Shilde, tamyz ailary - jiyn-terimning qyzghan shaghy. Sonau kóktemning kýn kýlgen sәtterinen bastap, jýiekke kókónis otyrghyzyp, onyng kýtimimen bel sheshpey ainalysqandardyng enbegining qyzyghyn kóretin  kezeng keldi. әriyne, qarapayym tútynushylardyn, sonyng ishinde oblys ortalyghy túrghyndarynyng dәrumendi tagham týrin kýnde dastarqanda kóruge yqylasty sәti de osy mezgil.

Oblysymyzda bau-baqsha, kókónis, kartop, qauyn-qarbyz (jas ónim qazirding ózinde sórelerde lyq toly) ósirumen 159 sharua qojalyghy ainalysady. Tilge tiyek etsek, bizde kókónis 1368,2 gektargha, kartop 1144,1 gektargha ornalastyrylghan.  Sonyng basym kópshiligi Zelenov audanynyng ýlesine tiyedi. Múnda biyl 804,18 gektar alqapqa kartop, 867,6 gektar alqapqa kókónis otyrghyzylypty. Sodan keyingi kólem Terekti jәne Bórli audandarynyng ýlesine tiyedi. Mәselen, Terekti audanyndaghy kartop alqabynyng kólemi 75 gektar bolsa, kókónisting aumaghy 86,4 gektargha jetip jyghylady.

Shilde, tamyz ailary - jiyn-terimning qyzghan shaghy. Sonau kóktemning kýn kýlgen sәtterinen bastap, jýiekke kókónis otyrghyzyp, onyng kýtimimen bel sheshpey ainalysqandardyng enbegining qyzyghyn kóretin  kezeng keldi. әriyne, qarapayym tútynushylardyn, sonyng ishinde oblys ortalyghy túrghyndarynyng dәrumendi tagham týrin kýnde dastarqanda kóruge yqylasty sәti de osy mezgil.

Oblysymyzda bau-baqsha, kókónis, kartop, qauyn-qarbyz (jas ónim qazirding ózinde sórelerde lyq toly) ósirumen 159 sharua qojalyghy ainalysady. Tilge tiyek etsek, bizde kókónis 1368,2 gektargha, kartop 1144,1 gektargha ornalastyrylghan.  Sonyng basym kópshiligi Zelenov audanynyng ýlesine tiyedi. Múnda biyl 804,18 gektar alqapqa kartop, 867,6 gektar alqapqa kókónis otyrghyzylypty. Sodan keyingi kólem Terekti jәne Bórli audandarynyng ýlesine tiyedi. Mәselen, Terekti audanyndaghy kartop alqabynyng kólemi 75 gektar bolsa, kókónisting aumaghy 86,4 gektargha jetip jyghylady.

Áriyne, biyl baqshashylar ýshin de asa qolayly bolghan joq. Biraq kókónis pen kartop, qala berdi, qauyn-qarbyz qolmen suarylatyndyqtan, baqshashylardyng diqandarday mýldem rizyqsyz qaluy mýmkin emes. qazirding ózinde byltyrghyday bolmasa da, әr gektardyng qaytarymy kýtkendegidey. әsirese, alghashqy «bestiktin» qúramyna kiretin «Desumbaev» Shq, «Dýsipov» Shq, «Don» Shq, «Ismaiyl»Shq (Zelenov audany) jәne «Yaiyk» Shq (Bórli audany) syndy újymdar tym-tәuir ónim jinap, ony ótkizu ýstinde. qala shenberindegi  «Kiym», «Klad», «Túrsynov» sharua qojalyqtarynyng mol ónim jinaumen qatar, olardyng úsynghan kókónisterining oblys ortalyghynda úiymdastyrylghan jәrmenkede әri sapaly, әri  meylinshe arzan ekendigin Oral qalalyq auyl sharuashylyghy bólimining bastyghy Abat Súltanov qanaghattanghandyq sezimmen aitty.

Mәlimetterdi saralap otyrghanda bayqaghanymyz, әli de kókónis pen kartop ósirumen kәsiby ainalysyp jýrgenderding deni - ózge últ ókilderi. әsirese, kәrister men orystar aldyna jan  salmay keledi. Degenmen songhy jyldary olardyng arasynda qandastarymyzdyng kóbeye bastaghany kónil quantady. Demek, «qazaq tek mal ósiredi» degen kertartpa úghymnyng qúrdymgha ketkeni. Tipti biyl bau-baqsha ósiruge qaratóbelikter men syrymdyqtar da qúlshyna kirisipti. Olargha keyinirek toqtalamyz.

Songhy jyldary alqapty tamshylatyp suarudyng izrailidik әdisi ónirimizge batyl ene bastady. Tamshylatyp suarudyng ylghaldy ýnemdep júmsaudaghy bagha jetpes manyzy óz aldyna, biylghyday qúrghaqshylyqta ol taghy da tiyimdiligin  dәleldep shyqty. Kóptegen sharua qojalyqtary jana әdiske kóship, alqaptyng qaytarymdylyghyn san ese ósiruge mýmkindik  alypty. Sonday kókónis ósiretin újymdardyng ishinde «Yaiyk», «Gurenko» (Bórli audany), «Desumbaev», «Don», «Ismaiyl» (Zelenov audany), «Aybolat» qoskól (qaratóbe audany), «Syrym» (osy attas audan) jәne «Luch» (Tasqala audany) siyaqty újymdar bar. qaratóbelikter jóninde birer sóz. Olar da  negizinen mal sharuashylyghymen ainalysatyn audandardyng túrghyndary siyaqty kókónisti ýnemi tútynushy boludan góri, biyl jer emip, úiymdasqan týrde bau-baqsha saludy qolgha alghan. qúnarly topyraq pen su kózi bolsa, eng bastysy - adamnyng boyynan ynta men yqylas tabylsa, qanday jaqsy! Búl isting әkimshilik tarapynan da keng qoldau tauyp otyrghany kónil quantady. Onyng ýstine qaratóbelikter bau-baqshany suaruda tyng әdisti ózderine enshilepti. 20 gektar alqapty baptap-kýtip, jer rizyghyna kenelip jatqan syrymdyqtardyng eseli enbegi de airyqsha ataugha layyq. Oblystyq auyl sharuashylyghy basqarmasynan alynghan derekterge sýiensek, biyl 70 gektar kókónis jәne 130 gektar kartop alqabynda tamshylatyp suaru әdisi qoldanylghan. Kelesi jyly osynday  alqaptardyng kólemin úlghaytu josparlanypty.

Kókónisti óndiru bir basqa da, ony ótkizuding jóni taghy bólek. Yaghny kókónis te, kartop ta, qauyn-qarbyz da tez búzylatyn (әsirese, aldynghysy) jәne jedel satudy qalaytyn ónim bolghandyqtan, kózimizge kótere satyp alushynyng kólenkesi kólbendeydi. Kez kelgen sharua qojalyghynyng ósirgen ónimin qalaghan uaqytynda qalagha aparyp, jedel ótkizuge nemese satugha mýmkindigi joq. Mine, osy kezderde alypsatarlardyng aiy onynan tuady. Nәtiyjesinde tútynushygha jetken kókónis pen kartoptyng baghasy aspandap shygha keledi. Mine, kópten beri  óndirushini de, tútynushyny da tolghantyp jýrgen mәselening týiini songhy jyldary birtindep bolsa da sheshilip keledi. Oghan dәlelimiz - oblys ortalyghynda jyl sayyn ótkizilip kele jatqan jәrmenkeler.

- Biyl jәrmenke shilde aiynan bastaldy, - deydi  qalalyq auyl sharuashylyghy bólimining bastyghy Abat Súltanov, - Eng әueli ol Euraziya danghylynda úiymdastyrylghan edi. Alayda týrli sebeptermen jәrmenkeni әbubәkir Kerderi atyndaghy kóshege auystyrugha tura keldi. Jәrmenke kýnde júmys istep túr. Kýn sayyn Zelenov audanynyng 27 sharua qojalyghy jәne Terekti audanynyng kókónis ósirushileri ónimin satady. qaratóbelikter men aqjayyqtyqtar negizinen qarbyz-qauyn satumen ainalysady. Sonday-aq ónimin tútynushygha úsynushylardyng ishinde sayajay iyeleri de kóp. әzirge jәrmenkede ýzilis joq. Tútynushygha tikeley ónimin úsynatyndardyng alansyz júmys isteuine jaghday jasalghan. Olardyng tauary kýni-týni kýzetiledi. Sauda jasau orny tegin. Dәrethana júmys isteydi. Tek olargha bizding tarapymyzdan qoyylatyn talap ta, shart ta bireu - satqan ónimining qúny kóterme sauda bazaryndaghy tap sonday kókónis pen kartoptan meylinshe tómen boluy tiyis! әzirge jәrmenkedegi tauar satushylardyng tarapynan pәlendey bir tәrtip búzushylyq bayqalghan joq.

Qalanyng bas agronomynyng әngimesinen angharghanymyz, kez kelgen sharua qojalyghynyng iyesi nemese onyng ókiletti adamy jәrmenkede sauda jasaugha qúqyly. Tek olardan  belgili bir aumaqtaghy jerdi paydalanugha alghany jónindegi kesim (akt), әkimning jerdi bergendigi turaly sheshimi jәne salyq tóleushining kuәligin kórsetui talap etiledi. Saudagha berilgen rúqsat on kýn sayyn janartylyp otyrylady. Eger satushy tәrtip búzsa, tazalyq saqtamasa nemese ózge de olqylyqtargha jol berse, rúqsat qaytarylyp alynady.

Biyl qúrghaqshylyq bolsa da, kókónisting barlyq týrlerinen derlik sharua qojalyqtary halyqtyng qajettiligin tolyq ótey alady. Tek oramjapyraq biylghy yssylyq  pen ziyankesterding kóbengi saldarynan mәz bolmay túr.

Alda qonyr kýzding әli tolyq eki aiy bar. Jәrmenke keminde qarashanyng birine deyin sozyla bermek. Demek, qala túrghyndary men qonaqtarynyng dastarqanyn dәrumendi jas kókónispen kórkeytumen qatar aldaghy qysqa qor jasaqtauyna uaqyt jetedi.

«Oral óniri» gazeti, 30.08.2009