Serik AHMETOV, Qazaqstan Respublikasınıñ Prem'er-ministri: «Ekonomikalıq ösimdi qamtamasız etuge qajetti jağday jasalğan»

- Serik Nığmetwlı, Üki­met 2012 jıldıñ basın­da ekonomikanıñ ösu qarqını 7% boladı dep mälimdegeni esimizde. Şın mäninde ötken jılı bwl körsetkiş nebäri 5%-dı qwradı. Bir swhbatıñızda, biıl osı qarqındı saqtap qa­luğa küşimiz jetedi degen ediñiz. Alayda Ekonomika ministrli­gi İJÖ-niñ biılğı ösimin - 6% deñgeyinde boljadı. Älemdik narıqtağı şikizatqa qatıstı swranıstıñ azayıp bara jat­qanın eskersek, mwnday boljam qanday körsetkişterge süyenip jasalıp otır?
- Qazaqstan ekonomikası üşin 5% ösim - jaqsı körset­kiş. Elimizdiñ eñ iri sauda ärip­testeriniñ biri Qıtayda soñğı 30 jılda bolmağan ekonomi­kalıq ösimniñ bäseñdeui bay­qaldı. Wmıtpasam 7,8%-ğa deyin tüsip ketti. Reseyde ötken jılğı ösim 3,5%-dı qwradı. Qarız ben jwmıssızdıq büyirden qıs­qan Europalıq odaq elderi de qatañ ekonomikalıq şara­lardı qolğa aluğa mäjbür bo­luda. Älemdik ekonomika dağda­rıstan keyin azdap «es jiya» bastağanmen, äli de twraqtı ösimdi qamtamasız ete almay otır. Qalıptasqan jağday älemdik narıqtıñ belsendi mü­şesi retinde bizdegi eksporttıq operaciyalarğa keri äser etpey qoyğan joq. Mäselen, sırtqı narıqta qara metallurgiya sa­lası boyınşa qazaqstandıq önimderge degen swranıs 30%-ğa deyin azayıp ketti, soğan säy­kes, ken öndiru kölemi 13%-ğa tömendedi. Bıltır mwnay kölemi de 2011 jılğı körsetkişten 1,9%-ğa az öndirilgeni mälim. Josparlanğan parametrlerge qol jetkize almauımızdıñ eñ bastı sebebin älemdik ekonomi­ka damuınıñ bayaulauımen tü­sindiruge boladı. Desek te, Prezident tapsır­masına say dağdarısqa qar­sı der kezinde şwğıl şaralar qabıldanıp, ötken jılı negiz­gi ekonomikalıq bağdarlama­lardı iske asıruda aytarlıq­tay nätijelerge qol jetkizil­di. Önerkäsip öndirisiniñ kölemi arttı, himiya, farmacevtika, jeñil önerkäsip, maşina qw­rılısı önerkäsibiniñ barlıq salalarında ösim bayqaldı. Inflyaciya 1,4%-ğa tömendedi, jwmıssızdıq deñgeyi 5,3 % deñ­geyinde qaldı. Elimizdiñ ha­lıqaralıq rezervi, Wlttıq qordağı qarajat, bankterdegi aktivter, halıqtıñ aqşalay tabısı, jalaqısı köbeydi. Bir sözben aytqanda, Qazaqstan Ükimetiniñ jürgizip otırğan eko­nomikalıq sayasatı 2012 jılı memleketimizdegi makro­ekonomikalıq jäne äleumet­tik twraqtılıqtı qamtamasız etuge mümkindik berdi. Al biılğı jağday qay ba­ğıtta örbidi degenge keletin bol­saq, öziñiz bilesiz, auır soqqı­­dan älemdik ekonomika äli ayı­­ğıp ketken joq. Keşegi Kiprdegi qarjılıq küyzelis sonıñ bir ğana mısalı. Halıqaralıq valyuta qorı jahandıq ekono­mikanıñ ösimin biıl nebäri 3,5%, al Düniejüzilik Bank 2,4% deñgeyinde boljap otır.  Degenmen osınday kürdeli kezeñde de, Qazaqstannıñ biıl eñ kemi 6% ekonomikalıq ösim­di qamtamasız etuge mümkinşi­ligi jetkilikti dep oylaymın. Oğan qajetti alğışarttardıñ bäri bar. Ükimet Memleket bas­şısınıñ «Qazaqstan - 2030» jäne elimizdiñ 2020 jılğa deyingi damuınıñ Strategiya­lıq josparların iske asıru­dı jalğastırıp, ekonomika­lıq sayasattı jürgizude «Qazaq­stan - 2050» strategiyasınıñ ne­gizgi erejelerine süyenetin bola­dı. Pragmatikalıq, yağni tabıs­qa negizdelgen investiciyalıq sayasat pen ekonomikanı är­taraptandırudı jalğastıru, käsipkerlikti jan-jaqtı qol­dau, jaña jwmıs orındarın aşu - mwnıñ barlığı twraq­tı ösimdi qamtamasız etuge bağıttaladı. Jäne ol aldı­men, işki swranısqa arqa süyeydi. Negizgi investiciyalar ekonomikanıñ şikizattıq emes sektorına jwmsaladı. Bwl orayda, Industriyalandı­ru bağdarlaması işki swra­nıstı qoldaudıñ eñ mañızdı qwralı bolıp qala beredi. Atalğan bağdarlama şeñberin­de «Önimdilik - 2020», «Biznestiñ jol kartası - 2020», sonımen qatar agroönerkäsiptik ke­şen, kölik, infraqwrılım­dıq, energetikalıq salalarda­ğı serpindi jobalardı iske qosu, onıñ işinde «Batıs Europa - Batıs Qıtay» halıqaralıq avtokölik däliziniñ Qazaqstan aumağındağı qwrılısın ayaq­tau, «Jezqazğan - Beyneu» jä­ne «Arqalıq - Şwbarköl» ba­ğıtındağı jaña temir jol jelisiniñ, Batıs-Soltüstik-Ortalıq gaz qwbırı qwrı­lısınıñ bastaluı, halıqtıñ twrmısın jaqsartuğa ba­ğıt­talğan twrğın üy kommunal­dıq şaruaşılığın jañğır­tu, qoljetimdi twrğın üymen, sapalı auızsumen qamtu siyaq­tı salalıq bağdarlamalardı jüzege asıru ekonomikanıñ josparlanğan ösimin qamtamasız etuge, inflyaciyalıq deñgeydi 6-8% aralıqta wstap twruğa mümkindik beredi. Aldın ala boljam boyınşa, biıl birinşi toqsandağı eko­nomikalıq ösim 4,5% boladı dep otırmız. Al inflyaciya 1,9% deñgeyinde qalıptastı, onıñ işinde naurız ayındağı inflyaciya 0,2%-dı qwradı. Orta merzimdik kezeñge ar­nalğan boljam turalı ayt­saq, 2013-2017 jıldarı eko­nomikanıñ naqtı ösimi 6-7,6% deñgeyinde josparlandı. Bwl, aldağı bes jıldağı eko­nomikanıñ ortaşa ösimi 7% deñgeyinde boladı degen söz. Qorıta aytqanda, elimizde twraqtı ekonomikalıq ösimdi qamtamasız etu üşin qajetti jağday jasalğan.
- Elbası köterip otırğan ekonomikanıñ twraqtı ösi­min qamtamasız etu mäselesin elimizdiñ şikizatqa täueldili­gin barınşa azaytpay şeşu mümkin emes. Osı orayda üde­meli industriyalıq-inno­vaciyalıq damu memlekettik bağdarlaması şeñberinde qan­şama käsiporındar men zauıttar iske qosılıp jatır. Alayda bwl jobalardıñ igili­gin halıq qaşan sezinedi? Otan­dıq önim elimizde qaşan wlt­tıq maqtanışqa aynaladı dep oylaysız?
- Üdeme­li industrialdı-innovaciya­lıq bağdarlamanı orındauğa kiriskenimizge üş jıldan as­tı. Ösim jıldan-jılğa bay­qalıp keledi. Elimizdiñ İJÖ qwrılımındağı öñdeuşi önerkäsibiniñ üles salmağı ötken jılı 12%-ğa juıqtadı. Salıstırmalı türde aytsam, ol 2009 jılı 10,5%, 2011 jılı 11,4%-dı toltırğan. Bir atap ötetin jayt, tau-ken salasına qarağanda öñdeuşi önerkäsibi­niñ ösimi bes esege juıq ar­tıp otır.
Eñ bastısı, otandıq eko­nomikada bwrın bolmağan ja­ña öndiristik salalar qwrı­lıp jatır. Bıltır jıldıñ so­ñın­da özderiñiz de kuä boldıñız­dar, Qazaqstanda twñğış ret fotoelektrikalıq modul'­der­diñ öndirisi jolğa qoyıldı. Kö­liktik maşina qwrılısı degen jaña öndiristik sala payda bol­dı. Avtokölikterdi aytpağan­nıñ özinde jük vagondarın, jolauşılar tasımaldaytın vagondardı, lokomotivterdi şığara bastadıq. Sirek kez­desetin metaldar öndirisin da­mıtu qolğa alındı. Älemdik jetekşi korporaciyamen birge dizel'dik qozğaltqıştardı jasap şığaratın zauıttıñ qwrılısına kiristik. Bwrın mwnıñ eşqaysısı da bolğan joq edi. 2008 jılmen salıstır­ğanda mwnay-gaz öñdeu öndiri­sine qajetti qwraldar şığaru 5,1 ese, auıl şaruaşılığı teh­nikaların şığaru 2 esege arttı. Öñdeuşi önerkäsibin­degi eñbek önimdiligi bir jarım ese­ge köbeydi.  Al Industriyalandıru kar­tasında jalpı qwnı 11,1 trln teñgeni qwraytın 779 joba bar. Jobalardıñ basım köpşili­gin jeke sektordıñ jüzege ası­rıp otırğanın atap ötken jön. Öt­ken üş jılda Industriyalan­dıru kartası şeñberinde jalpı qwnı 2,1 trln teñge bolatın 537 joba iske qosıldı. 57 mıñ­nan astam twraqtı jwmıs or­nı qwrılıp, iske qosılğan jo­balar 1,6 trln teñgeniñ önimin şığardı. Biıldıñ özinde tağı 135 jobanı iske qosu josparlanıp otır. Onıñ işinde Jambıl oblısında mineraldı tı­ñaytqıştar şığaru zauıtı, Aqtöbe oblısında şını zauıtı, Pavlodar oblısında küydirilgen anodtar zauıtı, Aqtaudağı bitum zauıtı siyaq­tı iri-iri öndirister bar. Biz In­dustriyalandıru kartası şeñ­berinde Qazaqstanda bw­­rın-soñdı şığarılmağan 100-den astam önimderdi öndiruge qol jetkizdik. Mwnday jwmıs­tar twraqtı türde jalğasatın boladı. Juırda ğana Elbasınıñ qabıldauında bolğanımda Industriyalandıru kartası şeñberinde iske qosılğan kä­siporındardı, öndiristik quattılığına şığaru jönin­de naqtı tapsırma berdi. Bwl mä­sele Ükimettiñ twraqtı ba­qılauında.

- Baspasözde «Qazaqstan energetikalıq täuelsizdikke qaşan qol jetkizedi?» degen saual jii köteredi. Prem'er-ministr retinde mwnday saual­darğa ne aytar ediñiz? Eldi me­kenderdi tabiği gazben, elektr quatımen qamtamasız etude naqtı qanday jwmıstar atqa­rıluda? Sonımen qatar bala­malı quat közderiniñ müm­kindi­gin paydalanu barısı qalay?
- Energetikalıq qauip­sizdikti qamtamasız etudiñ bir­den-bir jolı - jeke quat köz­derin damıtu. Qazirgi tañda biz işki narıqtağı elektr ener­giyasına degen swranıstı tolığımen qamtamasız etip otırmız. Ötken jıldıñ soñında Elbası Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaev quattı­lı­ğı 300 MVt-tıq Moynaq GES-in iske qosqanın bilesizder. Ekibastwz 1 GRES-inde ärqaysı­sınıñ quatı 500 MVt bolatın eki energobloktı qayta jañğır­tu jwmıstarı jalğasuda. Sonı­men birge quatı 600-660 MVt-tıq energoblok qwrılısı bas­taldı. Şardara SES-in qayta jöndeu jwmıstarı jäne quatı 1320 MVt bolatın Balqaş JES qwrılısı qarqındı jürude. Energetikalıq täuelsiz­dikti qamtamasız etudiñ tağı bir jolı ol - Atom elektr stansa­sı. AES-tiñ qajettiligi jönin­de Memleket basşısı da qadap ayttı. Bizdiñ elimizde AES qwrılısı energetikalıq quat közderin ärtaraptandıru üşin jäne energetikalıq qauipsizdikti qamtamasız etu üşin qajet. Qazirgi tañda quattıñ bwl tü­rin älemniñ 31 memleketi pay­dalanadı. Bir ğana Franciya elektr quatınıñ 78%-ın osı AES-ten aladı. MAGATE-niñ mälimeti boyınşa 29 memle­ket AES qwrılısın saluğa nietti. Bizdiñ jwmıs tobı qazir eki alañdı qarastıru üstinde. Onıñ biri Mañğıstau atom energo kombinatınıñ ornı bolsa, ekinşisi Balqaş jılu elektr stansasınıñ negizinde salu josparlanuda. Äzirge bwl - talqılanıp jatqan joba. Büginde elektr energetika­sı salasın damıtu jäne oğan qosımşa investiciya tartu üşin tiisti zañdıq normalar qabıldandı. 2015 jılğa deyin bwl salağa 1 trln teñgeden as­tam investiciya tartıladı dep boljanuda. Nätijesinde 3000 MVt-tan astam jaña quat közderin qosuğa mümkindik tuadı.  Gazdandıru mäselesine keletin bolsaq, oñtüstik öñirin qamtamasız etudi Beyneu-Şımkent-Aqbwlaq gaz qwbırın tartu arqılı şeşemiz. Bwl jwmıstar biıl ayaq­taluı tiis. Elimizdiñ 9 oblısı tabiği gazben tolıq qamtamasız etilgenimen, bwl ärine, jetkiliksiz. Öytkeni respublikadağı eldi mekenderdiñ nebäri 23%-ı ğana gazdandı­rılğan. Ötken jılı osı maqsatqa respub­likalıq byudjetten 13 mlrd teñge bölindi. Bwl soma 2004 jılı eki mlrd teñge ğana edi. Endi qarjı bölu jıldan-jılğa köbeyip, tağı 46 eldi mekenge gaz tartıldı. Al balamalı quat közderin paydalanu - elimizdiñ elektr energetikasın damıtu­dıñ jäne ekologiyalıq problemalardı şe­şu­diñ basım bağıttarınıñ biri. Qazirgi boljam boyınşa Qazaqstanda balamalı quat közderiniñ äleueti öte ülken, şamamen 1 trln kVt sağ. bağalanuda. Balamalı ener­getika bizdiñ industrialdı bağdarlama­mızdıñ bir böligi retinde ayqındalğan. Tek osı balamalı quat közderi arqılı ğana biz 2014 jılğa qaray 1 mlrd kVt sağ. elektr energiyasın alamız degen maqsat qoyıp otır­mız. Sonımen birge jasıl ekonomi­kanı damıtu boyınşa da twraqtı jwmıs jürgizilude. Almatı, Jambıl, Oñtüstik Qazaqstan, Qarağandı oblıstarında şağın su ener­getikalıq nısandarı iske qosıldı. Jam­bıl, Aqmola jäne Soltüstik Qazaqstan ob­lıstarında jel elektr stansaları jwmıs istep twr. Almatı jäne Jambıl oblıs­ta­rında kün energiyasın öndiru alañdarı qwrılğan. Bwl rette, 2012 jılı tek qana jañartılatın energiya közderi arqılı  450 mln kVt sağ. elektr energiyası öndiril­-di, onı 2011 jılmen salıstırğanda 27 mln kVt sağ. köp.
Atalğan salanıñ investiciyalıq tar­tım­dılığın arttıru maqsatında, jaña zañ jobası dayındalıp, Parlamentke wsı­nıl­dı. Zañ jobası boyınşa jañartılatın energiya közderiniñ ärbir türine şekti ta­rif­ter qoldanıladı. Eger osı norma qa­bıldansa, investorlar jobağa jwmsağan qa­rajattarınıñ qaytarımına senimdiligi artadı. Osı bağıt boyınşa aldağı uaqıtta Almatı oblısındağı Şelek dälizi men Joñğar qaqpasında, Aqmola oblısınıñ Ereymentau audanında, Arqalıq qalası­nıñ mañında, Şığıs Qazaqstan oblı­sı­nıñ Wlan audanında jäne Jambıl ob­lı­sınıñ Qorday audanında jel elektr stan­sası salu közdelude. Almatı, Jambıl, Qızılorda oblıstarında ülken quattı kün elektr stansaların qwru josparlanuda.  Sonday-aq Elbasımızdıñ tapsırması­na oray, ağımdağı jılğı qañtar ayında balamalı energetikanı damıtu jönindegi 2013-2020 jıldarğa arnalğan is-şaralar josparı qabıldandı. Oğan säykes 2020 jıl­ğa deyin 13 jel elektr stansası, 14 su elektr stansası jäne 4 kün elektr stansa­-sı paydalanuğa beriledi dep otırmız.

- Serik Nığmetwlı, qarapayım twrğın­dardı alañdatıp jürgen saualdardıñ bir­qatarına toqtalıp ötsem dep edim.  Elimizde zeynetaqı jüyesin jañğırtu reforması bastaldı. Birıñğay wlttıq zey­netaqı qorı qwrılıp jatır. Qazir qoğamda alıpqaşpa äñgime köp, zeynetaqımız ne bo­ladı, jinağan qarajatımız qalay saqtala­dı degen swraqtardı da oqırmandarımız jii qoyadı. Jalpı, qorlardı biriktirudiñ halıq­qa qanday paydası bar?
- Är memleket öziniñ äleumettik qam­sız­dandıru salasın ekonomikalıq sayasatına beyimdep, damıtıp otıradı. Jinaqtauşı zeynetaqı jüyesin äri qaray jetildiru tu­ralı mindetti Memleket basşısı öziniñ bıl­tırğı halıqqa Joldauında Ükimettiñ aldına qoyğan. Biıl jıldıñ basında Elbası Ükimet pen Wlttıq Bankke Birıñ­ğay jinaqtauşı zeynetaqı qorın qwrudı tapsırdı. Osı orayda Ükimet «Qazaqstan Respublikasında zeynetaqımen qamsız­dandıru turalı» zañ jobasın äzirlep, Mä­jilistiñ qarauına wsındı. Zañ jobasında Birıñğay jinaqtauşı zeynetaqı qorın qwru, zeynet jasın birizdendiru jäne min­detti käsiptik zeynetaqı jarnaların engizu siyaqtı konceptualdı özgerister engizildi. Bastı mäsele qorlardı biriktirude emes, Memlekettik jinaqtauşı zeynetaqı qorı­nıñ negizinde Birıñğay jinaqtauşı zey­netaqı qorın qwru töñireginde bolıp otır. Al ol qanday qajettilikten tuındadı? Bir­ıñğay qordıñ maqsatı - jinaqtauşı zey­netaqı jüyesiniñ tiimdiligin arttıru, yağni azamattardıñ jinaqtauşı jüyege qatı­suın ıntalandıru, qarjılıq sauatın art­tıru, investiciyalıq kirisin wlğaytu, zey­netaqı jarnalarınıñ twraqtı tüsimderin qamtamasız etu. Ökinişke qaray, bizdiñ zey­netaqı qorlarımız qarjılıq institut re­tinde, mwnday jwmıstarmen twraqtı türde aynalısqan emes.  Bıltır Eñbek jäne halıqtı äleumettik qorğau ministrligi jıl boyı elimizdegi jinaqtauşı zeynetaqı qorlarınıñ jw­mısına taldau jürgizdi. Qazirgi tañda eli­mizde twraqtı jwmıs istep otırğan 8,4 mln azamattıñ işinde qorlarğa twraqtı türde jarnasın audaratındardıñ sanı 5,7 mln  ğana. Qorlar salımşılardı ıntalandı­rıp, jaña qatısuşılardı tartudıñ or­nına, salımşılardı birinen-biri auıstı­rıp alumen äuestenip ketti.  Sonımen qatar jeke zeynetaqı esep­şot­tarın basqarudağı jariyalılıq pen aşıqtıqtı qamtamasız etu Birıñğay ji­naqtauşı zeynetaqı qorınıñ bastı min­de­tiniñ birine aynaladı. Bwl qordıñ qwrıl­tayşısı jäne akcioneri QR Ükimeti bo­ladı. Qordıñ zeynetaqı aktivterin bas­qaru - Wlttıq Bankke tapsırıladı. Al Wlttıq Banktiñ Wlttıq qordı basqaruda ülken täjiribesi bar ekeni belgili.
Birıñğay jinaqtauşı zeynetaqı qorı da Wlttıq qor siyaqtı wlttıñ, halıqtıñ strategiyalıq jinağı. Al investiciyalıq strategiyanı zeynetaqı aktivterin basqaru jönindegi Keñes bekitedi. Keñesti qwru tu­ralı şeşimdi Elbası qabıldaydı. Özgeris­terden qorqudıñ qajeti joq, zeynetaqı ak­tivteriniñ bütindey saqtaluı men in­ves­ticiyalıq tabıstarınıñ wlğayuına memle­ket kepildik beredi.

Al zeynet jasın teñestiru mäselesi bo­yın­şa qazirgi tañda ıntımaqtı jüye ayaq­talu satısında twrğandıqtan, uaqıt öte azamattardı jinaqtauşı zeynetaqı jüye­simen qamtuğa basa köñil bölinip otır. Wlt­tıq jäne şeteldik sarapşılar jürgizgen zertteuler boyınşa eger qazirgi qolda­nıs­tağı zeynetaqı jüyesi qalatın bolsa, zey­netaqı tölemderin ösirmek tügili, osı kü­yin­de saqtap qaludıñ özi qiınğa soqpaq. Birinşiden, ortaşa ömir süru jasınıñ wlğayuı, jwmıs isteytin äyelder sanınıñ ösui siyaqtı älem elderinde bayqalğan ür­dister bizde de orın aldı. Birqatar Europa elderi äyelderdiñ zeynet jasın 65-ten 67 jasqa deyin köterudi josparlauda. Qazirgi tañda jinaqtauşı zeynetaqı jüyesinde äyelderdiñ ülesi 45%. Olardıñ ortaşa zeynetaqı jinaqtarı er adam­dar­dan 25%-ğa tömen. Äyelderdiñ qajetti zey­netaqı jinaqtarın toltıra almauınıñ birden-bir sebebi - jinaqtau jüyesine qa­tısu merziminiñ jäne er azamattarğa qara­ğanda jalaqısınıñ az boluı. Halıqaralıq sarapşılardıñ wsınısı boyınşa, äyel­der qajetti zeynetaqı jinağın jinau üşin eñ kemi bwl jüyege 30-35 jıl boyı twraqtı qa­tısuı kerek. Sondıqtan keleşekte tiisti deñgeyde zeynetaqı aludı qamtamasız etu üşin zeynet jasın wlğaytu - qajettilik dep tüsingen jön. Zañ jobasın Mäjilis deputattarı bi­rinşi oqılımda maqwldadı. Onda zeynet­kerlikke şığu kezeñin är jıl sayın 6 ayğa wzartu arqılı on jıldıñ köleminde şeşu turalı wsınıs bar. Endi Ükimet zeynet ja­sına jaqındağan äyelderdi jwmıspen qam­tudı közdeytin arnayı bağdarlama äzirlep jatır. Mwnımen birge zañ jobasında ziyandı öndiriste jwmıs isteytin azamattardı zey­netaqımen qamsızdandıru mäselesin şeşu de közdelgen. YAğni jwmıs beruşiler bwl aza­mattardıñ zeynetaqı jarnalarına qo­sımşa 5% mölşerinde mindetti käsiptik jar­nalardı audaradı degen jaña norma wsınıldı. Bwğan deyin ol erikti jarna tü­rinde jürip, 4 mıñ adamdı qamtığan. Jaña özgeris engizilse 135 mıñday adam osı min­detti zeynetaqı jarnalarımen qamtama­-sız etiledi degen boljam bar.

- Ükimet «Agrobiznes - 2020» salalıq bağdarlamasın qabıldadı. El qazınasınan auıl şaruaşılığın qoldauğa qıruar qara­jat qarastırılıp otır. Äytse de auıl şa­ruaşılığın qoldaudıñ 2014 jılğa deyingi bağdarlamasınıñ äli ayaqtalmağanın bilemiz. Jaña bağdarlamanı merziminen bwrın qa­bıldauğa ne sebep?
- Agroönerkäsip keşenin damıtudıñ 2010-2014 jıldarğa arnalğan salalıq bağ­darlaması boyınşa aytarlıqtay näti­jelerge qol jetkizildi. Atalğan saladağı eñbek önimdiligi eselene tüsti, eksporttıñ ülesi arttı. Elimizdiñ azıq-tülik qauipsiz­digin qamtamasız etuge qatıstı infraqwrı­lımdıq, ğılımi alğışarttar jasaldı. Auıl şaruaşılığı önimderine degen jahandıq swranıstıñ ösip otırğan qazirgi jağdayında Qazaqstannıñ azıq-tülik ön­dirisine tıñ serpilis qajet. Bwl orayda, Elbasımızdıñ agroönerkäsip keşeniniñ damu kökjiegin qayta qarap, jaña strate­giyalıq maqsattardı iske asıru turalı Üki­mettiñ aldına qoyğan tapsırması bar. Sonday-aq Keden odağı jağdayında jäne Düniejüzilik sauda wyımına kiru qarsa­ñında agroönerkäsip keşenin tübegeyli jañğırtudıñ, jañadan salalıq bağdarla­manı äzirleudiñ qajettiligi tuındadı. Osı­ğan baylanıstı, joğarı tehnologiyalardı damıtu, bäsekege qabilettilikti arttıru ön­diristiñ aldına qoyılatın negizgi mindetter bolıp tabıladı. Elbası tapsırması boyınşa jaña bağ­darlamanı aqpan ayında Ükimette bekittik. Bwl qwjat jobası elimizdiñ barlıq öñirle­rinde jan-jaqtı talqılaudan ötti. Şarua­lardıñ, käsipkerlerdiñ, qarjı wyımdarı ökilderiniñ wsınıstarı eskerildi.
Bağdarlamada salanı memlekettik qol­daudıñ quattı tetikteri qarastırılğan. Onıñ osığan deyin qabıldanğan salalıq bağdarlamadan ayırmaşılığı agroöner­käsip keşeni sub'ektileriniñ bäsekege qabi­lettiligin arttıru üşin qajetti jağday tu­ğızuğa bağıttaluında. Mwnda agroönerkä­sip keşenin memlekettik qoldaudıñ jaña bağıtı - qarjılıq sauıqtıru qolğa alı­nıp otır. YAğni auıl şaruaşılığı tauarın öndiruşiler bereşekterin qaytaruğa, ne­sielerin qayta qwrılımdau, qayta qarjı­landıru arqılı qarjılıq jağdayın sa­uıq­tıruğa jol aşıladı. Bwl maqsatqa 375 mlrd teñge közdelgen.  İske asırılatın tağı bir mañızdı bağıt - agroönerkäsip sub'ektileri üşin astıq önimderin saqtau, qarjılıq qızmetterge qol jetkizu siyaqtı mindetterdi şeşu üşin subsidiyalaudıñ jaña türleriniñ qolda­nıluı. Oğan 2 trln teñgeden astam qarajat, yağni osı bağdarlamağa bölingen barlıq qarjınıñ 74 payızı bağıttalıp otır. Al agroönerkäsip keşeniniñ basım sa­lalarında, jaña käsiporın saluğa arnalğan investiciyalıq jobalardıñ qarjılıq şığının azaytu üşin, işinara jwmsalğan şığındı öteu jöninde memlekettik qoldau körsetiledi. 2020 jılğa qaray subsidiyalau kölemi 4,5 esege artatın boladı. Sonımen qatar fitosanitariyalıq, veterinarlıq qauipsizdikti küşeytuge qomaqtı qarajat bö­lindi. Naqtıraq aytqanda, memlekettiñ mindeti - agrobiznestiñ damuına qajetti bar­lıq jağdaydı jasau.
Qazirgi tañda agroönerkäsip salasında jwmıs istep jürgen şağın jäne orta kä­siporın ieleriniñ 30 payızı qarjı köz­derine qoldarı jetpeydi. Bwl üşin subsi­diyalau, payızdıq mölşerlemeni kepil­den­diru äri saqtandıru, qarjılıq sauıqtıru siyaqtı barlıq tetikter paydalanılıp, bwrın-soñdı bolmağan kömekter beriledi. Mwnday tıñ qadamğa barlığı 3 trln 122 mlrd teñge josparlandı. Söytip, bağdarlamanı iske asıru näti­jesinde, auıl şaruaşılığı önimderi ön­dirisiniñ kölemi 1,5 esege, eñbek önimdiligi 3 esege, auıl şaruaşılığı önimderin sa­tudan tüsetin eksporttıq tabıstı 20 pa­yızğa ösiruge, işki narıqtı 80 payız deñ­geyinde negizgi azıq-tülik önimderimen qam­ta­masız etu mümkindigi tuadı. Endi bağ­darlamanı jergilikti jerlerde tiimdi iske asırıluına basa män berilui tiis. Son­dıq­tan da salalıq ministrlikter men öñir basşılarına qatañ talap qoyıldı.

- Ötken jıldıñ soñında «Nwr Otan» partiyasınıñ jiınında söylegen söziñizde «quattı öñirler - elimizdiñ ekonomikalıq jäne äleumettik jañğıruınıñ negizi» degen ediñiz. Osı orayda twñğış ret öz aldına Öñirlik damu ministrligi qwrıldı. Säl bw­rınıraqta dayındalğan monoqalalardı damıtu bağdarlamasın orındau atalğan mi­nistrlikke mindetteldi. Degenmen bağdarla­mağa enbey qalğan şağın qalalardıñ jağdayı qalay bolmaq?
- Elbasınıñ Jarlığı boyınşa qw­rılğan Öñirlik damu ministrligi aymaqtıq damu mäseleleri, onıñ işinde ekonomikalıq ösim nüktelerin nığaytu, käsipkerlikti da­mıtu, twrğın üy kommunaldıq şaruaşı­lığın jañğırtu, twrğın üy qwrılısı, jergilikti özin-özi basqaru mäselelerin ret­teude negizgi üylestiruşi memlekettik organ bolıp tabıladı. Biz ötken jılı monoqa­lalardı damıtu bağdarlamasın bekittik. Tizimge engen 27 qalanıñ ekonomikasın ärtaraptandıru, şağın jäne orta biznesti qoldau, äleumettik jäne injenerlik infra­qwrılımdardı damıtu, investiciyalıq jobalardı iske asıru, jwmıssızdıqtı azay­tu üşin tek biılğı jıldıñ özinde 38 mlrd teñge bölindi. Aldağı eki jılğa qosım­şa 100 mlrd teñgege juıq qarajat jwm­salatın boladı. Biz ol qalalarda belsendi jwmıs istep twrğan şağın käsiporındar sanın 4 ese wlğaytudı mindet etip qoydıq. Däl qazir monoqalalar tizbesine enbey qalğan şağın qalalardı damıtudıñ 2020 jılğa deyingi arnayı bağdarlamacın äzir­leu jürip jatır. Bwl twrğıda Memleket bas­şısınıñ Ükimetke bergen naqtı tap­sır­ması bar. Qazirgi tañda elimizde bağdar­lamalıq qwjattarmen qamtılmağan şağın qalalardıñ sanı - 41. Ärbir şağın şa­hardıñ ekonomikalıq, infraqwrılım­dıq, demografiyalıq erekşelikteri zer­delengen soñ, tiisti şeşim qabıldaymız.

- Ortalıqtan bes mıñnan astam mem­lekettik qızmetker öñirlerge barıp jwmıs isteydi degen mäsele köterilude. Memlekettik bilikti ortalıqsızdandıru reforması qalay jüzege asadı? Qazir auıldıq jerlerdegi mamandar jwmıssız qalamız ba dep alañdap otır. Osı mäseleniñ jay-japsarın tüsindirip aytsañız.
- Biz juırda ğana jergilikti özin-özi basqarudı damıtu jäne memlekettik basqaru organdarı arasındağı ökilettikterdiñ ara­jigin ajıratu mäselelerine qatıstı eki mañızdı zañ jobasın Ükimette maqwldadıq. Olar Parlament Mäjilisiniñ qarauına en­gizildi. Zañ jobası boyınşa memlekettik basqaru deñgeyleri arasındağı birin-biri qaytalaytın funkciyalar alınıp tastaladı jäne birqatar ökilettikter ortalıqtan öñir­lerge ötetin boladı. Soğan säykes, or­ta­lıqtan öñirlerge 5 mıñnan asa ştattıq birlik beriledi. Ärine, ortalıq jäne jergilikti atqaruşı organdardıñ qwrılımı qayta qaraladı, alayda bwl öñirlerdegi osınşa azamattar jwmıssız qaladı degen söz emes, öytkeni qosımşa bölinip otırğan ştattıq birlik bar. Naqtılay aytqanda, ortalıqta, yağni ministrlik deñgeyinde memlekettik retteu salasındağı baqılau, qadağalau, qoğamdıq tär­tip, äleumettik kömek siyaqtı azamat­tardıñ qauipsizdigimen tikeley baylanıstı jekelegen ökilettikter, kedendik, salıqtıq retteu siyaqtı strategiyalıq funkciyalar qaladı. Al ortalıqtan oblısqa, oblıstan audanğa, audannan auılğa densaulıq, auıl şaruaşılığı, kölik salasındağı birqatar qızmet türlerin licenziyalau, attestaciyalau, oralman, qonıs audaruşı märtebesin beru turalı şeşimderdi qabıldau, sporttıq wyımdardıñ qızmetin üylestiru, müge­dek­terge kömek wyımdastıru siyaqtı köptegen funkciyalar wsınıladı. Jalpı, auıldıq okrugter äkimderine beriletin funkciyalardı eskere otırıp, 66 funkciya zañnamalıq türde bekitu qarastırıluda. Bwğan qosa, biıl audandıq mañızdağı qalalardıñ, auıl­dıq äkimderdiñ saylauı ötedi. Äkim­derdi saylau arqılı jergilikti mäselelerdi şeşude sol öñir twrğındarınıñ röli ar­tadı. Äkimderge auıldıñ kiris közderin qa­lıptastıru qwqığı da jükteledi. Äkimdik­terdiñ ieligindegi menşikti jalğa beru, ayıp­pwldardıñ jekelegen türleri, sırtqı jar­nama ornalastıru üşin tölemder siyaq­tı, t.b. kiris közderi äkimniñ ekonomika­lıq jäne qarjılıq derbestigin arttırsa, halıq ta ol qarajattıñ qayda, qalayşa jwmsalğanınan habardar boluğa mümkinşilik aladı.

- Eñ özekti mäseleniñ biri - halıqtı qoljetimdi baspanamen qamtamasız etu. Bwl orayda jañadan bağdarlama qabıldandı, onıñ bolaşağı qanday? Ortaşa tabısı bar azamattar arzan baspanağa şınımen qol jetkize ala ma?
- Baspana probleması - söz joq, ärbir adamğa qatısı bar äleumettik ötkir mäse­leniñ biri. Öytkeni basında üyi, twraqtı jwmısı bar otbasınıñ köñil küyi de, twr­mısı da jaylı. Sondıqtan memlekettik deñgeyde elimizde twrğın üy qwrılısın da­mıtuğa qatıstı birneşe mañızdı bağdar­lamalar qabıldandı jäne tiisti qarajatpen qamtamasız etildi. Olar öz deñgeyinde jeke twrğın üy qwrılısın ıntalandıru, ipote­kalıq narıqtağı twraqtılıqtı qamtama­sız etu, üleskerlerdiñ qwqıqtarın qorğau, twrğın üy qwrılıs jinaqtarı jüyesin damıtu siyaqtı negizgi mindetterin orındauğa bağıttalğan. Atalmış deñgeyde jürgizilgen jüyeli is-şaralardıñ nätijesinde 2005 jıldan beri qaray elimizde jalpı alañı 50 mln şarşı metrden astam twrğın üy pay­dalanuğa berilgen eken. Bwl - az körsetkiş emes.  Jaña bağdarlamanıñ mindeti - atı aytıp twrğanday, halıqtı bağası arzan, qoljetimdi üymen qamtamasız etu. Ol üşin swranısqa say wsınıstı da rettep otıru kerek. Jaña qadam öz kezeginde twrğın üy qwrılıs jinaqtarı jelisi jäne Qazaqstan ipotekalıq kompaniyası arqılı birneşe bağıt boyınşa iske asırıluda. Twrğın üy jinaqtarı jelisi arqılı halıqtıñ barlıq sanattarı üşin üy salınatın bolsa, bağ­darlamanıñ odan bölek, kommunaldıq twr­ğın üy kezeginde twrğandarğa, jas otbası­larğa, jalğa beriletin twrğın üy, apattı jağdaydağı üylerdi bwza otırıp, äleumettik twrğın üy salu, jeke twrğın üy qwrılısın ıntalandıru, injenerlik - kommunika­ciya­lıq infraqwrılımdardı damıtu siyaq­tı bağıttarı bar. Bağdarlama boyınşa ortaşa tabısı bar azamattardıñ twrğın üy aluına mümkin­dikteri jeterlik. Naqtılap aytsaq, salınıp jatqan twrğın üydiñ alañı 35 şarşı metrden 75 şarşı metrge deyin. Är şarşı metri 80 mıñnan 100 mıñ teñge şamasında belgilendi. Ortaşa aylıq tölemniñ mölşeri bağdarlamanıñ bağıttarı boyınşa 30 mıñ teñgeden bastap 50 mıñ teñgege deyin ba­radı. Ipotekalıq nesie boyınşa tölem qwnı - 86 mıñ teñge. Bwl qalıñ köpşilik üşin qoljetimdi bağa dep oylaymın. Jaña bağdarlama boyınşa 2020 jılğa qaray jalpı alañı 63 mln şarşı metr twrğın üy salu josparlanıp jatır. Şamamen, 1 mln otbası twrğın üy jağdayın jaqsartadı dep kütilude. Otandıq qwrılıs materialda­rı­nıñ işki narıqtağı ülesi 65%-dan 90%-ğa deyin artadı. Biıl bağdarlamanı iske ası­ruğa respublikalıq byudjetten 107 mlrd teñge bölindi. 6,6 mln şarşı metr jaña twrğın üy paydalanuğa beriledi. Jıldıñ soñına deyin 7 twrğın üy qwrılısı kom­binatın iske qosu josparlanıp otır.

- 2017 jılğı «EKSPO» körmesin ötkizu qwqığın jeñip aldıq. Halıqaralıq mañızı bar şara, ärine, elimizdiñ bedeline, älemdik arenadağı abıroyına üstemdik qosarı sözsiz. Degenmen atalğan şara ekonomikamızdıñ damuına, jekelegen azamattardıñ äl-auqa­tın arttıruğa qanday mümkindikter beredi?
- Bir jarım ğasırdan astam tarihı bar «EKSPO» körmesi -  halıqaralıq mañızı boyınşa älemdegi eñ iri ekonomikalıq forumdarmen salıstıruğa boladı, al tar­tımdılığı jağınan Olimpiadalıq oyın­dar men futboldan älem çempionatınan keyin üşinşi orında twrğan eñ iri, bedeldi oqiğalardıñ biri. Mwnday şaralarğa altı qwrlıqtan milliondağan adam jinaladı. Onda älemniñ barlıq elderi tehnologiyalıq, ğılımi, mädeni jetistikterin paş ete otırıp, jahandıq damudıñ jaña tärtibin qalıptastıradı desek te qatelespeymiz.
Ärine, bwl körme älem elderiniñ bizge körsetken şınayı senimimen birge, elimizge asa zor jauapkerşilik jükteydi. 2017 jıl­dıñ mausımınan bastap üş ay boyı ötetin körmege 100-ge tarta memleketten 2-3 mil­lion aralığında adam jinaladı degen boljam bar. Körmeniñ Astanada ötui eli­mizdiñ öndirisi men önerkäsibin jaña satığa köteruge ıqpal etedi. Qazirgi tañda älemde energiya tapşılığı ayqın sezilude. Men osığan deyin aytıp kettim, bizdiñ elimizdiñ barlıq aymağında tabiği energiya közderin aluğa mümindik mol. Osı orayda, körmege «Bolaşaq energiyası» taqırıbın wsınğan Qazaqstan älemdik deñgeydegi mäseleni qoz­ğaydı. Bizge jañartılmalı quat közderin öndiru üşin qosımşa investiciya tartudıñ mümkindigi zor. Bwl öz kezeginde Elbası­mız­dıñ «Jasıl energiyanı» damıtu turalı jahandıq bastamasın jalğastıradı. Son­dıqtan Qazaqstan öz jerinde eñ iri joğarı tehnologiyalıq körmeniñ ötuine küş salatın boladı. Sonday-aq EKSPO arqılı elimiz jaña tehnologiyalar men innovaciyalarğa qol jetkizip qana qoymay, şağın jäne orta biz­nestiñ damuına, jaña jwmıs orındarı­nıñ aşıluına, astana infraqwrılımı­nıñ damuına, şeteldik turisterge wlttıq dästürlerimizdi däripteuge, qonaqjaylı­lığımızdı körsetuge mümkindik aladı. Bü­ginde körmeni wyımdastıru men ötkizu mäseleleri boyınşa Memlekettik komissiya qwrıldı, wzaqmerzimdi Wlttıq jospar qabıldandı. «Astana EKSPO - 2017» Wlttıq kompaniyası jwmısın bastadı. Wlt­tıq josparğa säykes, biz biılğı jıl­dıñ soñına deyin Tirkeu qwjattamasın bekituge, körmeni tirketuge jäne Halıqara­lıq körmeler byurosınıñ resmi logo­ti­pin, tuın aluğa tiispiz.

- Bwyırtsa, Düniejüzilik sauda wyımı­-na ötkeli jatırmız. Kelissözderdi ayaqtau qay merzimge josparlanıp otır? Birıñğay eko­nomikalıq keñistik pen Kedendik odaq aya­sında älemdik wyımmen baylanısımız qalay örbimek?
- Bügingi tañda Qazaqstannıñ Dünie­jüzilik sauda wyımına kirui boyınşa tiisti jwmıstardıñ negizgi böligi eñserilip qaldı jäne kelissözder jürgizu procesi ayaqtaluğa jaqındadı. Wyımğa müşe memleketterdiñ barlığımen tauarlar men qızmet türleriniñ bizdiñ işki narıqqa kelui turasındağı eki­jaqtı kelissözder tolığımen ayaqtaldı. Al auıl şaruaşılığı jäne tağı basqa da jüyeler mäseleleri boyınşa el müddesin qorğau maqsatında köpjaqtı kelissözder jalğasuda. Olar, negizinen, subsidiyalar beru, sanitarlıq jäne fitosanitarlıq talaptar, sauda salasındağı tehnikalıq kedergiler, auıl şaruaşılığın qoldaudıñ kölemi siyaqtı bizdiñ wlttıq ekonomi­ka­mızdıñ damu jağdayına tikeley äser etetin öte sezimtal mäseleler. Sondıqtan kelis­sözderdi ayaqtau merzimi DSW-ğa müşe mem­lekettermen kelissözderdiñ nätijesine bay­lanıstı bolıp otır.
Al Keden odağı men Birıñğay ekono­mikalıq keñistik ayasındağı integraciya­lıq üderisterge kelsek, Keden odağı elderi 2011 jılı Kedendik odaqtıñ köpjaqtı sauda jüyesi ayasında jwmıs isteui turalı şartqa qol qoyğan. Atalğan şarttıñ erejelerine säykes, DSW-ğa kirgen elderdiñ mindettemeleri Euraziyalıq ekonomikalıq komissiyanıñ qwzırına jatatın bolsa, onda Keden odağınıñ kelisim bazasınıñ böligi retinde tabıladı. Demek, DSW-ğa kirgen Keden odağı memleketteriniñ min­dettemeleri odaqtıñ şartına säykes üy­lestiriledi. Osığan baylanıstı, öz kezeginde Keden odağı elderi qabıldanatın min­det­temeler turalı birin-biri habardar etip otı­ruları tiis.

- Jurnalistik qızmetimizge baylanıs­tı ükimettik jiındardan, sizdiñ resmi say­tıñızdan körip, baqılap otıramız, Ükimet otırıstarın memlekettik tilde jür­gizip kelesiz. Qoğamdıq pikir mwnı joğarı bağa­ladı. Tildik mäselege, onıñ işinde latın älipbiine köşuge közqarasıñız qanday?
Üyde balalarıñızben qay tilde söylesesiz?
- Halqımızdıñ bolaşağı üşin latın grafikasına köşudiñ ruhani jäne sayasi mäni zor. Bwl jöninde Memleket basşısı da öziniñ kesimdi oyın bildirip, 2025 jıldan bastap älipbiimizdi latın qarpine köşiruge kirisu qajettigin qadap ayttı. Meniñ jeke pikirimdi bilgiñiz kelse, men bwl ideyanı to­lıq qoldaymın. Biraq mwnıñ bir kündik şarua emes ekenin eskeru kerek. Ol - ülken dayındıqpen, äbden zerttelip, oylastı­rılıp jürgizilui tiis şara.
Elbasınıñ Jarlığına säykes qazaq älipbiin latın grafikasına köşiru jö­nindegi memlekettik komissiya ağımdağı jıl­ğı qırküyek ayına deyin qwrılatın boladı. Qazirgi uaqıtta, Mädeniet jäne aqparat ministrligi qazaq älipbiin latın grafikasına köşiru mäselesin zerdeleu jäne pısıqtau jönindegi vedomstvoaralıq jwmıs tobınıñ erejesi men qwramın äzir­ledi. Jwmıs tobınıñ qwramına müddeli vedomstvolardıñ jauaptı twlğaları, de­putattar, ğalımdar men til mamandarı tar­tılıp otır.  Bwdan basqa, qazaq älipbiin latın gra­fikasına köşiru jönindegi ğılımi jäne oqu-ädistemelik jwmıstı wyımdastıru jönindegi jwmıs tobı qızmetine kiristi. Soğan säykes tiisti wsınıstardı äzirleytin lingvistikalıq komissiyanıñ qwramı bekitildi.Tüptep kelgende, bwl - qazaq tili­niñ bolaşağı üşin jasalıp otırğan ma­ñızdı qadamnıñ biri. Ärine, qazaq tiliniñ bilik tarmaqtarındağı qoldanıs ayasın keñeytude, til sayasatın memlekettik deñ­gey­de damıtudıñ mañızı ayrıqşa. Osı twrğıdan alğanda ükimettik jiındardı is jüzinde qazaq tilinde ötkizudiñ tiimdiligi men paydası zor. Sondıqtan Ükimettiñ ke­ñeytilgen otırıstarınıñ qazaq tilinde ötuine erekşe nazar audarılıp keledi. Öz basım, köptildilikti jaqtaymın. Ba­lalarım da, nemerelerim de, qwdayğa şükir, qazaq tilin biledi. Üyde qazaqşa da, orısşa da söylese beremiz. Sonımen qatar ağılşın tilin de meñgergen. Men bolsam, osı jasqa kelgenşe til üyrenuden eşqaşan jalıqqan emespin. Äli de bolsa ağılşın tilindegi bilimimdi jetildirudemin.

- Öziñizdiñ ünemi wstanatın qanday da bir hobbiiñiz bar ma?
- Bala kezimnen ärtürli tösbelgiler ji­nauğa erekşe qwmarttım. Sol qızığu­şı­lığımnıñ nätijesi retinde büginde bes jüzden asa ärtürli taqırıptağı tösbelgi jiıntığı bar. Eseye kele, qızmet jağ­dayına baylanıstı respublika, Odaq kö­leminde jolsaparğa jii şığıp jürdim. Keyde şetelge de jolım tüsetin. El aralau, jer köru ärtürli elderdiñ qağaz jäne metall aqşaların jinauğa äuestendirdi. Bwl saladağı jetistigim de jaman emes. Al büginde twraqtı türde şwğıldanıp jürgen hobbiim joq. Ünemi öndiriste, mem­lekettik qızmette jürgen soñ, oğan uaqıt ta­budıñ özi de qiın. Degenmen qalt etken bos uaqıtımda, jan sergiter jayau seruendi, hokkey oynağandı wnatamın. Sonday-aq bala kezgi aynımas «dosımnıñ» biri - kitap. Onı­men «aqıldasıp otırudan» eş jalıq­paymın.
- Äñgimeñizge raqmet!

Swhbattasqan
Beysenbay TÄJİBAEV

«Ayqın» gazeti