شىلدە، تامىز ايلارى - جيىن-تەرىمنىڭ قىزعان شاعى. سوناۋ كوكتەمنىڭ كۇن كۇلگەن ساتتەرىنەن باستاپ، جۇيەككە كوكونىس وتىرعىزىپ، ونىڭ كۇتىمىمەن بەل شەشپەي اينالىسقانداردىڭ ەڭبەگىنىڭ قىزىعىن كورەتىن  كەزەڭ كەلدى. ارينە، قاراپايىم تۇتىنۋشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە وبلىس ورتالىعى تۇرعىندارىنىڭ دارۋمەندى تاعام ءتۇرىن كۇندە داستارقاندا كورۋگە ىقىلاستى ءساتى دە وسى مەزگىل.

وبلىسىمىزدا باۋ-باقشا، كوكونىس، كارتوپ، قاۋىن-قاربىز (جاس ءونىم قازىردىڭ وزىندە سورەلەردە لىق تولى) وسىرۋمەن 159 شارۋا قوجالىعى اينالىسادى. تىلگە تيەك ەتسەك، بىزدە كوكونىس 1368,2 گەكتارعا، كارتوپ 1144,1 گەكتارعا ورنالاستىرىلعان.  سونىڭ باسىم كوپشىلىگى زەلەنوۆ اۋدانىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. مۇندا بيىل 804,18 گەكتار القاپقا كارتوپ، 867,6 گەكتار القاپقا كوكونىس وتىرعىزىلىپتى. سودان كەيىنگى كولەم تەرەكتى جانە ءبورلى اۋداندارىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ماسەلەن، تەرەكتى اۋدانىنداعى كارتوپ القابىنىڭ كولەمى 75 گەكتار بولسا، كوكونىستىڭ اۋماعى 86,4 گەكتارعا جەتىپ جىعىلادى.

شىلدە، تامىز ايلارى - جيىن-تەرىمنىڭ قىزعان شاعى. سوناۋ كوكتەمنىڭ كۇن كۇلگەن ساتتەرىنەن باستاپ، جۇيەككە كوكونىس وتىرعىزىپ، ونىڭ كۇتىمىمەن بەل شەشپەي اينالىسقانداردىڭ ەڭبەگىنىڭ قىزىعىن كورەتىن  كەزەڭ كەلدى. ارينە، قاراپايىم تۇتىنۋشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە وبلىس ورتالىعى تۇرعىندارىنىڭ دارۋمەندى تاعام ءتۇرىن كۇندە داستارقاندا كورۋگە ىقىلاستى ءساتى دە وسى مەزگىل.

وبلىسىمىزدا باۋ-باقشا، كوكونىس، كارتوپ، قاۋىن-قاربىز (جاس ءونىم قازىردىڭ وزىندە سورەلەردە لىق تولى) وسىرۋمەن 159 شارۋا قوجالىعى اينالىسادى. تىلگە تيەك ەتسەك، بىزدە كوكونىس 1368,2 گەكتارعا، كارتوپ 1144,1 گەكتارعا ورنالاستىرىلعان.  سونىڭ باسىم كوپشىلىگى زەلەنوۆ اۋدانىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. مۇندا بيىل 804,18 گەكتار القاپقا كارتوپ، 867,6 گەكتار القاپقا كوكونىس وتىرعىزىلىپتى. سودان كەيىنگى كولەم تەرەكتى جانە ءبورلى اۋداندارىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ماسەلەن، تەرەكتى اۋدانىنداعى كارتوپ القابىنىڭ كولەمى 75 گەكتار بولسا، كوكونىستىڭ اۋماعى 86,4 گەكتارعا جەتىپ جىعىلادى.

ارينە، بيىل باقشاشىلار ءۇشىن دە اسا قولايلى بولعان جوق. بىراق كوكونىس پەن كارتوپ، قالا بەردى، قاۋىن-قاربىز قولمەن سۋارىلاتىندىقتان، باقشاشىلاردىڭ ديقاندارداي مۇلدەم ريزىقسىز قالۋى مۇمكىن ەمەس. قازىردىڭ وزىندە بىلتىرعىداي بولماسا دا، ءار گەكتاردىڭ قايتارىمى كۇتكەندەگىدەي. اسىرەسە، العاشقى «بەستىكتىڭ» قۇرامىنا كىرەتىن «دەسۋمباەۆ» شق، «ءدۇسىپوۆ» شق، «دون» شق، «يسمايل»شق (زەلەنوۆ اۋدانى) جانە «يايك» شق ء(بورلى اۋدانى) سىندى ۇجىمدار تىم-ءتاۋىر ءونىم جيناپ، ونى وتكىزۋ ۇستىندە. قالا شەڭبەرىندەگى  «كيم»، «كلاد»، «تۇرسىنوۆ» شارۋا قوجالىقتارىنىڭ مول ءونىم جيناۋمەن قاتار، ولاردىڭ ۇسىنعان كوكونىستەرىنىڭ وبلىس ورتالىعىندا ۇيىمداستىرىلعان جارمەڭكەدە ءارى ساپالى، ءارى  مەيلىنشە ارزان ەكەندىگىن ورال قالالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى ابات سۇلتانوۆ قاناعاتتانعاندىق سەزىممەن ايتتى.

مالىمەتتەردى سارالاپ وتىرعاندا بايقاعانىمىز، ءالى دە كوكونىس پەن كارتوپ وسىرۋمەن كاسىبي اينالىسىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى - وزگە ۇلت وكىلدەرى. اسىرەسە، كارىستەر مەن ورىستار الدىنا جان  سالماي كەلەدى. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى ولاردىڭ اراسىندا قانداستارىمىزدىڭ كوبەيە باستاعانى كوڭىل قۋانتادى. دەمەك، «قازاق تەك مال وسىرەدى» دەگەن كەرتارتپا ۇعىمنىڭ قۇردىمعا كەتكەنى. ءتىپتى بيىل باۋ-باقشا وسىرۋگە قاراتوبەلىكتەر مەن سىرىمدىقتار دا قۇلشىنا كىرىسىپتى. ولارعا كەيىنىرەك توقتالامىز.

سوڭعى جىلدارى القاپتى تامشىلاتىپ سۋارۋدىڭ يزرايلدىك ءادىسى وڭىرىمىزگە باتىل ەنە باستادى. تامشىلاتىپ سۋارۋدىڭ ىلعالدى ۇنەمدەپ جۇمساۋداعى باعا جەتپەس ماڭىزى ءوز الدىنا، بيىلعىداي قۇرعاقشىلىقتا ول تاعى دا تيىمدىلىگىن  دالەلدەپ شىقتى. كوپتەگەن شارۋا قوجالىقتارى جاڭا ادىسكە كوشىپ، القاپتىڭ قايتارىمدىلىعىن سان ەسە وسىرۋگە مۇمكىندىك  الىپتى. سونداي كوكونىس وسىرەتىن ۇجىمداردىڭ ىشىندە «يايك»، «گۋرەنكو» ء(بورلى اۋدانى), «دەسۋمباەۆ»، «دون»، «يسمايل» (زەلەنوۆ اۋدانى), «ايبولات» قوسكول (قاراتوبە اۋدانى), «سىرىم» (وسى اتتاس اۋدان) جانە «لۋچ» (تاسقالا اۋدانى) سياقتى ۇجىمدار بار. قاراتوبەلىكتەر جونىندە بىرەر ءسوز. ولار دا  نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى سياقتى كوكونىستى ۇنەمى تۇتىنۋشى بولۋدان گورى، بيىل جەر ەمىپ، ۇيىمداسقان تۇردە باۋ-باقشا سالۋدى قولعا العان. قۇنارلى توپىراق پەن سۋ كوزى بولسا، ەڭ باستىسى - ادامنىڭ بويىنان ىنتا مەن ىقىلاس تابىلسا، قانداي جاقسى! بۇل ءىستىڭ اكىمشىلىك تاراپىنان دا كەڭ قولداۋ تاۋىپ وتىرعانى كوڭىل قۋانتادى. ونىڭ ۇستىنە قاراتوبەلىكتەر باۋ-باقشانى سۋارۋدا تىڭ ءادىستى وزدەرىنە ەنشىلەپتى. 20 گەكتار القاپتى باپتاپ-كۇتىپ، جەر ريزىعىنا كەنەلىپ جاتقان سىرىمدىقتاردىڭ ەسەلى ەڭبەگى دە ايرىقشا اتاۋعا لايىق. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنان الىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بيىل 70 گەكتار كوكونىس جانە 130 گەكتار كارتوپ القابىندا تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسى قولدانىلعان. كەلەسى جىلى وسىنداي  القاپتاردىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ جوسپارلانىپتى.

كوكونىستى ءوندىرۋ ءبىر باسقا دا، ونى وتكىزۋدىڭ ءجونى تاعى بولەك. ياعني كوكونىس تە، كارتوپ تا، قاۋىن-قاربىز دا تەز بۇزىلاتىن (اسىرەسە، الدىڭعىسى) جانە جەدەل ساتۋدى قالايتىن ءونىم بولعاندىقتان، كوزىمىزگە كوتەرە ساتىپ الۋشىنىڭ كولەڭكەسى كولبەڭدەيدى. كەز كەلگەن شارۋا قوجالىعىنىڭ وسىرگەن ءونىمىن قالاعان ۋاقىتىندا قالاعا اپارىپ، جەدەل وتكىزۋگە نەمەسە ساتۋعا مۇمكىندىگى جوق. مىنە، وسى كەزدەردە الىپساتارلاردىڭ ايى وڭىنان تۋادى. ناتيجەسىندە تۇتىنۋشىعا جەتكەن كوكونىس پەن كارتوپتىڭ باعاسى اسپانداپ شىعا كەلەدى. مىنە، كوپتەن بەرى  ءوندىرۋشىنى دە، تۇتىنۋشىنى دا تولعانتىپ جۇرگەن ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى سوڭعى جىلدارى بىرتىندەپ بولسا دا شەشىلىپ كەلەدى. وعان دالەلىمىز - وبلىس ورتالىعىندا جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلە جاتقان جارمەڭكەلەر.

- بيىل جارمەڭكە شىلدە ايىنان باستالدى، - دەيدى  قالالىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى ابات سۇلتانوۆ، - ەڭ اۋەلى ول ەۋرازيا داڭعىلىندا ۇيىمداستىرىلعان ەدى. الايدا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جارمەڭكەنى ابۋباكىر كەردەرى اتىنداعى كوشەگە اۋىستىرۋعا تۋرا كەلدى. جارمەڭكە كۇندە جۇمىس ىستەپ تۇر. كۇن سايىن زەلەنوۆ اۋدانىنىڭ 27 شارۋا قوجالىعى جانە تەرەكتى اۋدانىنىڭ كوكونىس وسىرۋشىلەرى ءونىمىن ساتادى. قاراتوبەلىكتەر مەن اقجايىقتىقتار نەگىزىنەن قاربىز-قاۋىن ساتۋمەن اينالىسادى. سونداي-اق ءونىمىن تۇتىنۋشىعا ۇسىنۋشىلاردىڭ ىشىندە ساياجاي يەلەرى دە كوپ. ازىرگە جارمەڭكەدە ءۇزىلىس جوق. تۇتىنۋشىعا تىكەلەي ءونىمىن ۇسىناتىنداردىڭ الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسالعان. ولاردىڭ تاۋارى كۇنى-ءتۇنى كۇزەتىلەدى. ساۋدا جاساۋ ورنى تەگىن. دارەتحانا جۇمىس ىستەيدى. تەك ولارعا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قويىلاتىن تالاپ تا، شارت تا بىرەۋ - ساتقان ءونىمىنىڭ قۇنى كوتەرمە ساۋدا بازارىنداعى تاپ سونداي كوكونىس پەن كارتوپتان مەيلىنشە تومەن بولۋى ءتيىس! ازىرگە جارمەڭكەدەگى تاۋار ساتۋشىلاردىڭ تاراپىنان پالەندەي ءبىر ءتارتىپ بۇزۋشىلىق بايقالعان جوق.

قالانىڭ باس اگرونومىنىڭ اڭگىمەسىنەن اڭعارعانىمىز، كەز كەلگەن شارۋا قوجالىعىنىڭ يەسى نەمەسە ونىڭ وكىلەتتى ادامى جارمەڭكەدە ساۋدا جاساۋعا قۇقىلى. تەك ولاردان  بەلگىلى ءبىر اۋماقتاعى جەردى پايدالانۋعا العانى جونىندەگى كەسىم (اكت), اكىمنىڭ جەردى بەرگەندىگى تۋرالى شەشىمى جانە سالىق تولەۋشىنىڭ كۋالىگىن كورسەتۋى تالاپ ەتىلەدى. ساۋداعا بەرىلگەن رۇقسات ون كۇن سايىن جاڭارتىلىپ وتىرىلادى. ەگەر ساتۋشى ءتارتىپ بۇزسا، تازالىق ساقتاماسا نەمەسە وزگە دە ولقىلىقتارعا جول بەرسە، رۇقسات قايتارىلىپ الىنادى.

بيىل قۇرعاقشىلىق بولسا دا، كوكونىستىڭ بارلىق تۇرلەرىنەن دەرلىك شارۋا قوجالىقتارى حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق وتەي الادى. تەك ورامجاپىراق بيىلعى ىسسىلىق  پەن زيانكەستەردىڭ كوبەيۋى سالدارىنان ءماز بولماي تۇر.

الدا قوڭىر كۇزدىڭ ءالى تولىق ەكى ايى بار. جارمەڭكە كەمىندە قاراشانىڭ بىرىنە دەيىن سوزىلا بەرمەك. دەمەك، قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ داستارقانىن دارۋمەندى جاس كوكونىسپەن كوركەيتۋمەن قاتار الداعى قىسقا قور جاساقتاۋىنا ۋاقىت جەتەدى.

«ورال ءوڭىرى» گازەتى، 30.08.2009