Qazaq әdebiyetindegi eng qiyn sala tanylatyn ekining birining batyly bara bermeytin balalar әdebiyetine ózindik ýnimen 2000 jyldary kelip qosylghan  Serikbol Hasan  әdeby ortanyng ýmitin aqtap, 20 jylgha tarta shygharmashylyq ómirinde jas býldirshinderge arap «Kóbelek», «Kәusar» atty jinaqtaryn úsyna bildi. Endi biz Abai.kz oqyrmandaryna balalar aqynynyng әdebiyetimizdegi kýrdeli salanyng týitkildi mәselelerine qatysty oi-tolghamdary men pikir-parasatyn úsynyp otyrmyz

– Balalar kitabynyng elimizdegi naryqqa shyqpay jatqanyna ne kedergi?

– Olay birden kesip aitu qiyn. Sebebi qazirgi kitap naryghyndaghy jaqsy satylyp jatqan kitaptardyng bir shoghyry – balalar kitaptary. «QASYM baspa ýii» әlem jәne qazaq әdebiyetining klassikalyq shygharmalaryp qayta basyp shygharsa, «Steppe&World baspa ýii» әlemdegi qazirgi ozyq әdeby kitaptardy qazaq tilinde audaryp shygharyp, elimizdegi kitap naryghyn tolyqtyryp otyr. «Mazmúndama» baspasy da iskerlik, tanymdyq әdebiyetten bólek, kórkem әdebiyetti shygharudy qolgha aldy. Osy baspalardan shyghyp jatqan kitaptardyng teng jartysy – balalar әdebiyeti. Sondyqtan balalar kitaby naryqta kórinbeydi degen qisyngha kelmeydi. Áriyne, qazirgi balalargha arnalyp janadan jazylyp jatqan shygharmalar kitap sórelerinen kórinbeui mýmkin. Onyng birneshe sebebi bar.

Eng alghashqysy – balalar ólenderining qazirgi kitap naryghyndaghy satylymy tómen. Búrynghy shygharmalardyng deni ólenmen jazylatyn. Búrynghylar batyrlar jyry, liro-epostyq jyrlar, dastandardy qúshyrlana oqityn, ólenmen órilgen shygharmalardy jaqsy qabyldaytyn. Múhtar Áuezov múny qazaqtyng aqyndyqty sýngimen baylanystyrghan bolatyn. Áuezovting «Ólensiz, әngimesi, súlu sózsiz kelgen qúrghaq ýgit bolsa, ondaydy el tyndamaghan da úqpaghan, yqylas qoymaghan» degen sózi bar. Al qazir kerisinshe, oqyrmandar ólenmen jazylghan shygharmagha qaraghanda prozalyq jaqsy qabyldaydy. Sodan bolar Bekarys Núrimanov Jýsip Balasaghúnnyng búryn ólenmen órilgen «Qútty biligin» qara sózben qayta jazyp kitap etip shygharsa, Sayat Qamshyger batyrlar jyryn proza týrine keltirip, oqyrmangha úsyndy. Bir jaghynan búl da dúrys ta shyghar. Býgingi kitap naryghynda qanday súranys bolsa, sony eskerip júmys isteu kerek. Zamannyng talaby – sonday.

– Qazirgi jastar arasynda balalar әdebiyetine den qoyghandardyng arasynan kimderdi bóle-jara aitar ediniz?

– Aldymen ýlkenderden bastasaq, aldymyzda Baybota Qoshym-Noghay, Arasanbay Estenov, Bayanghaly Álimjanov, Tolymbek Ábdirayym, Dildar Mamyrbaeva, Núrghaly Oraz, Serik Núghyman, Esey Jenisúly, Almat IYsәdil, Sayat Qamshyger, Quat Adis sekildi agha-apalarymyz bar. Olardyng izin basyp kele jatqan jas buyn retinde Núrlan Qúmar, Mira Sembaeva, Ernúr Seydahmet, Álibek Baybol, Oljas Qasym, Meyirjan Jylqybay, Edilbek Dýisen, Zәure Tórehan, Rýstem Sauytbaydy ataugha bolady. Balalar әdebiyetining qorjynyn tolyqtyryp jatqan jastar retinde osy zamandastarymyzdy atar edim.

– Qazaq tilindegi balalar kitaptaryn arzan baghamen jas oqyrmangha jetkizuge ýshin qanday qadamdar jasaluy kerek?

– Búl da – kitap naryghynyng mәselesi. Kitaptyng qúny arzan boluy ýshin, taralymy óte joghary boluy kerek. Sosyn qaghazy da arzan, múqabasy ben beti júqa, sureti de tartymsyz bolsa, onday kitaptyng qúny arzangha týsui mýmkin.

Kitaptyng qymbat boluynyng negizgi sebebi – tipografiya qyzmetining qymbattyghyna baylanysty. Bizde qaghazdyng deni shetelden keledi, soghan say kitapty shygharudyng ózindik qúny da qymbatqa týsedi. Al ol kitap dýkenderge jetkende ýstine satushynyng baghasy qosylady, sóitip odan beter qymbattaydy. Áytpese, balalar qalamgerlerining eshqaysysy kitap satyp bayyghan emes.

Ádeby kitaptar ishinde balalar kitabyn shygharu óte qymbatqa týsedi. Onyng sebebi balalar kitabynyng suretti, qatty múqabaly boluyna baylanysty. Qazir jaqsy illustratorlar bir suretti kemi 30 myngha salyp beredi. Al balalar kitabynda kemi 20-30 suret boluy kerek. Ol da kitaptyng ózindik qúnyna әser etedi. Osynday tolyp jatqan mәseleler bar.

Ókinishke qaray, memleket búl mәseleni sheshuge talpynbaydy. Qansha ret kóterdik, biraq әli kýnge sheshilgen joq. Memleketting balalar kitaptaryn shygharugha bólgen qarjysy óte tómen. Redaktor tandauyna mýmkindik bermeydi, illustratorlardyng enbegin eskermeydi, avtorgha jaqsy qalamaqy bermeydi. Memtapsyryspen shyqqan balalar kitaptaryn qalay bolsa, solay shygharady. Mysaly, byltyr memtapsyrysmen «Foliant» baspasynan «Jana qazaq әdebiyeti» seriyasy boyynsha 3000 taralymmen «Kýshti bala» degen kitabym shyqty. Kitapty shygharugha 2 565 000 tenge bólinse, sonyng 10 payyzy ghana avtorgha qalamaqygha bólinipti. Baspadan 77 kitap satyp aldym. Qosymsha ústap qalatyny bar, sonda qolyma 150 mynnan sәl asatyn qalamaqy tiydi. Bir jyldary Mәdeniyet jәne sport ministrligi әrbir baspa tabaqqa 150 myng tenge tólenetinin aitqan bolatyn. Múnyng balalar әdebiyetine qatysy joq sekildi. Aytayyn degenim, balalar kitabyn memlekettik tapsyryspen shyghararda avtordyng kóz mayyn tauysyp jazghan enbegi eskerilui kerek.

– Orta mektepte balalar әdebiyeti qalay oqytylyp jatyr?

– Eger mektepterdegi «Ádebiyet» oqulyghy turaly súrasanyz, kónilim tolmaytyn tústar kóp. Oqulyqtarda balalar әdebiyetining ozyq ýlgileri qamtylmaydy, sýzgiden ótkizilmeydi. Ótkende әleumettik jeliden bir ata-ananyng 2006 jәne 2018 jyldary shyqqan eki «Ádebiyet» oqulyghyn salystyrghan viydeosyn bayqap qaldym. Shynynda, keyingi «Ádebiyet» oqulyqtarynyng mazmúny tómendep ketti. Oqulyq qúrastyrushylary izdenbeytin, tipti әdebiyetting mәni men әdistemenen habarsyz sekildi kórinedi. Áriyne, oqulyqtar mektep baghdarlamasy boyynsha jazylady. Sondyqtan mektep baghdarlamasyn jasap otyrghan adamdargha da osy súraq qoyylu kerek.

– Elimizde balalar jazushylarynyng shygharmarmalary ghalymdar tarapynan qalay zerttelip jýr?

– Jaqynda belgili jazushy, synshy, әdebiyettanushy Núrdәulet Aqyshtyng «Qazaq balalar әdebiyetining tarihy» atty 2 tomdyq kitaby jaryqqa shyqty. Kitapta balalar әdebiyetining tarihyna qatysty sholumen birge balalar әdebiyetine ýles qosqan qalamgerlerding shygharmashylyq portreti berilgen eken. Múny balalar jazushylarynyng shygharmaryn taldaghan ýlken enbek dep bilemin. Aldaghy uaqytta qalghan tomdary da jaryqqa shyqsa, balalar әdebiyetining býkil baghyty tolyq taldanady dep ýmittenemiz. Mәjilis deputaty Amanjol Áltay qazaq balalar poeziyasyn arnayy zerttep, doktorlyq dissertasiya qorghady. Balalar әdebiyeti jayly bas da dissertasiyalar qorghalyp jatqanyn estiymiz. Qalamgerlerding maqsaty balalargha layyqty әdebiyet jazyp qaldyru, al ol shygharmalardyng ghylymy zerttelui – ghalymdardyng enshisinde.

– Qazirgi elimizdegi qazaq tilinde balalargha arnap shygharylyp jatqan gazet-jurnaldar men sayttargha kóniliniz tola ma?

– Balalargha arnalghan tattialma.kz, balalaralemi.kz sekildi sayttar bar. Alayda balalargha arnalghan barlyq kontent jinaqtalghan tolyqqandy portal bizde joq. Búryn balalar basylymdarynyng zhasorken.kz saytyn jýrgizgenmin, qazir ol sayt ta jabylyp qalghan sekildi.

Al balalar basylymdarynyng tóresi «Baldyrghan» jurnaly dep esepteymin. Sebebi kishkentay balalargha estetikalyq tәrbie beru mindetin jalghyz «Baldyrghan» atqaryp kele jatyr. Biyl – «Baldyrghan» jurnalynyng – 65 jyldyq, jurnaldyng túnghysh bas redaktory Múzafar Álimbaevtyng 100 jyldyq mereytoyy. Osy atauly datalar memlekettik dengeyde toylanuy kerek edi. Jyldyng jartysy ótti, әli tynyshtyq. Memleketting balalar basylymdaryna, olardyng keshegi-býgingi qyzmetkerlerine degen kózqarasyn osydan-aq bayqaugha bolady.

Búryn «Aq jelken» jurnaly men «Úlan» gazetining bas redaktory bolyp qyzmet istedim. Balalar basylymdarynyng jay-kýii maghan jaqsy tanys. Búryn azdap kósh ilgeri edi, qazir tipten qiyndap bara jatqan sekildi. Balalar basylymdarynyng birinshi mәselesi – taralym. Internet, smartfon, әleumettik jeliler joq kezde balalar basylymdarynyng taralymy 30-70 myng aralyghynda bolatyn. Keshegi pandemiya kezi de balalar basylymdarynyng taralymyn azaytyp jiberdi. Redaksiya men oqyrman arasyndaghy baylanys ajyrady. Balalar basylymdarynyng oqyrmandary – mektep oqushylary. Qazir «mektepte jazylugha mәjbýrlemender», «tipti gazet-jurnalgha jazylmandar» degen «búiryqtar» shyqty. Sonyng saldarynan balalar basylymdary qyzmetkerlerining mektepterge kelip nasihat júmystaryn jýrgizuine, balalardan jazylugha aqsha jinauyna mýmkindik berilmeydi. Redaksiya óz oqyrmandarymen erkin jýzdese almasa, olargha gazet-jurnaldaryn nasihattay almasa, búdan keyin qalay taralym kóbeyedi? Mysaly, «Baldyrghan» jurnalyn alayyq. «Baldyrghannyn» oqyrmany – 5-10 jastaghy býldirshin. Oghan «Baldyrghan» degen jaqsy jurnal baryn ne múghalimi, ne ýidegi ata-anasy aitpasa, jazdyryp yqpal etpese, bestegi bala jurnalgha qalay jazylady? Balalar basylymdarynyng qolynyng baylanyp otyrghan bir sebebi – osy. Mening oiymsha, әr mektepting kitaphanasynda «Baldyrghan», «Úlan» sekildi balalar basylymdary túrghany dúrys. Sol kezde balalar gazet-jurnaldardy kórip, qyzyghyp, ary qaray ózderi jazyluy mýmkin. Sosyn әriyne, balalar basylymdaryn zaman talabyna say janghyrtu, shtatty úlghaytu, taratu-jetkizu qyzmeti sekildi tolyp túrghan problemalar bar.

– Eng alghashqy balalargha arnap jazghan tuyndynyz turaly aita ketseniz?

– Balalargha arnalghan alghashqy әngime, ólenderimdi student kezimde jaza bastadym. «Úlan» gazetinde «Sport – mening serigim» degen toptamam jaryq kórdi. Al balalargha arnalghan alghashqy jinaghym – 2009 jyly «Balalar әdebiyeti» baspasynan shyqqan pyshaqtyng qyrynday ghana «Kóbelek» degen kitap. Búl jinaqqa balalargha arnalghan alghashqy әngimelerim endi. Keyin әngimeni siyretip, birynghay ólenge kóship kettim. 2021 jyly balalargha arnalghan «Ákesining qyzy», 2022 «Kýshti bala» degen óleng kitaptarym shyqty.

– Álemdik balalar әdebiyetinen kimderding shygharmasyn ana tilimizde sóiletkizing keledi?

– Sheteldik avtorlardyng ólenderin qazaq tiline audaryp kórdim, oqyrman tәuir qabyldaghan sekildi. Baspalar tarapynan úsynystar týsse, sheteldik balalar aqyndarynyng kitaptaryn (aghylshyn, fransuz, orys tilderinen) ana tiline audarugha dayynmyn.

– Qazaq balalar әdebiyeti damymay qaldy degen pikirge qalay qaraysyz?

– Búl birjaqty pikir dep bilemin. Balalar әdebiyeti ghana emes, әdebiyetting barlyq salasy qazir búrynghy uaqyttargha qaraghanda kenjelep túr. Dramaturgiya, syn salasyn qolyna alyp jatqan qalamgerler siyrek. Shynyn aitqanda, qazir әdebiyetpen ainalysyp jýrgenderding kópshiligi – әdebiyetti sýietin, onyng keleshegi ýshin uayymdaytyn, shyn berilgen adamdar.

Balalar әdebiyetining qazirgi baghyty qalypty deuge bolady. Memtapsyryspen de, jekeley de balalar avtorlarynyng kitaptary shyghyp jatyr. Kitap dýkenderine týsip, kitaphanalargha taratylyp jatyr. Qazirgi kitap naryghynda balalar kitaptary ótimdi. Bizding jeke baspalar da kitap naryghyn jaqsy enserip keledi. Aldaghy uaqytta baspalar men avtorlar arasynda jaqsy týsiniktik qalyptassa, bir birin tolyqtyrsa, balalargha arnalghan jana kitaptar kóptep shyghady degen senimdemin.

– Balalar әdebiyetinde kenjelep qalghan komiks pen ranombe janrlarynyng qaytsek kósegesin kógertemiz?

– Komiks janryndaghy jaryq kórgen enbekterge atsalysyp kórdim. Komiks shygharu ýshin avtordan bólek talantty illustrator kerek. Sosyn eng basty kerek nәrse – әriyne qarajat. Ázirshe búl baghytty zerttep jatyrmyn. Eger kishkentay oqyrmandardyng súranysy bolsa, qolgha alugha bolatyn sekildi. Ranobe janryndaghy dýniyelerdi de qazirgi balalar jaqsy qabyldaytynyn bayqadym. Biraq ózime onsha únaghan joq. Búl janr jayly biletinim az eken.

– Balalar qalamgerlerin marapattaytyn arnayy bayqaudy úymdastyru jayynda ne aitar ediniz?

– Marapat shygharmashylyq adamyna motivasiya beredi. Onyng ýstine jazghan enbegi kitap bolyp shyghyp, el jaqsy qabyldap jatsa – enbegining aqtalghany. Jogharyda aitqanday balalar kitabyn shygharudyng qúny qymbat. Sondyqtan balalar qalamgerleri bayqaulardan marapat alyp jasta, jana kitabyn shygharatyn qarajat tauyp jatyr dep týsinu kerek.

Óz basym «Altyn tobylghy» (2015),  «Ruh» (2017), «Úly dala» (2018) sekildi bayqaularynyng Balalar әdebiyeti atalymy boyynsha jenimpazy atandym. Allagha shýkir, qazir qalamgerlerge arnalghan әdeby bayqaular kóbeyip keledi. Byltyr «Ayboz» degen bayqau qosyldy. Bir jaqsysy bәrinde Balalar әdebiyeti atalymy bar. Búl – qalamgerlerge berilgen jaqsy mýmkindik. Balalar әdebiyeti ýshin baryn berip jatqan qalamger zamandastarymnyng bәrine sәttilik tileymin! Balalargha shygharma jazu onay emes. Sondyqtan osynday qiyn da qyzyqty joldy tandaghan balalar baghbandarynyng baghy jana bersin!

Saythudja Tomiris Maratqyzy

Abai.kz