Jaqynda reseylik «AST» baspasynan «Istoriya na palisah» seriyasy boyynsha shyqqan Dragan Stoyanovichting «Serbiya. Polnaya istoriya strany» kitabyn oqyp shyqtym.

Kitap óte tartymdy shyghypty. Avtor qúrghaq tarihy faktilerdi birinen song birin bere bermey, kersinshe әdebiyetten de mysaldar keltirip, oqighalargha tereng әri jan-jaqty taldaular jasay bilgen. Kórkem publisistika elementterin de qoldanghan.

Áriyne, kitaptyng ishindegi keybir proreseylik kózqarastardy alyp tastasaq birshama obektivti dýnie shyghady. Meninshe búl avtordan emes, audarmashydan boluy da mýmkin. Sebebi orystardyng bәrin ózderining iydeologiyasyna sәikestendirip audaryp alatyny bayaghydan belgili ghoy. Al serb tilinen qazaq tiline tikeley audaratyn Qazaqstanda birde-bir maman joq. Bir kem dýniye...

Kitaptyng mazmúnyn tolyq ashpay-aq qoyayyn. Qyzyqsanyzdar ózderiniz oqyp alarsyzdar. Kitaptan ne týigenimdi qysqasha jaza keteyin:

Birinshiden: Álemdegi din ataulynyng bәri de halyqty basqaratyn qúral ghana. Ony dúrys qoldana bilsek halyqty joyylyp ketuden saqtap qalatyn qúral bolmaq. Al dúrys qoldana almasaq kersinshe halyqty últ retinde joyyp, tobyrgha ainaldyratyn asa qauipti qarugha ainalady. Din últqa qyzmet etu ýshin ony últtyng mýddesine qaray reformalap, beyimdeu kerek. Serbiya jaghdayynda hristian dini serbterdi Osman imperiyasynyng ezgisinde joyylyp ketuden saqtap qaldy. Ol ýshin 13 ghasyrda әulie Savva qasiyetti jazbalar men dúghalardy serb tiline audaryp, avtokefalidy serb pravoslav shirkeuining negizin saldy. Sóitip, din últtyng tiregine ainaldy. Al bizde bәri kersinshe. Din ústanamyz dep últtyq salt-dәstýrlerimizden bas tartyp, arabqa ainalyp, últ retinde joyylyp bara jatyrmyz... Sheraghansha aitsaq taghy da sol – «Bir kem dýniye...».

Ekinshiden: Kez-kelgen elding týbine jetetin ózara qyrqys (mejdousobiye). Biylikke talasyp ózara qyrqysqan toptar talay úly memleketterding týbine jetken. Múndayda qazaq «Birlik bolmasa tirlik bolmaydy» dep qysqa qayyrghan.

Ýshinshiden: Biylik basyndaghylar (verhushka) qashan da jaqsy ómir sýrgen. Tipti otarshylyq jaghdaydyng ózinde de. Biylikten aiyrylsa da basqynshylarmen kelisimge kelip, olarmen qúdalasyp, baylyqtaryn saqtap qalyp, molshylyqta ómir sýredi. Al qarapayym halyqtyng jaghdayy qashan da qiyn. Otarshyldyqta bolsa da, Tәuelsiz elderinde bolsa da.

Tórtinshiden: Ezgidegi halyqtardyng ishinen elding basyn biriktirip, bostandyqqa bastaytyn kósemder mindetti týrde shyghady. Alayda sol kósemderding bәri birdey halqyn baqytqa jetkize bermeydi. Olar halqyna Tәuelsizdik alyp bergennen keyin sol halyqty ózderi ezgige salady. Ózderi sheksiz biylik jýrgizip qana qoymay, sol biylikterin dinastiyalyq jolmen úrpaqtaryna qaldyrugha tyrysady. Monarhiya jaghdayynda qaldyrady da. (Monarhisterdi eshqashan da týsingen emespin). Halqyna Tәuelsizdik alyp berip qana qoymay, sol halqynyng baqyty ýshin ayanbay ter tókken Djordj Uashington, Mústafa Kemal Atatýrik, Ly Kuan Yu siyaqty «Úly» túlghalar әlemde óte siyrek. Últ әkelerining kóbi memleketti bir qolymen qúrsa, ekinshi qolymen býldiredi.

Besinshiden: Jekelegen adamdar ghana emes, tútas halyq ta adasady keyde. Tútas bir halyqty adastyru ýshin bir ghana populist sayasatker jetkilikti. 19 ghasyrdyng ekinshi jartysynda, Serbiya Tәuelsizdikke qol jetkizgennen keyin ainalasyndaghy ózge halyqtardy da Osman egzisinen bosatyp, Serbiyanyng qolastyna biriktirip, úly memleket qúru turaly iydeya payda boldy. Búl iydeyany kótergen sol kezderi Serbiyanyng premier-ministri, keyin syrtqy ister ministri bolghan Iliya Garashanin (1812-1874) degen bir sayasatker edi. IYdeya serb halqynyng qúlaghyna mayday jaqty. Halyq arasynda jappay qoldaugha ie bolyp iydeya-virusqa ainaldy. Áriyne, búl iydeyany tolyqtay jýzege asyru mýmkin emes edi, alayda 20 ghasyrda Yugoslaviya Sosialistik Federativti Respublikasyn qúru arqyly atalmysh iydeya jartylay jýzege asty. Múnyng arty Yugoslaviya ydyraghan kezde qyrghyn soghysqa, aqyry serb jerining bólshektenuine alyp keldi.

Altynshydan: Eki qoshqardyng basy bir qazangha syimaydy. Kóptegen halyqtardyng tarihynda aitugha auyz barmaytyn masqara tarihy oqighalar kóp bolghan. Mysaly: 19 ghasyrda serb halqynan últ-azattyq kóterilisin basqarghan eki kósem boldy. Biri – Karageorgiy Petrovich, ekinshisi – Milosh Obrenovich. Olar 1804-1813 jyldary Birinshi jәne 1815-1817 jyldary Ekinshi Serb kóterilisin úiymdastyrdy. Búl kóterilister Serbiya Tәuelsizdigining alghysharty boldy. Búl ekeuin bir-birinen bólip-jarugha bolmaytyn. «Biri qamyrdy iylese, ekinshisi nan qylyp tisirdi». Alayda biylikke talas bәrin basqasha sheshti. 1817 jyly Karageorgiy elge kelgende Milosh Obrenovich ony qapiyada óltirip, basyn Stambulgha týrik súltanyna syilyq retinde jiberedi. Múnyng arty Karageorgiyevichter men Obrenovichter dinastiyasynyng 100 jylgha jalghasqan tartysyna alyp keldi. Osydan keyin Kenesarynyng basyn qyrghyzdardyng alghanyna shýkirshilik etu kerek shyghar bәlkim... Kenesaryny sol kezde qyrghyzdar emes, jaulasqan qazaq súltandarynyng biri óltirip, basyn orys patshasyna jibergende ne bolar edi...? Oilaudyng ózi qorqynyshty...

Oralbek J. Óteghúlov

Aqtóbe qalasy,

filolog, sayasattanushy

Abai.kz