylikke aralasuda ózgelermen teng qaqyly boludyng manyzy aiyryqsha. Sol ýshin de halyqaralyq naryqta óz ornyn oiyp túryp alugha jәne ony saqtap qalugha, paydasyn eselep, úpayyn týgendeuge baryn salady. Óz elining biznestik maqsatyn әlemdik arenada jýzege asyru jolynda jan ayamay kýsh salugha mindetti túlghalardyng aldynghy qatarynda memlekettik dengeydegi joghary lauazymdylar túrugha tiyis.

Ol ýshin órkeniyetti әlemde damushy elder qataryndaghy biz sekildi júrt tabighy baylyghymyzdyng kóptigin algha tartyp, arzan júmys kýshimizdi artyqshylyqqa sanau bekershilik bolmaq. Eng bastysy, ózgelermen bәsekege týsetin tól ónimderimizben, ýzdik tehnologiyamyzben maqtanyp jýrsek, qanekiy!

Juyqta últtyq telearna jurnaliysi Mәskeu qalasy túrghyndarynan Qazaqstanda jasalghan qanday ónimderdi biletindigin súrap jatyr. Reseylikter kórshi Qyrghyz elinde ne jasalatynyn biletindigin, al, qazaqtyng eshbir tauaryn kóru túrmaq estimegenderin jasyrmady.

Adam bolamyn degen qazaqqa kezinde Abay bes nәrseden qashudy, bes nәrsege asyghudy ósiyet etip ketkeni mәlim. Búl sózge oy jýgirtip qaraghan jan onyng jeke adamgha emes, irgeli elding taghdyryna alandap aitqanyn anyq angharady.

Álem kóshine ilesip, damudyng janasha jolyn tandaghan әrbir el ýshin adamzatqa tәn ozyq tehnologiyagha úmyludyn, dýniyedegi san aluan baylyqtan óz ýlesin aludyn, ortaq biylikke aralasuda ózgelermen teng qaqyly boludyng manyzy aiyryqsha. Sol ýshin de halyqaralyq naryqta óz ornyn oiyp túryp alugha jәne ony saqtap qalugha, paydasyn eselep, úpayyn týgendeuge baryn salady. Óz elining biznestik maqsatyn әlemdik arenada jýzege asyru jolynda jan ayamay kýsh salugha mindetti túlghalardyng aldynghy qatarynda memlekettik dengeydegi joghary lauazymdylar túrugha tiyis.

Ol ýshin órkeniyetti әlemde damushy elder qataryndaghy biz sekildi júrt tabighy baylyghymyzdyng kóptigin algha tartyp, arzan júmys kýshimizdi artyqshylyqqa sanau bekershilik bolmaq. Eng bastysy, ózgelermen bәsekege týsetin tól ónimderimizben, ýzdik tehnologiyamyzben maqtanyp jýrsek, qanekiy!

Juyqta últtyq telearna jurnaliysi Mәskeu qalasy túrghyndarynan Qazaqstanda jasalghan qanday ónimderdi biletindigin súrap jatyr. Reseylikter kórshi Qyrghyz elinde ne jasalatynyn biletindigin, al, qazaqtyng eshbir tauaryn kóru túrmaq estimegenderin jasyrmady.

Soghan qaramastan, búryn jasap kelgen birdemelerimizdi jetildirudin, aldymen ishki naryghymyzda súranysty ósirip alyp, keyin eksportqa shygharudyng qamyn býginnen bastap oilastyrmasaq, osy kýii әlem elderining ishindegi eng artta qalghandarynyng ózine qúldyq úryp, ótimsiz tauarlarynyng tútynushysy bolyp qala beretin týrimiz bar. Dýniyejýzine últtyq brendimizben, óz tehnologiyamyzben ghana tanylmasaq, bolghanynan boladysy qyzyq «ekspomen» de alysqa shaba almaymyz. Búdan búryn alaulatyp ótkizgen týrli sammiyt, forumdardan, «tóraghalyghymyzdan» býgin ne qaldy? Álem bizdi tanyghany bar bolsyn, AQSh-tyng jana memlekettik hatshysynyng ózi elimizding atauyn esine týsire almay Qyrghyzben shatastyryp jatsa. Áueli, atyshuly Aughanstan eken dep oilap qalmaghanyna shýkir demeske lajy joq.

Jenil ónerkәsip, turizm, tau-ken salasy men aqparattyq tehnologiyada bәsekege qabiletti brend jasaugha kirispey kejegemiz keri tarta berse, HH ghasyrdyng basynda Alash kósemderi aityp ketkendey taghy da «ay, qap!» dep san sogharymyz aidan anyq.

Áriyne, sheshimin kýtken mәsele shashetekten. Mamandardyng aituyna qaraghanda, quat kózderi, jol qatynas sekildi infraqúrylymdardan tuyndaytyn problemalardy sheshu ýshin júmsalatyn qyruar qarjydan búryn jeke túlghadan bastap, últtyq kompaniyalardy, tipti býkil qoghamdy tolyghymen qamtityn jaghymdy ózgerister qalyptastyratyn tetik qajet eken. Ol ýshin on oilanyp, jýz tolghansang da ainalyp kelip, qoghamdyq-sayasy ómirimizde sol bayaghy Qúnanbaydyng balasy Abaydyng aityp ketken «bes nәrsege asyq bolu» turaly ósiyetine kelip tirelesin.

Olay bolsa, barsha qazaqtyng jeke ómirinde, sayasi, qoghamdyq, әleumettik ómirinde Abaydyng sózderimen taqyryptalghan bes qabilettilikti qalyptastyrsaq, múrtymyzdy balta shappas degen oigha keldim.

Bir. «Ónkey jalghan maqtanmen, shynnyng betin boyama»

Ekonomikalyq, әleumettik ómirding ózektiligin әri jaghdaydy dәlme dәl aiqyndaytyn dәiekti de shynayy zertteuge negizdelgen aqparat pen tereng tújyrymnyng manyzdylyghy býgingi tanda aitarlyqtay. Jalpy әlemdik tәjiriybeden belgili bolghanday, belgili bir elding túrghyndary sapaly әri naqty aqparatpen qamtylmasa jәne halqy onyng jaqsy-jamanyn aiyrugha qabiletti bolmasa onday júrtty artta qalghan keritartpalar qataryna jatqyzady eken. Múnday elding aqparattyq aghynyn túiyqtalghan, erkindikteri shektelgen toptargha qosyp, damu kórsetkishterin mesheulikke balaydy.

Olay bolsa, әlemdegi «joghary damyghan, bәsekege barynsha qabiletti otyz eldin» qataryna enu ýshin eng aldymen mynaghan qol jetkizuimiz kerek: Birinshiden, aqparat alu, ony erkin taratu mýmkindigin qamtamasyz etumen qatar elde barlyq memlekettik qyzmet ashyq jariyaly bolugha tiyis. Ekinshiden, jurnalister qanday bir sayasy kýshterding yqpalynan aulaq beytarap túrugha tiyis. Jýieli, әdil aqparat qoghamdaghy әr subektining jeke qadamyna jaghymdy yqpal etumen birge  onyng әleuetin arttyrady, oy órisin keneytedi, bilimin bayytady. Sapaly әri paydaly aqparat jalpygha ortaq sipatta der kezinde jetip túruy erkin ekonomikalyq naryqtyng negizin qalyptastyratyn sheshushi faktor.

Batysta qarjy naryghyndaghy qúndy qaghazdardyng baghasyna әser etui yqtimal aqparatty resmy týrde kópke jariyalamay túryp, aldyn ala zúlymdyq joldarmen bilip alsa jәne ony jeke mýddesine paydalansa, onday túlghalargha mindetti týrde qylmystyq is qozghaydy.

Mysaly, Amerika biznes әlemining júldyzy sanalatyn, túrmystyq zattaryn brendke ainaldyrghan  Mariya Stuar degen әielge  bir kompaniyanyng atqarushy diyrektorining kómekshisi manyzdy sheshimning qabyldanghaly jatqanyn telefon arqyly habarlap ýlgeredi. Ol ózining qúndy qaghazdaryn jedel týrde satyp «ishki saudany» (insider trading) qyzdyrghany ýshin alty ay abaqtygha qamalghan eken. Onyng mәni mynada, qúndy qaghazdyng baghasy ýsh esege qúldyrauynan búryn ýlgerip, satqany ózgelerden artyqshylyq iyelenu bolyp tanylghan. Onday jaghdayda kim bolsa da zang aldynda jauap beredi. Qoghamda eshkimge artyqshylyq berilmeydi.

Al, bizde bolsa she? Ministr, әkim, basshy ataulynyng kóbisining әiel, bala-shaghalarynyng atyna tirketip qoyghan jeke biznesteri bary býginde eshkimge qúpiya emes. Múnday jaghdayda aqparat alu men taratudaghy tendikti, kәsipkerlik salasyndaghy móldirlik pen әdilettikti sóz etuding ózi kýlkili bolyp kórinetin shyghar. Degenmen, әlemdik standartqa jetudi maqsat etkenimizben maqtanatyn júrtpyz ghoy, nege oghan ózimiz  say bolmasqa.

Eki. «Mal keter, mazang keter, ar búiyrmas»

Jeke túlghalar men jalpy qogham mәdeniyetining adamzatqa ortaq bir ólshemi bar. Ol - bilip nemese bilmey jasaghan qatelikterin ashyq jariyaly týrde qogham aldynda moyyndau jәne jýktelgen jauapkershilik pen aiyptaulardy qabyldau! Eger búlay bolmaghan jaghdayda olqylyq ataulydan qogham eshqashan kóz ashpaydy, bylyq-shylyqtyng bәri qayta ainalyp sogha  beredi.

Bizde tolyq zerttelip layyqty tújyrymdalmaudyng saldarynan qabyldanghan sheshimderding qatelikteri jýzege asyra bastaghan sәtte-aq әshkere bolyp, qoghamda syngha úshyrap jatady. Tipti keybir zandardyng shiykilikteri әrdayym syr berip, qayta qaraugha, qosymsha tolyqtyrular engizuge úsynylady. Ony aitasyz, jyl sayynghy budjetten bólingen qyruar qarajattyng iygerilmey qalatyn tústary da jetkilikti. Biraq, ol ýshin әlde bir sheneunikting jauap bergenin, qateligin moyyndap aghynan jarylghanyn kórmeymiz.

Sheteldik kompaniyalarmen, investorlermen jasalghan týrli dengeydegi kelisim sharttardyng qatelikteri men shiykilikteri, jergilikti júmyskerler mýddesining ayaqqa taptaluy, enbekaqy tóleudegi alalaushylyqtar ýnemi aitylyp, jazylyp jatady. Sonau jyldary Preziydent ózi ótkizgen qauipsizdik kenesining otyrystarynda da talay bylyqtardyng beti ashyldy. «Qaztelekom» basshysynyng ailyq jalaqysy әlemdik rekordqa jetkendigi, últtyq kompaniyalarda týk bitirmey otyryp aqshany kýrep alatyndar turaly qoghamdy dýrliktirer әngimeler órtshe qaulap ótti.

Qansha jerden pәrmensiz desek te Parlament qabyrghasynda da neshe týrli qarjy qúityrqylary turaly derekter keltirilip, deputattyq saualdar joldanyp, memlekettik baghdarlamalardyng oryndalmay jatqandyghyna alandaushylyq bildirilip jatady. Juyqta Kipr bankine aparyp aqshasyn tyqqan әldebir oligarhtyng taghy shii shyghyp jatyr. Daghdarysqa úshyraghan jat júrttyqtar onyng eleuli bóligin sypyryp almaqshy.

Juyqta «31 arna» arqyly kórsetilgen telehabarda kәsipkerler qauymdastyghynyng tóraghasy memlekettik qyzmetterdi satyp alular boyynsha tender ótkizetin sheneunikter búryn «otkat» ýshin on payyzdy alatyn bolsa, endi elu payyzgha auyz salatyn bolghanyn mәlimdedi. Búl netken toyymsyzdyq? Qylmystyng osynshama auyr týrin, jemqorlyqtyng asqynyp ketken qauipti әreketin telearna arqyly birimiz әdettegi jaghdaydy tanystyrghanday aityp, qalghanymyz shimirikpesten tyndap otyratyn bolyppyz. Naghyz dabyl qaghatyn, býkil qogham bolyp oibaygha basatynday-aq  adam tózbes bylyq qoy, búl degening baryp túrghan... Al, múndaygha kelgende beyne bir bәrimiz ymyralasyp, bólisip jep otyrghanday «toleranttylyghymyz» ústap, ýnsiz qala salamyz.

Neshe týrli súmdyq pen arsyzdyqqa etimiz ýirenip alghany sonshalyq, sapasyz qyzmetting saldarynan tuyndap jatatyn kóp kelensizdikti әdettegi kórinis retinde qabylday salatyn boykýiezdikke úrynyp baramyz. Tipti, «Besoba» túrghyn ýy keshenining qúlap týskenine de kóz ýirenip keter týrimiz bar. Endigi jerde onyng әr ónirde qaytalana beruine de «týsinistikpen» qarap masqara bolmasaq iygi. Eger múndaygha býkil el bolyp tózbeytin, layyqty týrde toytarys beretin ahualdy qalyptastyrsaq qana qoghamdy tazartugha qomaqty ýles qosamyz. «Kóp qorqytady, tereng batyrady» demeytin be edi.

Ýsh. «Baqpen asqan patshadan, miymen asqan qara artyq»

Tuystyq nemese klandyq toptar ýstemdik qúrghan qoghamda shyn daryndylar men óz isining has sheberlerining de «eki qolyna bir kýrek» tabylmay jatuy asa tandanarlyq jayt emes. Biylik organdarynyng ózine eldegi aituly azamattardyng tandalyp saylanuy, layyqty oryntaqqa taghayyndaluy ekitalay. Qabyldanghan zandar men moyyndalghan kelisimderding oryndalmauy, jappay aldap-arbau men kózboyaushylyq әdettegi kóriniske ainaluy yqtimal.

Qazirgi tanda basqarushy toptardyng arasynda komandalyq tәsil keng etek alghan. Syrttay qaraghanda, oryndy sekildi kórinui mýmkin. Ózara til tabysatyn, ortaq iske bir kisidey atsalysatyn, útymdy úiymdasa biletin újym sekildi. Alayda, is jýzinde kóbisining isker komandadan góri sybaylasqan úry-qarylargha, jemtiktes jyrtqyshtargha úqsastyqtary qylang berip jatady. Ony joghary biyliktegilerding ózderi de syngha alyp jýrgendikten men búl jerde әlde bir ghylymy janalyq ashyp otyrghan joqpyn.

Memlekettik qyzmet jónindegi qúzyrly organnyng da búl mәselege nazar audara bastaghany kezdeysoqtyq bolmasa kerek. Alayda, dәl qazirgidey qoghamda adal enbek әdildikpen baghalanbay, әleueti biyik qabileti zor jandardyng mýmkindikteri tolyghymen el mýddesine der kezinde jaratylmasa, paraqorlyqtyn, jaghympazdyqtyn, jemqorlyqtyng tamyryna balta shabylmaydy.

Jemqorlyqpen kýresimizding týrin de, mazmúnyn da týbirimen ózgertu qajet bolyp túr. Dәl qazirgidey lauazymdy túlgha toyghanynsha iship-jep, jighan-tergenin shet el asyryp tasyp bolghanynsha, sosyn, barghan jerinen qymbat villa satyp alyp ornyqqanynsha, tipti barghan elining azamattyghyn alghansha kýtip otyryp eng songhy sәtte oghan izdeu jariyalaudyn, syrttay sottaudyng qanday mәni bar?!

Tórt. «Týbinde bayandysy -  oqu oqyp, bilim alghan»

Álemdik ýrdiste joghary bilim beruding qúndylyghy - qogham tarapynan biliktilikke, imandylyqqa, tanymdylyqqa jәne jeke túlghanyng әleumettik ornyna, pozisiyasyna say anyqtalady.

Al, biz tәuelsizdik jyldarynda balalarymyzdyng bilimnen góri diplom aluyna kóbirek nazar audaratyn eski kózqarastan aryla almay-aq qoydyq. Sonyng saldarynan naryqtyq ekonomikanyng qatal zandylyqtaryna tótep bere alatyn mamandargha әli zәrumiz. Ár otbasy orta mektep bitirgen balalarynyng bәrining joghary bilim diplomyn alyp shyghuyna mýddeli. Al, qolynan ne keledi, bolashaqta ol nemen ainalysady degenge bas qatyryp jatpaymyz. Diplom alsa, bir jóni bolar degen dep qana oilaymyz.

Alghan bilimderining sapasyzdyghy men payymdarynyng tayazdyghy saldarynan jeke túlghalardyng qogham aldyndaghy jauapkershiligi bosansyp, jat pighyldaghy diny aghymdardyng yqpalyna týsetinder, eskirtkige әuestenetinder tipti lankester qataryna enip ketetinder de boy kórsetude.

Múnyng bәri bilim ministrligining birer jekemenshik uniyversiytetterdi jabuymen nemese biriktirip ontaylandyruymen, atýsti jýrgizilgen attestattaumen sheshile qalatyn mәsele emes. Kerisinshe, býkil qoghamnyng alandaushylyghyn tudyratyn kýrdeli problema. Sondyqtan da, keshendi әri shynayy reforma talap etilip otyr.

Bes. «Saqalyn satqan kәriden, enbegin satqan bala artyq»

Enbekti qasterleytin moraldyq qúndylyq dúrys qalyptaspay jatyr. Tez baydyn, oghan onay jolmen, tipti zúlymdyqpen jetuding qamyn kýitteushiler jemqorlyqtyng kórigin qyzdyrularynyng saldarynan adal enbekke degen yqylas pen belsendilik bosansydy. Júmysqa túru ýshin tamyr-tanys izdeuding týpki mәni beretin parany jalghastyratyn deldal tabu ekendigi býginde qúpiya boludan qaldy. Bos qyzmettik oryngha jariyalanatyn konkurstardyng әdil etip jatqandary neken sayaq. Saylauda dauys úrlanatynyn, onyng әdil ótpeytindigin barsha júrt sezetin, biletin bolghan.

Songhy kezderi shygharmashylyq bayqaulardyng da әdil ótpeytindigin, oghan tóreshi bolghan, týrli qoghamdyq komissiyagha engenderding ózi paragha satylatyndyghyn, bayqau jenimpazdaryna taghayyndalghan syiaqylardy astyrtyn bólisetindigi jii aitylyp jýr.  Adal enbekke degen qúrmetting osylaysha ayaq asty boluy, mәdeny dengeyimizding tym tómenge qúldyrauy bizding qoghamdyq ortanyng moraldyq jaghynan qatty azghyndap ketkendigin kórsetse kerek.

Elding qamyn oilaydy, últtyng sózin sóileydi degen ziyaly qauym ókili sanalatyn keybir aqsaqaldarymyzdyng ózi Preziydentting qabyldauyna barghanda oghan oryndy-orynsyz madaq aityp, kópe-kórineu jaghympazdanulary, retin tauyp bala-shaghalaryna qyzmet, pәter, ózine ataq-danq súrap qayyrshylanugha deyin baryp úsaqtalulary qoghamnyng jiyirkenishin tudyryp otyr.

El sengen, syilaghan túlghalarymyz ekijýzdilikpen jogharygha jaramsaqtanyp, qaraqan basynyng qamyn kýittese, abyroylaryn airanday tógip «saqalyn satyp» jýrse, enbegin satyp kýn kóruge tiyis keyingi buyngha olardyng kólgirsigen kýldibadam әngimesinen ne ýmit, ne qayyr?!

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

halyqaralyq jurnalist

Abai.kz