Basy: Ghabiyden

Jalghasy: Ghabiyden

GhABIYDEN – 8

Tau jaqta Jazushylar odaghynyng Shygharmashylyq ýii bar dep estiytinmin. Sony býgin kórip túrmyn. Jazushylar odaghynyng qyzmetkerlerimen birge senbilikke kelgem. Men Jazushylar odaghynda qyzmet istemesem de, qara shanyraqtyng eshbir is-sharasynan qalmaushy edim. Maghan myna tanghajayyp ghimarat birden únady. Senbilik degen jәy aty ghana, bәri demalysqa kelgendey dastarhan jayylyp Ghabiyden agha bastaghan Sýniyat, Júmaghazy, Qaysar agha taghy da basqa kisiler prefarans syzugha kóshti. Dәl osynday kóktemning qúlpyryp túrghan kezi edi. Ghabiyden agha tek qana «Parlament» araghymen «Parlament» sigaretin ghana tútynatyn. «Parlamentten» azdap úrttap, «Parlamentti»  basbarmaghy men balanýiregining arasyna eppen qysyp kýlin eppen әdemilep qaghyp otyrghan sәtinde «Ghabiyden agha, mynau naghyz aqyn túratyn jer eken»,- dedim jәy ghana. «Qolyndy kim qaghyp túr. Qajet bolsa, býgin kelip ornalas»,- dedi. Ertesine Shygharmashylyq ýiine kóship aldyq. Shygharmashylyq ýii bizding jaz jaylauymyz boldy. Jaz boyy osynda túramyz. Auasy keremet. Sol jerde Júmatay men Ghayniyken dýniyege keldi. Qysta suyq. Svet pen su joq. Tamaqty gazben jasaymyz. Sudy kórshi Hamza Esenjanovtyng balasynyng ýiinen tasyp ishemiz. Men de sol jyly araqty birjola qoydym. Araq qoyghan adamgha senim artyla bastaydy eken...Múqaghaly kýndeliginde: «Men bir jyldan beri júmyssyzbyn. Qaytip kýn kórip jýrgenimdi bilmeymin»,- deydi. Men Almatyda baqanday bes jyl boyy júmyssyz jýrdim. O basta Almatygha kelgende Gýlnar Salyqbay ózi jetelep jýrip eki gazetke júmysqa qabyldatty. Keyin ol gazetter jabylyp qaldy. Onyng bireui Qajytay Iliyasov aghanyng «Astana dausy» degen gazeti, ekinshisi Úlyqbek Esdauletting «Jas qazaq» degen gazeti edi. Keyin búl gazetke jabylghansha Núrlan Mәukenúly redaktor boldy. Qysqasy, mening ashy sudy birjola qoyghanyma kepil bola otyryp, Núrlan Orazalinning rúqsatymen Ghabiyden agha meni Shygharmashylyq ýiine qarauyldyq «qyzmetke taghayyndady»...

Aylyqty Ghabiyden agha óz qaltasynan tóleytin edi. Aylyq beretin kezde Shygharmashylyq ýiine ózi keletin. Keyde bizding júpyny dastarxanymyzdy olqysynbay úzaq otyryp qalatyn. Álbette әngime әdebiyet tónireginde órbiydi ghoy. Shygharmashylyq ýiine kire beristegi ong jaq bosaghasynda túrghan zәulim qos qaraghay bolatyn. Búl qos qaraghaydyng ózindik tarixy bar eken. Ony da Ghabiyden aghadan estidik. Shygharmashylyq ýii alghash paydalanugha berilgen jyly búl qos qaraghaydy últ әdebiyetining qos klassiygi Ghabit Mýsirepov pen Ghabiyden Mústafin otyrghyzghan eken. Baghasyn bilgenge keremet tarix qoy. Shygharmashylyq ýiining birinshi qabatyndaghy biliyard zalynda talay qazaq qalamgerleri tasqayaq qaghyp, shar domalatqan. Ekinshi qabattaghy esigining syrtyna at taghasy men attyng basynyng sureti ilingen bólme Asqar Sýleymenovting mekeni bolghangha úqsaydy. Ghabiyden aghanyng әngimesinen ózimiz ertegi әleminde ómir sýrip jatqanday sezinetinbiz. Men ózim de osy Shygharmashylyq ýiinde kóptegen jyrlarymdy dýniyege әkeldim. Ghabiyden agha kelgen sayyn maghan óleng oqytatyn edi. Ózi de tartynyp qalmaytyn. Ghabiyden aghanyng jyrlarynda bir bekzattyq bolatyn. Ol kóbine «sendey kezimde jazghan jyrym edi» dep oqityn. Keyin prozagha birjolata den qoyyp ketti. Nege óleng jazyp jýre bermedi eken dep oilaytynmyn. Dese de Ghabiyden aghanyng prozasy da súmdyq qoy. Mynau sondaghy oqyghan óleni edi:

Kógildir taudyng baurayy, beli,
Jamyrap ósken tal-qayyng edi.
Tyrnalar qaytqanda tyraulay úshyp,
Japyraghy týgel sarghayyp edi...

Kýzeuding ottary shet-shette janyp,
Kóktemning iyisi kókpekte qalyp,
Qoghaly kólder qabyrshaqtanghanda,
Iniler jýr-au mektepke baryp.

Kónilim Arqa dalasyn kezdi,
Tondyrghan shaqta qara syz lebi.
Kórshining qyzy boyjetti deydi,
Túlymy jelbiregen bala qyz edi...

Ótipti kýnder, bilmesten bizder.
Ótipti týnder bilmesten bizder.
Qozy-laq baqqan balalyq shaghym,
Alysta qaldyn, qúm keshken izder.

Jetkizgende aqqu dauysyn jelin,
Tolqynday biylep alyp-úshyp edim.
Sary altyn jonda saghymmen oinap,
Sarghayyp kýtti-au saghynyshym menin..

Kýzge qaray Shygharmashylyq ýii salqyndap ketedi. Keyde taugha týsken túman ashyq túrghan terezeden ýiding ishine deyin kirip ketetin. Men ondayda tabighattyng tylsymyn tamashalap terezeni ashyp tastaushy edim. Sol jyly kýzde biz Shygharmashylyq ýiinde úzaq túryp qaldyq. Kýn qara suyqqa ainalyp, alghashqy qar týse bastaghan kýni keshke jaqyn Ghabiyden agha keldi. Ertesine teatrda bir ýlken әdeby is-shara bolatyn edi. Sol turaly әngime bop qaldy. Menen sol is-sharagha barasyng ba dep súrady. Mende qyzyq edi ózi. Jaz bolsa etikpen, qys bolsa tufliymen jýrem. Onyng ýstine әli qystyq syrt kiyim alyp ýlgermegem. Aghadan jasyrar syr bar ma..? Ghabiyden agha bizding ýiden syrt kiyimsiz shyqty. Jәne dastarxan shetine jaramdy etik alugha jaraytyn qarajat qaldyrdy...

GhABIYDEN - 9

Ghabiyden aghadan, shyn mәninde, degdarlyqtyng samaly esip túratyn. Kiyim kii mәneri de erekshe, jarqyn, janasha bolatyn. Júmysqa kýn sayyn qaytalanbaytyn týrli sipattaghy kostumder kiyip keletin. Qay jyly Qyrghyzstan men Ózbekstangha әdeby is-sharagha barghanda ondaghy qalamgerler jeni tozyp, jibi shyghyp, jaghasy qiylyp ketken iyqqa ilerlerin bir apta boyy tastamay jýrgende, bizding Ghabiyden aghamyz týske deyin bir kostum, týsten keyin bir kostum kiyip esin shygharghan ghoy olardyn. Ghabiyden agha jigitting súltany edi. Jemin shashyp jeytin súnqar sanattas bolatyn. Júmysqa bordovyy pidjagyn kiyip kelgen kýni: «O, býgin Ghabiyden agha ishedi» deytinbiz. Onday kýnder, reti kelse, shygharmashylyq sipattaghy didarlasugha úlasyp ketetin. Óleng oqyghandy únatatyn. Onday kýni «Agha, ótken joly «Lidinkada» oqyghan óleninizdi jazyp alayynshy. Jattap ap, oqyp jýrgenge kýshti eken» dep kabiynetine kirip alamyz. «Ol qaysy edi?» dep bizden súraydy. «Agha, sizding ólenning bәri kýshti ghoy, tabighat turaly bolatyn» dep qoyam. Ghabiyden agha ólendi yqylasymen dauys kótermey bayau oqityn. Suretker aqyn edi.

Syldyr-syldyr jatatyn aghys qúlap,
Qaraqoldyng jaghasy qamys, qúraq.
Kólenkeler qonghanda kezeng astym,
Qamajaydyng auyly alys biraq.

Talyp jetip tylsym ýn... esitpegen,
Kók shalghyndy alqynyp keship kelem.
Keship kelem... elendep sen túrmysyn,
Aldanghanda qart әjeng besikpenen.

Búldyr-búldyr bozang bel eles edi...
Qashqan qanbaq qorqytty-au jeneshendi,
Kóilegining etegi dóngelenip,
Qadir týni qyzyldan jel esedi.

Aynakólden synsyp әn syzylady-au,
Aspan asty laulaghan qyzyl alau...
Qara joldyng topyraghy qonyr salqyn,
Kóktemning de tondyrar syzy bar-au...

Kóktem kelip, tósine gýl túnyp qyr:
Jyrgha ghashyq jýregim búlqynyp bir,
Aqqu qústyng kiyeli qanatymen
Qaranghy týn sazdary silkinip túr!

2001 jyly Astana qalasynda ,,Otyrar kitapxanasy,, seriyasymen jaryq kórgen jýz kitaptyng túsaukeser rәsimi ótetin boldy. Qazaq әdebiyetining ýlken-kishisi bar jýz avtory Almaty-Astana baghytyndaghy poyyzgha otyrdy. Múnday sapar toy-dumansyz bolushy ma edi?! Vagon-restoranda bizding saryauyz aqyn jigitterimiz jolaushylap bara jatqan keudesi biyik, júdyryghy myghym bir top jigittermen әngimeleri jaraspay qalady. Álgi jigitter bizding aqyndardy kәdimgidey tyqsyryp, bidaysha quyryp bara jatqanda, Ghabiyden agha kep qalady. Ghabiyden agha Jazushylar odaghy tarapynan osy sapardyng jolbasshy noqta aghasy bop bekitilgen-di. Ghabiyden agha kele sap birden iske kóshipti. Dúrysyraq aitqanda, temir tordyng әrgi betinde ghana qoldanylatyn jargondar iske qosylghan ghoy. Shynynda da, әlgi jigitter temir tordyng dәmin tatqan eshteneden tayynbaytyn shoy jelkeler eken. Ghabiyden agha ,,Baqanyng tilin balyq biledi,, deytin qaghidagha sýiense kerek. Ghabiyden aghanyng bes-alty auyz oramdy sózinen keyin әlgi jigitterding әpigi basylyp qalsa kerek. Bizding aqyn jigitter Astanagha jetkenshe әlgiler vagon-restoranda qarasyn kórsetken joq deydi.

«1998 jyly Bishkekte Shynghys Aytmatovtyng 70 jasqa tolghan mereytoyy toylanatyn boldy. Soghan qazaq ziyalylary atynan erekshe bir syilyq jasaghymyz keldi. Shynghys Tóreqúlúlyna úshaq mingizsek te jarasar edi. Alayda jaqsy kólik mingizuge de qol qysqa. Sodan oilana kele Ghabiydenge Shyqannyng keyipkeri Tanabaydyng Gýlsarysynan aumaytyn jylqy balasyn tabudy tapsyrdym» deydi Núrlan agha. (avt. Núrlan Orazalin ), Odan әrgi әngime Ghabiyden aghanyng enshisinde ekeni belgili. Ghabiyden agha qazaq dalasynyng tórt búryshyn kezip jýrip dәl Aytmatovtyng ózi surettegendey Gýlsary attyng «ekinshi núsqasyn» tabady ghoy. Tauyp qana qoymay kýmisten er-túrmanyn jabdyqtap, ýstine tógildirip kilem jauyp, Almatydan Bishkekke deyin shang qondyrmay jetkizedi. Jetkizip qana qoymay, sahnagha dýiim júrttyng aldynda qazaq elining ar-namysynyng belgisindey bolatyn januardy shomyldyryp, jal-qúiryghyn sýzip, iship-jemin babymen tatqyzyp, týndikpenen kýn berip, týtikpenen su berip jetelep shyqqanda sýiinbegen jan qalmady deydi. Shynghys Tóreqúlúly ainalsoqtap Gýlsarynyn qasynan kete almay qalsa kerek. Gýlsaryny qúshaqtap túryp qayta-qayta suretke týsti deydi. Dýniyanyng tórt búryshynan aghylyp kep jatqan elding bәri tәnti bolypty. Shynghys agha «qayta tirilip kelgen» Gýlsarynyng mandayyna mandayyn sýiep janarynan bir tamshy jas domalatypty. Mine, yjdaqattylyq! Mine, elding namysyna túryp beretin azamat! Mine, iskerlik!!!

GhABIYDEN - 10

Ghabiyden agha preferans  syzghandy jaqsy kóretin. Sýniyat Bekenúly, Qalaubek Túrsynqúlov, Qaysar Jorabek, Júmageldi Nәdirbekov bәri jiylyp odaqtyng jertólesinde keyde Shygharmashylyq ýiine kep preferans oinaytyn. Oiyn ýstinde neshe týrli әngime tiyegi aghytylady. Júmageldi Ghabiyden aghanyng klastasy. Ayagózding Sholpan degen auylynda topyraqqa qatar siyip ósken. Ekeui bir-birining syryn jatqa biledi. Ghabiyden agha óte qabiletti bala bolghan. Ýshinshi-tórtinshi klastan bastap gazetke ólenderi shygha bastaydy. «It ar etti, balaghy sonda dar etti»  degen shumaqty osy Júmageldi aghadan estigende, mening oiyma birden Berdibek Soqpaqbaevtyng ,,Qojasy,, kele qalghan. Ghabiyden agha mektepti de ýzdik bitirgen. Mektepte grek-rim kýresimen tәuir shúghyldanghan eken. Keyin uniyversiytetke týsken song tastap ketipti. Sýniyat, Qalaubek, Qaysar – bәri odaqtyng qyzmetkerleri. Júmageldi agha boksten KSRO sport sheberi bolatyn. Búlar karta oinap otyryp bir-birimen qatty qaljyndasady. Sonday kýnderding birinde Qaysar agha maghan etik kiygen eshkining suretin saldyrtyp, astyna Sýniyat aghanyng atyn jazdyrtyp aldy. Sodan keyin Sýniyat aghamen eshkining suretin baylanystyryp, Sýniyat aghany әjualay bastady. Sol kezde Ghabiyden agha zildi qabaghymen bәrin tyiyp tastady. , «Sender Sýniyat Bekenúlynyng kim ekenin bilesinder me?! Búl kisi –óte tekti adam. Atalary elge qyzmet etken kósheli kisiler bolghan. Sýniyat Bekenúlynyng әrgi atasyna jýz myng jylqy bitken. Ol ony el iygiligine jaratqan. Búl Ghabit Mýsirepovting «Úlpanyndaghy» ataqty Torsan baydyng úrpaghy. Tipti Týrkiya memleketinen aral satyp alghan. Momyn eken dep adamdy búlay әjualaugha bolmaydy!»,-dep bәrin tyiyp tastady. Ghabiyden agha student kezinde Sveta jengemiz ekeui  «Gornyy gigantta» pәter jaldap túrghan eken. Júmageldi agha «Bir kýni týnde Ghabiyden ekeumiz osy «Gornyy gigantta» kele jatyr edik, aldymyzdan bes jigit shyqty. Beseuining jas shamasy da bizden eresek kórindi. Tau xalqynyng ókilderine úqsaydy. Qarama-qarsy kelgende bizge jol bermey bizdi tyqsyra bastady. Sol kezde Ghabiyden birden iske kóshti. Ishindegi eng irisine qabylanday qarghyp baryp jarmasyp, kýres tәsilimen kóterip әkep jerge kýrs etkizgende basqalary abdyrap qaldy. Tau xalqy mәrt keledi ghoy. Birden keshirim súrady. Keshirim súrap ghana qoymay, Ghabiydenning brosogyna tәnti boldy. Sóitse әlgi dәuding ózi de kýrespen ainalysady eken. Sodan әngimemiz jarasyp jýre berdi. Qoyyndarynda birer shyny sharaby bar eken. Bizge birge dәmdes bolugha úsynys aitty. Men ketәri emes edim, biraq Ghabiyden kelisim bermedi. Qansha jerde kuә boldym, «Ghabiyden tar jerde joldasyn tastap ketpeytin edi» deydi.

Men ol kezde әli ashy sudan alystay qoymaghan kezim. Ghabiyden agha Shygharmashylyq ýiine keldi. Ghabiyden agha Shygharmashylyq ýiin óz baqylauynda ústady. Mening de bir sharuam bop tómen qaray Ghabiyden aghamen jetip qalugha ótinish aittym. Kýn ystyq. Shilde kezi. Ghabiyden aghanyng kóligine mingen song Múqaghalidyng ólenin oqydym:

Qapyryq bәri,
Aspan da, jer de qapyryq.
Bir auyr túman әlemdi túr-au japyryp.
Onasha ketip Aynabúlaqta otyryp,
Syra ishsem be eken Júmekenderi shaqyryp...

Óleng әser etti me, әlde shynymen shóldep kele jatty ma. «Jaqyn jerde syraxana bar ma eken?»- dep Erlangha qarady. Men birden; «Aghou, myna búrylysta bar»- dedim. Almatynyng qay syraxanasy qay jerde ornalasqanyn bilmesek nemenege «tiri» jýrmiz. Ghabiyden agha Erlangha «Sen jýre ber, men ózim qaytam» dedi. Kelsek, syraxana ishi aranyng úyasynday gulep túr eken. Úzyn-úzyn aghash ýstelding bir shetine kep qarama-qarsy jayghastyq. Saptyayaq toly syralar jilikting mayynday jyljyp jatyr. Syraxananyng sәni әngime ghoy. Al ondayda poeziya iske qosylsa tegi ghajap. Elding bәri saptyayaghyn kóterip ainalana toptasa bastaydy. Meni jaqsy tanityndar biledi, men Múqaghali, Júmeken, Júmatay, Kenshilik, Tynyshtyqbek, Gýlnar taghy da basqa aldynghy sheptegi aqyndardyng jyrlaryn kitap-kitabymen jatqa úram. Shól basylghan song mýlde arqalanyp ketsem kerek, ýzdiksiz óleng oqydym. O basta osy jerge kelgende Ghabiyden aghamen iyqtasyp otyrghan kókkóz neme maghan «it kórgen eshkikózdenip» qaraghan. Ol da jalghyz emes siyaqty. Qyza kele toqtausyz óleng oqyghan meni týk te únatpay otyr. Mening oqyghan jyrym әriyne, oghan týsinbegen song mýlde qyzyq emes. Esesine basqa ýsteldegi jigitter ainala kep qorshap tyndap túr. Eng raxattanyp tyndap otyrghan Ghabiyden agha. Bir kezde әlgi kókkóz ýsteldi alaqanymen bir úryp maghan qarap bir jaman boqauyz aitty. Men de esemdi jibermedim. Sol sәtte әlgi bәle eshkim kýtpegen әreket jasady. Atyp túryp maghan qaray pyshaq siltedi. Men janúshyryp siltegen pyshaqtyng jýzinen qalay shap bergenimdi ózim de bilmey qaldym. Anau pyshaqty keri tartyp alghanda, mening júmuly júdyryghymnyng arasynan qong qara qan búrq ete qaldy. Shyldyr shýmek sausaghym shart etip shalqayyp túryp qaldy. Odan keyin tek kinodan ghana kóretin kórinis oryn aldy. Álgi kókkózding qolyndaghy pyshaq әp-sәtte qanday da bir tәsilmen Ghabiyden aghanyng qolyna kóshti. Kók kózding sol qoly alaqany syrtynang boylay qadalghan pyshaq  onyng qolyn aghash ýstelge mýlde shegelep tastapty, ong qolyn arqasyna qayyryp túqyrtyp ústap túrghan qalpynda Ghabiyden agha maghan «Qash!» dedi. Mening boyymdy biylegen syranyng buy ma, әlde múnday әreketti mýlde kýtpegendikten be әri-sәri bop qalgham. Ghabiyden aghanyng «Qash!!!» degen ekinshi mәrte dausy yshqynyp shyqqanda baryp esimdi jidym...

Pyshaqty uystap ústaghanda oryp ketken orny tórt sausaghymda mәngi tanba bop saqtalyp qaldy. Pyshaq oryp ketken sausaqtarymdaghy izdi kórgen sayyn osy bir oqigha sanamnan jýgirip ótedi...

Mýlde iykemge kelmey býgilmey qalghan sausaghymdy kórip Berik dosym:                ( avt. – Berik Jýsipov ) «Mynaghan ne bolghan»- deydi. Men:  «Pyshaq kesip ketken» deymin. «Shirkin-ay,- deydi ol,- basqa jerindi de pyshaq kesip ketip, osylay mәngilik qaqiyp túryp qalsa ghoy...»- deydi...

GhABIYDEN - 11

Ghabiyden agha uniyversiytetti bitirgen son, tughan jerine baryp jastar brigadasyn basqardy. Ilkimdi, óreli jastar Ghabiydenning manayyna toptasady. Sonday kýnderding birinde Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining  birinshi xatshysy Dinmúxamed Axmetúly Qonaevtyng Ayagózge joly týsedi. Ghabiydenning jaqyn tuys aghasy Dinmúxamed Axmetúlymen qúda bop keledi eken. Osy saparda ot bop janyp túrghan Ghabiyden Sadyqúly ýlken kisining kózine týsedi. Sózge ústa, әreketi myghym jasty Diymekeng únatyp qalady. Qasyna shaqyryp alyp birer auyz súqbat ta qúrady. Qiyandaghyny qiyrdan angharatyn el-júrt: « Myna Sadyqtyng balasyna baq qondy. Endi kóp úzamay astanagha qyzmetke ketetin bolar» degen siyaqty әngime gu ete qalady. Iya, xalyqtyng búl boljauy shyndyqtan alys emes edi. Ghabiyden Qúlaxmetov kóp úzamay Almaty qalasyndaghy poligrafiya komiytetining tóraghasy bop bekitildi. Qol astyna baqanday toghyz baspa qarady. Qazaqstannyng kýlli baspa ónimine Ghabiyden Sadyqúly baqylau jasady. Qalalyq partiya komiytetining buro mýsheligine qabyldandy.

Keyin Jazushylar odaghyna kelgende Ghabiyden aghany Jazushylar odaghynyng qyruar mәselesi kýtip túrdy. Ol qashan kórsek te, sotqa bara jatatyn, sottan kele jatatyn. Ghabiyden aghanyng kóp uaqyty Jazushylar odaghynyng satylymgha shyghyp ketken ghimaratyn qaytarugha ketti. Núrlan agha ( Núrlan Orazalin ) Jazushylar odaghynyng tóraghasy retinde jogharydaghy lauazym iyelerimen kelissóz jýrgizse, Ghabiyden agha óz tarapynan Temirhan Medetbek, Qalaubek Túrsynqúlov pen Berik Shaxanovty júmyldyra otyryp Jazushylar odaghynyng osynau ghajap ghimaratyn saqtap qaldy. Búl óte úzaq әngime... Geraklding on eki erligi degendey búl Ghabiyden aghanyng kezekti erligi edi.

Ghabiyden aghagha jas kezinde ,,tyrnaghyn batyrghan,, synshylar az bolmaghan. Qay bir jylghy әdeby jyl qorytyndysynda ma, әlde әdeby basylym betinde me Ghabiyden aghanyng ólenderine baylanysty ,,qatang ýkim,, oqylady.

Qaranyzshy, ghajap, tiri jyr emes pe? Osynday aqyndy da synaugha bola ma:

Baqytym, qalma keshigip...
...Ebiden jel bop esilip.
Kók aspan kýiin tartyp kel,
Aghylda-tegil saz jausyn.
Saghynyp jatyr barqyt bel,
Qarashada úshqan qaz dausyn.

Armanday bolyp ay aughan,
Arany jatyr jyl bólip.
Mezgilinen erte oyanghan,
Kók ózektegi gýl me edik.

Qiyalymda jýrding terbelip,
Baldәuren kýnder ansauym,
Shaqyrdy ylghy sen bolyp,
Kógildirdegi kórshi auyl.

Saparlar sazyn ýzbedim,
Tabany saydyng toldy izge.
Qiquly qústar tizbegin,
Shygharyp saldyq sol kýzde.

Kózinen qatpa kempirdin,
Jasyrdy bizdi en toghay.
Egilip sonda sen túrdyn,
Eligay-syndy erkem-ay...

Sýiip kep aldym ózim de,
bayqamay... Qyrdan qashty elik.
Jalt etken sening kózindey,
Jiberdi aspan jas tógip.

Ayyrdy kenet ekige,
Taghdyrdyng asau joldary.
Ózenning eki shetine,
Eki auyl qaytyp qonbady.

Demine ystyq ot orap.
Aytylmay ketken mahabbat,
Tamshy bop kókten aunady,
Silkinip arman taulary,
Qaytadan qazdar әn salyp,
Sol janbyr qayta jaumady,
Sol janbyr qayta jaumady...

Ghabiyden aghanyng jyrynda kempirqosaqtyng nәzik tinindey Kenshilik aqynnyng boyauy bayqalatyn. Óz tústasy Artyghaly Ybyraevtyng ruhy seziler edi. Qalay bolghanda da últ poeziyasyna talassyz olja salar qúbylystyng jolyna ala arqan tartylghany ókinishti! Sodan bastap Ghabiyden agha óleng jazbay ketken deydi. Ólenmen tym erte qoshtasqan. Daryndy jas aqyndardy jaqsy kóretini mýmkin sodan ba eken? Jas aqyndardan ózining jastyq shaghyn kóretin bop túr ghoy. Ózi óleng oqyghan kezde de ýnemi  «Mynau sendey kezimde jazghan jyrym edi» deuinde de syr bar eken ghoy dep oilaymyn keyde. Biraq ózi   «Jyrdy Úlyqbek siyaqty jazbaghan song qong kerek qoy!»- depti. Búl jyrgha degen ýlken qúrmet emes pe?! Mәrttik qoy, әitpese Ghabiyden aghanyng dengeyinde túryp ólennen qol ýzu onay ma?! Úlyqbek aghanyng da ( avt. -Úlyqbek Esdaulet ) Ghabiyden aghagha degen iltifat kónil, aq peyili erekshe. Bú jalghandy erte tәrik etken ruxany dosyn egilip joqtaydy. Egilip túryp jyr marjanyn tógedi.

Qayran dosym,
Alybym,
Alpamysym,
Ansarymnyng ýzilmes arqauysyn.
Tarbaghatay tauynda mәngi qalghan,
Qara sózding qasqighan arqarysyn.

Barqytbelding baurayyn biyiktettin,
Ór shyndaryn әlemge sýiikti ettin.
Óz otyna órtenip, kýiip kettin,
Órt sezimmen ómirdi sýiip kettin.

Ayagózding әulie әr búlaghy,
Kókke shashyp kәusaryn zar jylady.
Ózindi izdep beldeude jer tarpidy,
Túlan tútqan Alashtyng arghymaghy.

Saghynyshtan sendeltip myng san aghyn,
Ózindi izdep ishem de jyr sharabyn,
Sholpan degen auyldy esime alyp
Sholpan júldyz, men saghan múng shaghamyn!

GhABIYDEN - 12

« Búl sapargha Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng birinshi xatshysy Núrlan Orazalin myrzanyn:

- Ichkeriya Preziydenti Asylan Masxatovtyng taqqa otyru rәsimine qatysasyn. Erteng keshke deyin Groznyy qalasyna jetuing kerek, - degen sózi sebepshi boldy... Jol úzaq bolghanmen, uaqyt kesimi qysqa edi»,- dep eske alady Ghabiyden agha. Búl Qap tauynyng bauyrymen Qoyqap jýrip ótkendey Groznyidyng snaryad pen bombadan sau tamtyghy qalmaghan jaraly jolbarystay kezi edi. Sheshen júrtymen birge qazaq eli de birge kýizelgen auyr tús bolatyn.

«Saxna tórinde - azat Sheshenstannyng memlekettik tuy. Eki jaghynda preziydenttik gvardiyanyng eki úlany qaruyn asynyp qasqayyp túr. Saxnanyn  teng ortasyndaghy bolat siraqty jaymanyng ýstine qasiyetti Qúran kitaby qoyylghan. El ornyna jayghasyp otyra bergende, zaldyng ishinen «Allahu akbar!» degen quatty aighay estildi. On shaqty oqqagharymen ishke kirgen Ichkeriyanyng túnghysh preziydenti Joxar Dudaevtyng senimdi serigi Zelimxan Yandarbiyev eken. Otyrghan júrt eleurep túryp ketti. Elding dýrligui basylghan sәtte, «Zeliymxan!» - dedim shyday almay. Tu syrtyna denesimen búrylghan Zeliymxan Yandarbiyev «»Ghabiyden!» dep maghan úmtyldy. Eki dos osylay qauyshtyq»,- dep jazdy Ghabiyden agha. Zeliymxan da – ghajayyp aqyn. Suretker. Dramaturg. Ol da Shyghys Qazaqstan oblysynda dýniyege kelgen. Vaynax demokratiyalyq partiyasynyng jetekshisi. Joxar Dudaevty biylik basyna әkeluge mýddeli toptyng basynda osy Zeliymxan Yandarbiyev túrghanyn bilesizder. Sol saparda Asylan Masxadovty úlyqtau ayaqtalghan song keshke jaqyn Zeliymxan Ghabiyden dosyn reziydensiyada qabyldap, qonaqasyn reziydensiyada beruge mәjbýr bolady. Sebebi, búl kezde Yandarbiyevting baspanasy Joxar Dudaevtan bastap soghystyng alghashqy kýni-aq basty nysanagha ainalyp tas-talqany shyqqan bolatyn. Dastarxan basynda Zeliymxan «Esinde me, ayauly dos? 1989 jyly Almatydaghy sening ýiinde otyryp sayasatqa jolmaymyz dep uaghdalasqanbyz. Men sózimnen tanghan joqpyn, biraq xalyq taghdyrynan ainalyp óte almadym. Biylikke qyzyqpaytyn jan ekenimdi bilesin, bodan elding pendesi emes, azat elding aqyny bolghym keldi»,- dep Ghabiyden aghagha jan syryn aqtarady. Tipti osynau ruhy bir, bolmysy úqsas sheshen elining basyna kýn tughanda Ghabiyden siyaqty asyl dosy qasynda boluyn qalaytynyn jasyrmaydy...

Zeliymxan Yandarbiyev sheshen eli ýshin ómir sýrip, sheshen eli ýshin ómirden ótti. O da bir noqtagha basy syimaghan dýldýl  ghoy. Yandarbiyevtyng Elisindi óz dәrejesinde súxbat qúrugha mәjbýrleui jýz elu million xalyqtyng basshysyn bir jarym million xalyqtyng mýdesimen sanasugha kóndirui búl adamzat tarixynda búryn-sondy bolmaghan eren qúbylys retinde adamzat jadynda saqtalyp qaldy. Búl qúbylys tek qana sol qalpynda saqtalyp qana qalghan joq, ol azshylyqtyng kópshilikti qalay iyliktiruge bolatyny sayasy әdis retinde Últtyq Qauipsizdik Komiytetinde dәris retinde oqytylatynynan xabardarmyn. Osynday sheshen halqynyng batyry men qazaq halqynyng batyry ymyralas boluy, múrattas boluy kezdeysoq bolmasa kerek-ti.

Ghabiyden agha men Zeliymxannyng arasy ejelden jaqyn bolghan. Tipti kezinde Úlyqbek Esdәulet pen Ghabiyden aghanyng ólenderin Zelimhan ózi sheshen tilin audarghanynan habardarmyz. Ghabiyden aghanyng ýlken úly Ghaziz  «Zeliymxan degen kisimen Moskvada bәrimiz Dobrolubov 9/11 degen mekenjaydaghy jataqxananyng jetinshi qabatynda kórshi bop túrdyq. Papammen óte tyghyz aralasqan. Bizding Almatydaghy Aynabúlaqtaghy ýide qonaqta bolghan. Sol kezde papam ekeui anttasyp sert baylap dos bolghan. Zeliymxan papamdy berige deyin ýnemi Sheshenstangha kel dep shaqyryp jýrdi. Talay úsynystar aitqan, biraq papam eldi tastap qalay barady?! Aslan Masxadovtyng inaugurasiyasyna barghanda general Lebedi qolymyzgha bir-bir avtomat berip kalashnikovtan, «Allahu akbar!» dep on ret atqyladyq, sonda Lebedi súrady deydi; «Myna kisi qaydan?»- dep. Qazaqstannan ekenin bilgende: «Siz de polevoy komandirsiz ba?»- depti. Sonda Ghabiyden agha: «Men әdebiyetting polevoy komandiyrimin»- dep әzildegen eken» deydi jaryqtyq...

Ghabiyden aghanyng iyir-qiyr taghdyrly joly qalay bolghanda da qylmystyq әlemge qaray jeteley beredi. Áriyne, Ghabiyden agha moynyna kisi aqysyn arqalaghan joq. Ol qylmys әlemimen  qaymana, qargha tamyrly qazaq balasynyng joghyn joqtap, namysyn týgendep aralasqan bolar dep oilaymyz. Mýiizi qaraghayday qylmys әlemining serkelerimen teng túryp sóz qozghasa, útymdy jauap, parasatty payymymen pәtuagha keltirse, bú da bir Ghabiyden aghagha nәsip bolghan Allanyng syiy da. Jaratylysynan aqyldy kisi múndayda óz kýshine ghana emes, osynau qiyrda bolsa da, sertine adal Zelimhan siyaqty dostaryna da arqa sýiemedi dep kim aitady? Shyndyghynda da, Ghabiyden agha men Zelimhan siyaqty sheshen halqynyng batyry bir-birimen tós qaghystyryp dos boluynda eshqanday da júmbaq joq. Búlar bir-birin alystan tanityn arslan, búlar bir-birin qiyrdan kóretin qabylan emes pe?! Kókjal emes pe, azuly! O basta ekeuining qolynda da qauyrsyn qalam boldy. El múratyn jyr tilinde jetkizuge talap qyldy. Alayda Zelimhannyng ózi de «Bodan elding pendesi emes, azat elding aqyny bolghym keldi» depti ghoy, qasqa!

Sol Yandarbiyevti  2004 jyly Katarda otbasymen birge mingen kóligimen jaryp jiberdi. Zeliymxan sol kezde 52 jasta ghana edi. Búl kezde Ghabiyden aghagha da myna súm dýniyadan teris ainaluyna kóp qalmaghan bolatyn...

Jalghasy bar...

Maraltay Rayymbekúly

Abai.kz