– Áben agha, әngimenizding tiyegin aghytynyz.

– Mening atym – Áben, tegim – Omarov, 1936 jyly Shәueshek qalasynda tugham. 1953 jyly Shәueshektegi qazaq mektebining 7-synybyn bitirdim. 1953 jyly tamyz aiynda Shәueshekten Beyjinge oqugha jiberetin jaghday bolypty. Aymaqtyq әkimshilikting taldauy ma, әlde mektepting tanystyruy ma, men jәne  Qonyrtay degen synyptasym ekeuimizdi Beyjinge jiberetin bolyp sheshipti. Ekeuimiz artynyp-tartynyp 1953 jyldyng qyrkýiek aiynda Ýrimjige bardyq. Shynjannyng әr ónirinen kelgen oqushylardy bir jerge jinap jatyr eken. Altay, Ile, Tarbaghatay aimaghynan kelgen alty qazaq balasynan basqasynyng bәri úighyr balalar boldy. Otyzgha tarta balanyny qazan aiynda jýk kóligine otyrghyzyp Lanjugha attandyrdy.

– Ol kezde Ýrimji men Lanjugha baratyn poyyz bolmaghan ghoy, solay ma?

– Ol zamanda poyyz túrmaq, avtobus jýrmentin. Shynjanmen shekaralas ólke Gansudyng ortalyghy Lanjudan ary qaray Beyjinge poyyz bar eken. Biz Ýrimjiden Lanjugha deyin bir aiday jýrdik.

– Ýrimji men Lanjudyng arasy úzasa myng jarym shaqyrym bolar, sizder arbamen jýrdinizder me?

–  Jýk kóligimen (qytaydaghy qazaqtar qara mәshiyne dep ataydy) jýrdik. Osy eki aralyqta Jynjysha degen tau bar, sonda Ospan batyrdyng jasaqtary әreket jasap jol toruyldaydy eken. «Opannyng әskerleri osy aradan ary-beri ótken jolaushyny tosady eken. Eger qarsylyq kórsetse, qaru qoldanyp shabuyl jasaydy eken» degendi estigenbiz. Sodan bolar ol kezde birli-jarymdy jýk kóligi ishki qytaygha barmaydy eken. Kólikterding sany birazgha jetkennen keyin  baryp attandyrady eken. Túrpannyng Qúmyl qalasynda bir jetidey jattyq, odan Yumini degen jerge baryp biraz kýn ayaldadyq. Biz kele jatqan 20-30 kólikting arasynda ishki qytaygha kóship bara jatqan otbasylar men Qytaydyng halyq azattyq armiyasy boldy. Olar alynghy jaqtaghy ýsh kólik pen artqy jaqtaghy ýsh kólikte múzday qarulanyp jýrdi.

Onyng ýstine kýndiz jýrmeydi, týn qatyp jýremiz. Sonymen qoyshy, bir aiday jýrip Lanjugha jettik. Lanjudaghy Últtar institutyna aparyp týsirdi. Onda bir aptaday jattyq. Keyin olar bizdi Lanjudan Beyjinge poyyzgha otyrghyzyp jiberdi. Poyyzben ýsh sótkedey jýrip Beyjinge bardyq.

– Ospan batyr kommunister jaghynan tútqyndalyp, 1951 jyly atylyp ketken joq pa?

– Ospan batyr atylyp ketkenimen, onyng sonynan ergen jasaqtar Qytaydyng kommunistik biyligine berilmey qarsylyq kórsetip kelgen sekildi.

– Jolda týn qatyp bir ay jýrgende as-sudy ne istedinizder?

– Qorjynymyzgha salyp alghan nanymyz ben torsyqqa qúiyp alghan suymyz boldy. Odan basqa qanday jóndi tamaq bolsyn. Saghan Jynjysha tauynyng asuynda bolghan bir qyzyqty aityp bereyin. Týn jamylyp ketip bara jatqanbyz, aldynghy jaqtaghy kólikten aighay-shu kóterildi. Ony estigen basqalarymyz Ospan jasaqtary shabuyl jasaghan eken dep oilap, kólikten qarghyp, qarghyp týsip jan-jaqqa qasha jóneldik. Bir qyzyghy alty qazaqtyng balasy bir jaqqa qashyptyq. Bizding kónilimizde Ospannyng adamdary qazaq ekenimizdi bilse bizdi atpaytyn shyghar degen oy boldy ghoy. Sóitsek, aldynghy jaqtaghy hanzular temeki tartamyz dep, temekining shoghyn jýgine týsirip alypty. Birazdan keyin astyna basyp otyrghan jýgi órtene bastaydy. Jýk órtengennen keyin aighay-shu bastalyp ketken eken. Búdan biz habar tapqan song alang kónilimiz ornyna týsip, qayta kelip kóligimizge otyrghan edik.

– Beyjinge barghannan keyin sizderdi qay jerge apardy?

– Beyjinge barghannan keyin bizdi Ortalyq últtar institutyna apardy. Qazir búl institut Ortalyq últtar uniyversiyteti dep atalady. Biz Últtar institutynyng dayyndyq kursynda bir jyldan asa qytay tilin oqydyq. Biz tolyq orta mektepti bitirmey bardyq qoy, sol sebepten olar Últtar institutynyng janyndaghy hanzu orta mektebine bizdi ornalastyryp oqytty.

–  Mektepte sabaqty qytay tilinde oqydynyzdar ma?

– Beyjinde qytay mektebinen basqa mektep joq qoy. Búl mektepte eki jyl oqyp, tolyq orta mektepting attestatyn aldyq. Odan song Qytaydyng әrtýrli joghary oqu oryndaryna bólip jiberdi. Men Ortalyq últtar institutynyng til-әdebiyet fakulitetine týstim. Onda eki jyl oqyghannan keyin oquymdy ary qaray jalghastyrmay, birden oqytushylyqqa auystym. Nege deysiz ghoy? Óitkeni ol kezde institutta hanzu studentterine qazaq tilin ýiretetin arnauly kurs ashqan edi. Keyin oghan úighyr tili qosyldy. Qazaq kursynda Ileden kelgen Aman, Baghashar degen eki jigit múghalim bolyp, sabaq beretin. Keyin Baghashar men Aman ayaq astynan Qúljagha qaytatyn boldy. Sóitsek, ekeui de Kenes odaghynnyng azamaty eken, Amannyng últy qyrghyz bolatyn. Olardyng ornynda sabaq beretin múghalim bolmay qalghan song institut basshylyghy meni múghalimdikke auystyrdy. Menen basqa da múghalimder boldy, meni Baghashardyng ornyna aldy. Búl kursqa eki jylday sabaq berdim.

Institutta «Qazaq tilin tekseru, zertteu toby» qúrylghan bolatyn, jaz aiynda meni osy toptyng qúramyna qosty. Olargha audarmashy boldym. Búl ekspedisiyamen Shynjannyng barlyq jerin araladyq. Qazaqtyng tiline, әdebiyetine, mәdeniyetine, tarihyna jәne folikloryna qatysty materialdar jinadyq.

1959 jyl Qytay Ghylym akademiyanynnyng janynan Az últtar tilin tekseru, zertteu instituty qúryldy. Az últtardyng ishinde qazaqting tili de bar ghoy, meni soghan auystyrdy. Búghan kelgen song men instituttyng kishi ghylymy qyzmetkeri bolyp júmys istedim.

– Diplomdy ne itediniz, aldynyz ba?

– Diplomdy Últtar institutynda hanzu studentterge sabaq berip jýrip alyp aldym ghoy. 1960 jyly әkem qaytys bolyp ketti. Sheshem men qaryndasym otaghasyz qaldy. Olardy Beyjinge alyp kelu qiyn boldy. Sonda sheshem jergilikti kommuna arqyly hat jazdyryp jiberipti, «Ábenning әkesi qaytys boldy, shesheshi men qaryndasyna qaraytyn adam joq» degen mazmúnda. Men sol qaghazdy Qytay Ghylym akademiyanyng basshysyna kórsetip, jaghdayymdy aityp, qyzmetimdi Shynjangha auystyryp beruin ótindim. Sonymen qoyshy, basshylyq 1961 jyldyng aqpan aiynyng sonyn ala mening Shynjangha qaytuyma rúqsatyn berdi. Beyjinnen attanyp, Shynjangha keldim.

Men 1956 jyly student kezimde Qytay kommunistik partiyasyna mýshe boldym. Shyny kerek, ol kezde óte belsendi edim. Ýrimjidegi ShÚAR partiya komiytetining Úiymdastyru mengermesining (qytaylar zy-jy-bu deydi) bardym. Ghylym akademiyasy mening dananymdy (delamdy) osy mengermege tikeley jibergen eken. Olar: «Sen partiya mýshesi ekensin, Qytay Ghylym akademiyasy minezdemene óte jaqsy bagha beripti, partiyagha adal ekenindi jazypty. Endi sen bizding mengermede qalyp júmys jasauyna bolady. Múny partiyanyng talaby dep týsin», – dedi. Men olargha: «Mening әkem qaytys bolyp, sheshem men qaryndasyma qaraytyn adam bolmaghan song amalsyz Beyjinnen auysyp kele jatyrmyn. Eng jaqsysy meni Shәueshetegi jergilikti partiya komiytetine júmysqa jiberinizder», – dedim. Olar mening jaghdayymdy bilgennen keyin, ótinishim boyynsha Tarbaghatay aimaqtyq partiya komiytetine jiberdi. Múnda kelgen song audarmashy boldym.  Partiyanyng hatshysy men ýkimet basshysy audan, auyldargha barsa meni birge ertip alatyn boldy. Jinalystarda olardyng bayandamalaryn qazaq tiline audaryp otyramyn. Ortalyqtan kelgen partiya men ýkimetting qújattaryn, jarlyqtaryn qazaq tiline audaramyn. Audarma bóliminde 5-6 adam itedik, qazaqtan jalghyz men ghana. Qalghandary sibe, daghúr, tatar, monghol, úighyr degendey.

1961 jyldyng jaz aiynda meni Ýrimjige qyzmetke shaqyrghan búiryq kelipti. Tarbaghatay aimaqtyq partiya komiytetining ekinshi hatshysy meni shaqyryp alyp, «Áben, seni ShÚAR partiya komiyteti júmysqa shaqyryp jatyr. Bizge de kerek kadr edin, biraq búiryq solay, Ýrimjige baruyng kerek. Partiya seni qayda jiberse, sonda baruyng kerek», –  dedi, arqamnan qaghyp. Men shemem men qaryndasymdy Shәueshekke tastap, Ýrimjige sybay-saltang attanyp kettim.

–  Ýrimjige barghan song ne boldy?

– Ýrimjige barsam, Úiymdastyr mengermesining Hu familiyaly bastyghy bar eken, sol kisi meni qabyldap, «Bizge bir kommunist kadr kerek bolyp, jer-jerge izdeu saldyq, sodan senen ynghayly adam tappay Shәueshekten seni shaqyryp otyrmyz. Endi sen osynda qalyp júmys isteysin. Baspana mәselesin sheship bermiz, Shәueshektegi shesheng men qaryndasyndy Ýrimjige kóshirip keluine bolady», – dedi.

– Búl mekemede isteytin júmysynyz ne boldy?

– Búl mekemede audannan joghary últtyq kadrlardyng danany (delasy) saqtalghan. Biz olalardyng delasyn tekserip, onyng otbasy jaghdayy, bilimi men minezdemesin bilip otyramyz. Mening qarauymda eki úighyr jigit istedi. Eger bir jerge úttyq kadr nemese basshy kerek bolsa, bizge tapsyrys keledi. Biz olardyng tapsyrysy, talaby boyynsha últtyq kadrdy taldap, kórsetip otyramyz. Olar pәlen oblystyn, týglen aimaqtyn, pәlen audannyng әkimine nemese partiya hatshylyghyna jiberip otyrady. Búl óte jauapty júmys bolghandyqtan, ony óte senimdi adamgha jýkteydi. Men ol jerde óte senimdi adam boldym.

1962 jyly sәuir aiynda maghan eki bólmeli ýy berdi. Oghan qosa Shәueshekke baryp sheshendi kóshirip alyp kel dep rúqsat berdi. Tarbaghatay aimaqtyq partiya komiyteti hatshysynyng kóligi Ýrimjige kelgen eken. Meni soghan tanystyryp,  «Myna kólik seni Shәueshekke aparady, jergilikti partiya komiytetine tapsyrma berdik, olar saghan jýk kóligin tauyp beredi, ýiindi sol kólikpen kóshirip alyp kelesin», – dedi de kólikke otyrghyzyp jiberdi.

Sәuirding 28-29 dary Shәuesheke kelsem ýide eshkim joq, qara qúlyp túr. Kórshi-qólemder de kórinbeydi. Sóitsem, sheshem men qaryndasym elmen birge Qazaqstangha kóship ketipti. Sodan birge oqyghan Dәken degen kurstasym Beyjinde qyzmet jasaytyn. Onyng әke-sheshesi ketpegen bolar dep izdep barsym, bar eken. Olar: «Áben balam, biz amal joq kete almay otyrmyz, elding bәri kóship ketip jatyr. Sening shesheng de kóship ketti. Eger arghy betke ketetin oiyng bolsa, býgin-ertennen qalmay ketip qal. Áytpese qazir ústap jatyr», – dedi. Sonymen osy ýige qonyp, tang bozara sheshemdi izdep shekaragha qaray jayau tarttym. Kele jatyr edim, at jetektegen eki-ýsh qazaq kezdesti, әlgiler qasyma kelip, «Oy, jigitim! Qayda bara jatyrsyn?» – dedi. «Sheshem men qaryndasym shekaragha qaray ketken eken, solardy izdep kele jatyrmyn» – dep edim, onyng bireui: «Áy, sen Sovetke ketip bara jatyrsyng ghoy, iyә. Mә, myna atqa min, jayau jýrip jete almaysyn, sharshaysyn», – dep jetektegen atty maghan berip, ózderi jónine ketti. Men atqa mindim de jeldirmeletip shekaradan óte shyqtym.

– Aldynyzdan tosqan bireu boldy ma?

– Tosqan eshkimdi kórmedim. Shekaradan biraz úzaghanan keyin baryp Kenes odaghynnyng shekara kýzetine keziktim, olar meni beketke (zastavagha) alyp keldi. Shәueshekten kóship ótkenderdi osy jerden jan-jaqqa attandyryp jatyr eken. Keybireuleri «bizdi tuystarymyz kelip alyp ketedi» dep iyirilip jatyr. Baqtyda Kaz SSR KGB-nyng orynbasar bastyghy Tileuliyev degen genaral kezdesip qaldy. Álgi kisi mening jaghdayymnyng bәrin súrady, men Beyjinde oqyghanymdy, qanday oryndarda qyzmet istegenimning bәrin jasyrmay aityp berdim. Ol: «Sen onda qytay tilin jaqsy biledi ekensing ghoy», – dedi. «Jaqsy bilemin», – dedim. «Onda sen bizge bir-eki kýn audarmashy bolsang qaytedi», – dedi. Men kelisim berdim.

Sóitsem, Shәueshekten qashyp ótken 50-60 tay qytay bar eken. Olar ishki Qytaydan kelgen eken. Solargha audarmashy boldym. Shekarashylar qytaylargha: «Senderding bizben eshqanday qatystaryng joq, bәring Qytay azamatysyn. Biz senderdi qabylday almaymyz. Eng jaqsysy óz elderine qaytyndar», – dep ýgit jýrgizdi. Qytaylardyng keybireui kelisim berse, keybireuleri: «Biz qytaygha qaytyp barsaq, bizdi olar atyp tastaydy», – dep jylap otyrdy. Sonymen kóbin qaytardy, qaytpaghandaryn zastavanyng shekarshylary kólikke otyrghyzyp alyp ketti. Qayda alyp ketkenin bilmedim.

Búl júmys bitkennen keyin zastavanyng bir ofiyseri maghan bir qazaq jigitin qosyp berip, «Myna jigit sizding shesheniz ben qaryndasynyzdy tauyp beredi», – dep kóligine otyrghyzyp jiberdi. Ol meni Ayakózge alyp keldi. Sol kezde shekaradan kim ótti, qayda ketti, olar qayda ornalasqandardyng tizimderi bar eken. Sol tizim arqyly mening sheshimdi tauyp berdi.

– Shesheniz qayda barypty?

– Sheshem Ayakózding manyndaghy Shynqoja degen jerge barypty. Sheshem sovhozda siyr sauyp jýr eken. Al qaryndasym mektepkete oqyp jatypty.

– Shesheniz sizden qansha ay búryn ótip ketken eken?

– Arasy jiyrma kýndey bolu kerek.

– Soghan deyin búl jaghdaydy bilmediniz be?

– Elding ótip jatqanyn bilgemin, biraq sheshemdi olarmen birge ótip ketedi dep oilamadym. Sheshemmen kýnde habarlasyp, sóilesip túratyn qazirgedey telefon bolghan joq qoy. Jazghan hatyng ailap jýrip әzer jetetin.

– Óte salyp, birden júmysqa kirip ketken be?

– Kelgen adamdardy birden júmysqa ornalastyrghan ghoy. Qazaqstannyng soghystan keyingi jaghdayy óte qiyn bolypty, enbek kýshteri jetpeydi eken. Egin egetin, mal baghatyn, qúrlysta isteytin adam óte tapshy eken.

Sodan sovhozdyng tóraghasy meni shaqyryp alyp: «Kenes odaghynyng tәrtibinde enbek etpegen adam iship-jemeydi. Tәrtip solay, bos jýruge bolmaydy. Bos jýrgen adamdy sottaydy, sol ýshin sen bizde júmys isteysin», – dedi. «Jaraydy istesem, isteyin», – dedim.

– Sovhoz tóraghasy sizge qanday júmys berdi?

– Maghan «jylqyshy bol» dedi. «Jylqy baghugha ebim joq, bara almaymyn» dedim. «Onda ne isteysin?» – dedi. «Qúrlysqa barayyn», – dedim. Sodan ne kerek, qúrlys briygedasyna baryp kirpish qúidym. Kirpish qúiyp biraz aqsha taptym, kýz boldy. Mening ansarym oqudy jalghastyru boldy. Birge júmys isteytin jergilikti adamdardan súrap edim, «Semey degen qala bar, onda oqytatyn institut bar», – dedi. Sodan sovhoz tóraghasynan: «Semeyge baryp keletin bir sharuam bar edi, maghan rúqsat beriniz», – dedim. Ol qarsy bolghan joq, eki-ýsh kýnge rúqsatyn berdi. Semeyge keldim, qyrkýiek ainyng bas kezi bolatyn, N.Krupskaya atyndaghy Semey pedagogikalyq institutyna baryp, rektoryna tikeley kirdim. Amanov degen prafesser eken. Sol kisige bar jaghdayymdy aittym. «Agha men Qytay astanasy Bejinde oqyp edim, qytay tilining búl jaqta eshqanday qajeti joq eken. Men qazaqtyng balasymyn, qazaq tilin jaqsy bilemin, orys tilin az bilemin, meni osy instittqa oqugha qabyldanyz», – dedim.

Álgi kisining maghan meyirimi týsti-au deymin, jaghdayymdy bilgennen keyin, «Sen bir bolayyn dep túrghan jigit ekensin, baghyndy baylamayyn. Sening aitqanyng bolsyn», – dep meni emtihansyz qazaq til-әdebiyet  fakulitetining ekinshi kursyna qabyldap jiberdi. Qytayda bitirgen instituymdy, istegen qyzmetimdi eskergen bolu kerek. Bir jaghynan jasym da ýlkeyip qaldy degendey. Osylaysha men qayta student atandym, jataqhana berdi. Institutta bir qys oqyp, ekinshi kursty bitirdim. Sol kezde jatpay, túrmay orys tilin ýirendim.

– Oryssha bilmesem, qiyn bolady dep oiladynyz ghoy.

– Ol kezde oryssha bilmeseng júmys jasauyng qiyn boldy. Onyng ýstine oryssha bilmegen adamdy kem sanaytyn. Menimen birge oqyp jýrgen shybartaulyq bir jigit boldy, onyng aghasy Shybartaudaghy bir orta mektepting diyrektory eken. Onyng diyrekter aghasy bir sharuamen Semeyge kelipti. Kurstasym aghasyna jolyghatyn bolyp, meni qasyna ertip aldy. Aghasy Semey qonaq ýiinde jatyr eken. Mektep diyrektory degen ol kezdegi joghary mәnsap qoy. Sodan ne kerek, mektep diyrektorymen tanysyp, әngimelesip otyr edik. Ol: «E e Qytaydan keldim de. Sening sabaghyng qalay, әke-shesheng bar ma?», – dedi. Men sol bayaghy әdetime salyp Qytaydan kelgenimdi anyz ghyp aityp berdim. «Onda saghan kim kómektesip jýr?», –  dedi. «Eshkim de kómektespeydi, sheshem sovhozda sauynshy bolyp júmys istep jýr, anda-sanda may, talqan jiberip túrady», – dedim. «Sen ýitip bosqa qinalma, sening jasyng da úlghayyp qalghan eken. Qytayda bir institut bitiripsing sol da jetedi saghan. Myna Kenes odaghynda syrttay oqityn tәrtip bar, sen syrttay oqugha auysyp al. Men seni Shybartaugha aparyp múghalimdik júmysqa ornalastyrayyn», – dedi.

Sonmen ne kerek, sol mektep diyrektorynyng aitqany bolyp, men Shybartaugha kettim. Shybartaudyng Saryqamys degen jerindegi mektepke baryp múghalim boldym. Bastauysh synypqa sabaq beremin, oghan qosa qoyshylardyng balalary jatyp oqityn entrnatqa qaraymyn. Maghan túrugha bireuding bir bólmeli ýiin berdi. Sheshem men qaryndasymdy kóshirip aldym. Bir siyr berdi, kóp kórim es jiyp, on-solymyzdy bilip qaldyq.

Saryqamys mektebinde eki jylday júmys istedim. Syrttay oqyp jýrip 1966 jyly institutty bitirip aldym. Kýz mezgili bolatyn, Saryqamysqa KGB-ning eki jigiti izdep kelip, menimen onasha әngimelesti. «Sizdi Semeyge shaqyryp jatyr, nege shaqyryp jatqanyn biz de bilmeymiz. Sizdi Semeyge alyp barugha mindettimiz. Soghan siz dayyndalynyz, búl turaly eshkimge tis jarmanyz, eshqanday artyq auyz sóz bolmasyn», – dedi. «Jaraydy» dep kelisim berdim.

– Sol kezde sizde qorqynysh bolghan joq pa?

– Nege bolmasyn, boldy ghoy. Jaman jaghyn oiladym, búlar meni bir pәlege úshyratyp keteme dep oiladym. Shesheme de aitqanym joq, ol kisige aitqanym: «Mektepting Semeyde bir júmysy bar eken, sony bitirip keluge meni jiberdi», – dedim.

– Sizge kelgen KGB-nyng eki jigiti qazaq pa?

– Ekeui de qazaq. Olardy bizding auyldyng halqy jaqsy tanidy eken. Shybartau audandyq KGB bóliminde isteytin jigitter keken. Sodan meni An-2 degen úshaqqa otyrghyzyp Semeyge jiberdi.

– Shybartau men Semeyding arasy qansha shaqyrym?

– Alys qoy. Shamamen 500 shaqyrymday. Úshaq Semeyding aeroportyna kelip qonghanda meni eki jigit qarsy aldy. Olar jenil kólikke otyrghyzyp bir qonaq ýige ornalastyryp: «Osy jerde jatasyz, tamaghynyzdy myna jerden ishesiz, esh jerge shyqpanyz. Bir jerge barghynyz kelse bizge aitynyz», – dedi. Qayda baramyn, baratyn tanysym da joq. Sonymen bir kýn jatqan son, erteninde әlgi jigitter Semeyding KGB-nyng bastyghy Jangenldin degen polkovnikting qabyldauyna alyp bardy. Ol kisi meni qabyldap, bәrin súrady. Onysyz da mening kim ekenimdi bilip otyr ghoy. Sodan ol: «Biz seni júmysqa alamyz, bizge qytay tilin biletin bir adam kerek bolyp túr. Bizding júmysymyz óte qúpiya júmys, sen KGB-da júmys isteymin dep eshkimge aitpaysyn. Saghan әskery kiyim bermeymiz, joghary enbek aqyng bolady. Ýy beremiz, barlyq jaghdayyndy jasaymyz», – dedi. Sodan kelisim berip, Semeyding KGB-da qyzmet istedim, júmys óte qúpiya. Tanerteng júmysqa baramyn, keshte qaray qaytamyn. Sodan 20 kýn ótken joq-au deymin, ýsh bólmeli pәterding kiltin qolyma ústatty. Janyma sheshem men qaryndasymdy kóshirip aldym. Baspana bar, júmys bar, bir jyrghap qaldyq.

– Sonda siz KGB-da nemen ainalystynyz?

– Ol mәngi qúpiya, ony qazir aitugha bolmaydy. Eki jyldan keyin KGB-nyng bastyghy meni shaqyrady, barsam: «Qal-jaghdayyng qalay?», – dedi. «Bәri jaqsy», – dedim. «Jaqsy bolsa, jaqsylyqqa jaqsylyq, seni Mәskeuge shaqyryp jatyr. Sen Mәuskeuge barasyn, bizge kerek kadr edin, biraq oghan amalymyz joq. Bizding mindetimiz seni aman-esen Mәskeuge jetkizu», – dedi. Sonymen qoyshy meni úshaqqa mingizip Mәskeuge jiberdi.

– Sizding jolynyz ylghyy bolghysh eken.

– IYә, solay boldy. Sonymen Mәskeuge kelip edim aeroporta eki orys jigiti meni kýtip aldy. Olar meni Altayskaya degen qonaq ýiine aparyp, bir bólmesine jatqyzdy. «Siz osynda jatyp demalynyz, arasynda ózimiz kelip hal-jaghdayynyzdy bilip túramyz», – dedi. Aqsha berip ketti, tamaghymdy ózim satyp alyp jep túrdym. Bir eki kýn ótkennen keyin bóten eki adam kelip, «Siz konkursqa qatnasasyz», – dep, maghan Qytaydyng «Halyq gazeti» men taghy basqa jurnaldaryn әkelip berdi. Sonymen olar gazetterdi oqytty, qanshalyq oqy alatynymdy jazyp aldy, qytayshadan orysshagha auyzsha audartty. Sodan orys tiline jazbasha audaruymdy ótindi, men jazbasha audarugha shorqaq ekenimdi aittym. «Eger «Qytaysha-oryssha» sózdik bolsa, soghan sýienip audaryp kóreyin», – dedim. «Qytaysha-oryssha» sózdik әkelip berdi. Olardyng audar degenin týgel audaryp berdim. Qoyshy әiteuir, qytaysha oqytty, sóiletti, qytay tilin biletin orystar kelip әngimelesti. 5-6 kýnnen keyin meni aeroporttan kýtip alghan jigitting bireui kelip, «Siz endi Semeyge qaytasyz. Konkurstan óttiniz be, ótpediniz be ony keyin habarlaymyz», –  dep, úshaqtyng beletin berip, meni Semeyge qaytaryp jiberdi.

–  Siz qaytyp kelgende Semeydegi әriptesteriniz quanghan shyghar.

– Olar: «Kelgening jaqsy boldy, ózinning ýirenshikti júmysyndy istey ber», – dedi. Júmysymdy istep jýr edim, arada on bes kýn ótkennen keyin, Mәskeuden habar kelipti. «Sen konkurstan ótipsin, endi birjolaty Mәskeuge barasyn», – dedi. Semey oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Egeubay Qashaghanov meni shaqyrypty. Mәskeu shaqyryp jatqan búl qanday adam, kóreyinshi degen bolu kerek. Genaral meni ózi ertip bardy, hatshy mening jaghdayymdy súrap, «Sening qanday ótinishing bar?» – dedi. Men sonda: «Myna oblystyq KGB bergen ýsh bólmeli pәterim bar. Sheshem oryssha bilmeydi, kәri adym. Ol kisining Mәskeuge barghysy joq. Mening Mәskeude qansha túratynym belgisiz. Onda biraz jyl júmys istep Semeyge qaytyp keletin shygharmyn, sol ýshin ýsh bólmeli pәterdi sheshemning atyna audaryp beriniz», – dedim. Ol kishi ótinishimdi eki etken joq, bir kýnning ishinde pәterdi sheshemning atyna audaryp, qújattaryn qolyna berdi.

– Siz oghan deyin otbasyn qúryp aldynyz ba?

– Semeyding bir qyzymen kónil jarastyryp, ýilenip algham. Mәskeuge kóship baryp júmysqa ornalastym, maghan eki bólmeli ýy berdi. Júmys itedim. Mәskeude 7-8 jyl túrdym, 1978 jyly Qazaqstangha auysyp baru turaly ótinish jazdym. Olar kelisti.

– Sizde qansha bala bar edi?

– Ol kezde eki qyzym bar boldy. Olar Mәskeude tuyldy. Olar mektep pen instituty Almatyda oqydy.

– Mәskeudegi eki bólmeli ýidi satyp kettiniz be?

– Joq. Ony osy ýsh bólmeli ýige auystyryp aldym. Myna pәterde bir polkovnik turghan eken. Búl pәterding kólik qoyatyn túraghy men sayajayy bar. Sodan beri osynda túry kelemin. Búrynghy júbayym qaytys bolghannan keyin, ekinshi әielmen otastym. Odan bir úlym bar, ol qytay tilin biledi. Ana jyldary Qazaqstan Respublikasynyng QHR-ghy elshiliginde biraz jyl istep keldi.

Ghylym akademiyasynyng Til bilimi institutyna kelip júmysqa túrdym. Ismet Kenesbaev basqaratyn mekemege baryp júmys jasadym. 1978 jyly «Otan qoghamy» degen qúryldy ghoy, sheteldegi qazaqtarmen mәdenit baylanys jasaytyn. Soghan júmysqa shaqyrdy, shaqyrghan joq meni «soghan barasyn» dedi. Búl qogham negizinen KGB-nyng baqylauyndaghy júmys edi qoy. Sonda istedim, onyng syrtynda KGB-de jarty stavkimen qytay tili sabaghyn berdim. Mening ómirim osy.

– Siz anau-mynau emes Mәskeude SSSR-ding әlemge aty shuly ýsh әrpinde qyzmet istepsiz. 1962 jyly Shәueshekten Qazaqstangha jayaulatyp ótkeninizdi aittynyz. Sol kezdegi Shәueshek qazaqtarynyng Kenes odaghyna qaray qalay ótkeni turaly sizden artyq biletin adam joq shyghar.  

– Jana ózine aittym ghoy, ShÚAR partiya komiytetining Úiymdastyru mengermesinde qyzmet istedim dep. Sondyqtan men Qytaydaghy biylik tarapynan istelip jatqan kóp qúpiyalardy biletinmin. 1962 jyly Shәueshektegi halyqtyng jappay Kenes odaghyna qotaryla kóshui, shyndyghyna kelsek eki memleket arasyndaghy kelisimmen bolghan.

– Sonda eki el ýkimeti astyrtyn ózara kelisimge kelgen boldy ghoy.

– Búl eki elding memleket qúpiyasy esepteletin sharua ghoy. Mening biluimshe solay bolghan. Sol kezde N.S.Hrushev basqarghan Kenes odaghy men Mau Zydong (Mao Szedun) basqarghan QHR arasyndaghy qarym-qatynas búzyldy. Kenes odaghyndaghy jaghdaydy aitsaq enbek kýsh óte tapshy bolady. Kóp adam soghysta mert bolghan, tiri qalghandarynyng kóbi mýgedek bolyp qalghan.  Qara jamylyp jesir qalghan analar men jetim balalar kóp boldy. Sol kezdegi Qazaqstandaghy jaghday da dәl osynday edi. Mal baghatyn, egin egetin, qúrlysqa isteytin enbek kýsh jetispeytin. Múny Kenes odaghynyng Mәskeudegi basshylary bilmeydi deysing be, әriyne jaqsy bildi. Múny qalay ózgertu kerek, qalay sheshu kerek degen mәsele memleket basshylaryn tolghandyrghany anyq. Osy oraydan paydalanyp, Kenes odaghynyng ishki sayasaty boyynsha, erte kezde tarihy sebeptermen Qytaygha auyp ketken qazaqstardy elge qaytaryp aludy memleketting josparyna alady.

– Sonda Hrushev Qytaygha ótip ketken qazaqtardy óz elining azamattary sanaghan boldy ghoy.

– Solay bolghany anyq. Osy jospardy oryndau ýshin Shynjanda әsirese Qúljaghadghy Kenes odaghynnyng Konsuly ayanbay júmys isteydi. Konsuldyng Shәueshek qalasynda bólimshesi boldy. Búl bólimsheni «Sovet obshestvosy» dep ataytyn. Búlar qauyrt qimyldap erte kezde Qazaqstannan auyp barghan qazaqtargha Kenes odaghynnyng tólqújatyn taratty. Ol kezde ekining biri tólqújat aldy. Búl nauqan Kenes odaghynnyng maqsatty josparymen iske asqany aqiqat. Olardyng el aralap jýrip tólqújat taratuy, Qytaygha auyp barghan qazaqtardy týbegeyli elge qaytaryp alu edi. Mine osy kelisim boyynsha Kenes odaghynyng azamattary kóshetin boldy, Qúljadan da, Shәueshekten de kóshti. Altaydan kóshkender az boldy.

–  Kenes odaghynyng tólqújatyn ala almay qalghandar ne istedi?

– Al Kenes odaghynnyng tólqújatyn ala almay qalghandar, tólqújaty barlargha tirkelip, solargha qosylyp birge ótti. Oghan Qytay ýkimeti qarsylyq bildirgen joq. Kenes odaghyna kenshilik jasaghany sonshalyq jýk kólikterin  Shәueshek pen Dórbiljinge deyin aparyp, elding jýgin tiyep ketip jatty. Ony Qytaydyng ýkimeti bilmey me, әriyne biledi. Búghan eki el kelisimi boyynsha rúqsat etilgen. Ile aimaghynda da solay boldy. Kenes odaghynyng kólikteri shekaradan ótedi, kóshetin elding esik aldyna aparyp qoyady, jýgi men adamdaryn alyp ketedi.

–  Qytay ýkimeti nege rúqsat etken dep oilaysyz?

– 1960 jyldan bastap Qytayda asharshylyq bastaldy. Shynjanda da asharshylyq boldy, biraq ishki Qytaydaghyday qatty bolghan joq. Men 1960 jyly Beyjinde oqyp jýrgende asharshylyqtyng kesirinen biz aghashttyng japyraghayn jedik. Tanerteng ornymyzdan túrghanda mandayymyzdy sausaqpen basamyz, mandayymyz shúnqyr bolyp qalsa sabaqqa da, júmysqa da barmaymyz. Gotu degen japyraqtan jasaghan bir tamaq beredi. Odan basqa beretin tamaghy joq. Ishiki Qytaydaghy hanzular kóp túratyn Syshuan, Jansu, Hybi, Hunan sekildi ólkelerinde óte qatty asharshylyq boldy. Ashtyqtan qyrylghandar kóp boldy. Sol kezde Qytay ýkimeti ishki qytaydaghy halyq jii ornalasqan, asharshylyq jaylaghan jerlerdegi halyqty Shynjangha kóshirudi josparlaydy.

Olardy Hihuku (qara napostar) deydi. Solardy jýk kólikterine tiyep Shynjangha qaray tasydy ghoy. Osy qara napostar Shynjannyng jer-jerine, týkpir-týkpirine aparyldy. Ásirese Kenes odaghymen shekarlas ónirlerge kóp әkelindi. Búlardy jergilikti adamdar jaqsy kórgen joq. Mýmkindigi bar adamdar Kenes odaghyna ketkisi keldi. Qytaylarmen birge túrghysy kelmedi. Asharshylyqtyng zardabyn kóp tartqan hanzular qazaqtardyng ýiine kirip alyp tamaghyn tartyp jep, malyn úrlap әkettip mazasyn qashyra bastaydy. Sodan baryp halyq amaly bar beri qaray ótip ketkisi keldi. Shәueshekke ózim bir kelgende alty mәshiyne qytaydyng kelgennin kórdim. Olardy әkeldi de qazaqtyng auyldaryna bólip, bólip  ornalastyrdy. Sol kezdegi Qytay biyligining maqsaty – mýmkin bolsa qazaqtar Kenes odaghyna ketse, bosaghan jerge óz halqyn ornalastyru boldy. Dәl osynday jaghdayda Qytay ýkimeti qarsy bolghan joq, Kenes odaghyna ketetin adamdargha.

–  Ózinizding zamandasynyz, jerlesiniz, halyq jazushysy, marqúm Qabdesh Júmadilov: «Men Shәueshekten 200 myng qazaqty bastap, shekara búzyp Qazaqstangha ótkenmin» dep aitqanyn estip edim.

–  Ony eshkim de úiymdastyrghan joq. 200 myng qazaqty bastap kóshirip, shekarany eshkim de búzyp ótken joq. Onyng bәri bos sóz. Jana aittym ghoy, búl eki memleketing kelisimimen bolghan ishki dýniye. Qytay ýkimeti kóshemin degen qazaqqa qarsy bolmady, al Kenes odaghy olardy qabyldap alugha dayyn boldy. Sodan shekarany aiqara ashyp qoydy, qysqasy ketemin deseng jolyng mine dep kórsetip qoydy ghoy. Shәshektegi Tarbaghatay aimaqtyq partiya komiytetining jinalysynda Sung Jyntau degen birinshi hatshy sóz sóilep: «Sizder Kenes odaghyna ketemin desenizder erik ózderinde, eshqanday qarsylyghymyz joq.  Eger onday niyetteriniz bolsa ýimetting júmysyn jaqsylap tapsyryp berinder. Bankti tonamandar, memleketting mýlkin býldirmender. Joldaryng ashyq», – depti. Jergilikti partiya komiytetning birshi hatshysynyng bayandama jasap qol astyndaghy kadrlargha múny aityp otyrudyng ózi osynyng aiqyn dәleli.

– Jazushy Q.Júmadilovtyng «Men Qytaydaghy qazaqtardy Kenes odaghyna kóshiru turaly Hrushev hat jazdym» dep aitqanyn bir suhbatynan estip qalyp edim.

– Qabenning osy aitqanyna men senbeymin. Senbeytinim, «Mәskeudegi N.S.Hrushevqa hat jazdym, ol kisi shekarany ashamyn dep uәde berdi. Men halyqty úiymdastyrdym» degeni shyndyqqa jaraspaydy. Óitkeni Qytaydyng memlekettik qauipsizdik qyzmetining júmysyn men jaqsy bilemin. Olar óte saq. Olar kim shetelmen baylanys jasap jatyr, kim shetelge hat jazyp jatyr, hat alyp jatyr, onyng bәrin baqylap otyr, eshqashan ony bos jibermeydi. Mysaly, shetelge kim hat jazady, sol hat mindetti týrde tekseruden ótedi. Ne jazyldy, ony kim jazdy, qayda barady degen sekildi. Oryssha emes, qazaqsha jazsyn olargha bәribir.

Mening bir biletinim ananyng ýgitteui, mynanyng bastauymen Qytaydyng kóshi bastalghan joq, búl eki elding ishki kelisimimen bolghan әngime. Qolyna Kenes odaghynyng tólqújatyn ústap, jýgin buyp-týiip kóshuge dayyn otyrghan halqqa ýgit-nasihattyng ne keregi bar. Kóshpender, dep qytaylar ýgit jýrgizui mýmkin edi. Biraq qytaylargha qúnarly, shúrayly, suat jerding bosaghany tiyimdi bolyp túrghan jaq pa?! Ótkeni, olar ishki qytaydaghy ash-jalanash halqyn әkelip ornalastyrugha mýddeli boldy. Al Kenes odaghyna enbek kýshi kerek boldy. Sondyqtan biz Mәskeuge hat jazdyq, Qonaevqa telefon berdik degenning bәri әnsheyin aitylghan sóz ghana.

– Siz jazushy Q.Múmadilovtyng tiri kezinde «Qabe, múnauyng endi úyat qoy» dep bir auyz aityp, eskertpeliniz be?

– Men Qabdeshpen bir mektepte oqydym, birge óstik, birge jýrdik. Qabenning minezin men jaqsy bilemin. Qabe, sening aityp otyrghanyng shylghy ótirik qoy desem ony qatty renjitken bolar edim. Qayshylyq tudyrmau ýshin oghan eshnәrse aitpadym. Býgin sen osy turaly súraq qoyyp otyrghan song aityp otyrmyn. Bәribir tarihy shyndyqty keyingi úrpaqtar izdep tabady ghoy. Eger Qabeng N.S.Hrushevqa hat jazghan bolsa, Mәskeudegi partiya komiytetining arhiyvinde saqtauly jatqan bolar.

– 1962 jyly Qúljada «May oqighasy» degen oqigha bolghan eken. Osy oqighadan habarynyz bar ma?

– Slamhan degendi estuing bar ma?

– Joq.

– Sol Slamhan degen mening sabaqtasym bolghan, Qúljada Ile oblystyq tiatrdyng bastyghy bolghan. Sonyng Núrlan degen balasy ana jyldary Almatygha kelgen eken, «Ákeng qalay qaytys boldy?» dep súrap, bildim.

Búl oqigha 1962 jyly Shәueshektegi halyq Kenes odaghyna jappay kóship ketkennen keyin bolghan. Slamhan ózi Shәueshekting jigiti bolatyn, Sheueshektegi tuys-tughany Kenes odaghyna kóship ketkeninen habary bar. Osy aralyqta shekara jabylyp qalady, Slamhan ainalasyndaghy adamdardy úiymdastyryp Qazaqstangha ketu talabyn qoyady, biraq jergilikti biylik rúqsat etpeydi. Sodan baryp Slamhan Qúljadaghy halyqty kóteriliske shaqyrady. Qúljadaghy qazaghy bar, úighyry bar alangha jinalady. Qytay polisiyaleri olardy tosady, Slamhan bir top adamdy bastap Ile qazaq avtonomiyaly oblysyng әkimshiligine basyp kiredi. Sol kezde kýzet oq jaudyrady, Slamhangha oq tiyip, sol jerde qaytys bolady. Osy oqighadan keyin dýrmekpen Qúljadaghy biraz qazaghy men úighyry, Qorghas manyndaghy biraz úighyry men qazaghy qosylyp shekaradan óte shyghady.

– Siz Kenes odaghynyng ýsh әrpinde qanday qyzmetter istediniz?

– Men Mәskeuge júmysqa túrghan kezde ózimning qolymmen jazyp bergen qaghazym bar. Memlekettik qúpiyalardy qatang saqtaymyn dep. Sol ýshin sol tәrtipti әli de saqtaymyn. Kenes odaghynnyng zanynda on jyldan keyin eshqanday qúpiya bolmaydy degen sóz bar. Biraq qúpiyanyng aty qúpiya ghoy.

–  Siz Qytay azamatarynyng Qazaqstangha vizasyz kiruine qalay qaraysyz.

–  Ol turaly aqparattan oqydym, estidim. Mening biluimishe qytay azamattarynyng Qazaqstangha vizasyz kelui alghashynda ýsh kýn bolatyn, keyin ony 14 kýnge úzartty. Al jaqynnan beri ony bir aigha úzartu turaly aitylyp jatyr. Búghan ekonomikalyq jaqtan qarasan, búl óte paydaly nәrse. Bizge qytaylar keledi, olar jәy kelmeydi, qaltasyna yuani sala keledi. Elding ishki saudasy men syrtqy saudasy qyza týsedi. Turizm damyp, elding qorjynyna qarjy týse bastaydy. Búl Qazaq eli ýshin paydaly. Biraq bir «no» deytin qiyn jeri bar. Qytay millird halyq, al qazaq onneshe million halyq. Eger qytaygha bir ailyq vizasyz keluge ruqsat berseniz Qytaydyng 30 ólkesinen kýnine 30 úshaq Qazaqstangha úshyp kelu mýmkin.

Qazaq qoghamy paraqorlyqtan aiyrylmaghan qogham, bizding paraqorlargha 200 dollar bershi olargha azamattyq bere salady. Eger myng qytay Qazaqstan azamattyghyn alsa, olar erteng Konstitusiyadaghy belgileme boyynsha pәlenbay tuysyn shaqyrady, sonymen qoyshy qytaylar kóbeye bastaydy. Qytaylar 10-20 payyzgha jetsinshi, sodan keyin Qazaqstannyng ne bolghanyn sonda kóresin. Sondyqtan búl sayasy jaqtan óte qauipti jaghday. Ekonomikalyq jaqtan paydaly. Jeme-jemge kelgende ekonomika kerek pe, әlde memlekettin, úttyng qauipsizdigi kerek pe degenge kelu kerek qoy. Áriyne memlekettin, últtyng qauipsizdigi birinshi orynda túru kerek. Paydany oilap memleket pen halyqtyng bolashaghyna balta shabugha bolmaydy. Halyqtyn, kózi ashyq azamattardyng qytaydyng vizasyz keluine qarsy bolyp jatqany óte dúrys.

– Sizben baylanys jasap, әngimelesip túratyn әriptesteriniz, jora-joldastarynyz bar ma?

– Kóbi qaytys bolyp ketti ghoy. «Kartayganda shal jetim» degen ras eken. Qazir sóilesetin adam joq. Men kóp jyl Mәskeude túrdym, ol jaqtaghy orystarmen qarym-qatynasym joq.

– Úrpaqtaryma bir tarihy estelik jazyp ketsem degen oiynyz joq pa?

– Bir keze oidan oy bolghan. Mening ýlken әkem Jaqsybay degen kisi osy jaqta qaytys bolghan eken. Kerey men Naymannyng ortasynda 1885 jyldary soghys bolady. Áuezovtyng «Abay joly» romanynda osy oqigha turaly bir epizot bar, oqyghan bolarsyn. Mening ýlken әkem sol epizotta jazylghan keyipkerding biri. Sol Jaqsybay atamyz sybannyng bir kisisin óltirip qoyypty, ol kez barymtashylardyng zamany ghoy. Sol oqigha turaly aqsaqaldardan súrap bilgem, sony jazu oiymda bolghan. Sybangha bizding ru qún tóleydi, biraq ary qaray tatulasu ýshin bala beru kerek eken. Sonda atamnyng kishi qaryndasy Bighaysha әkpemizdi sybangha bergen eken. Sol syban ruyna bergen әkpemiz biz Qytaydan kelgende qarsy aldy ghoy.

Men kereymin, naghashym nayman. Qazaqstanda 1930 jyly asharshylyq bastalyp el Qytaygha óter kezinde Baqtyda soghys bolyp naghashy atama oq tiyip qaytys bolypty. Marqúm sheshem: «Myna itter әkemdi mening kóz aldymda atyp óltirgen», – dep otyratyn. Orystardy óte jek kóretin. Sol kezde sheshemning 15-16 jas kezi eken. Shynghystaudyng soltýstigi, Shybartau audany. Sonyng Alghabas degen jerinde Jaqsybay qystauy degen qystau bolghan.

– Ángimenizge kóp raqmet! Aman-esen bolynyz!

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz