جاقىندا رەسەيلىك «است» باسپاسىنان «يستوريا نا پالتساح» سەرياسى بويىنشا شىققان دراگان ءستويانوۆيچتىڭ «سەربيا. پولنايا يستوريا سترانى» كىتابىن وقىپ شىقتىم.

كىتاپ وتە تارتىمدى شىعىپتى. اۆتور قۇرعاق تاريحي فاكتىلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بەرە بەرمەي، كەرسىنشە ادەبيەتتەن دە مىسالدار كەلتىرىپ، وقيعالارعا تەرەڭ ءارى جان-جاقتى تالداۋلار جاساي بىلگەن. كوركەم پۋبليتسيستيكا ەلەمەنتتەرىن دە قولدانعان.

ارينە، كىتاپتىڭ ىشىندەگى كەيبىر پرورەسەيلىك كوزقاراستاردى الىپ تاستاساق ءبىرشاما وبەكتيۆتى دۇنيە شىعادى. مەنىڭشە بۇل اۆتوردان ەمەس، اۋدارماشىدان بولۋى دا مۇمكىن. سەبەبى ورىستاردىڭ ءبارىن وزدەرىنىڭ يدەولوگياسىنا سايكەستەندىرىپ اۋدارىپ الاتىنى باياعىدان بەلگىلى عوي. ال سەرب تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋداراتىن قازاقستاندا بىردە-ءبىر مامان جوق. ءبىر كەم دۇنيە...

كىتاپتىڭ مازمۇنىن تولىق اشپاي-اق قويايىن. قىزىقساڭىزدار وزدەرىڭىز وقىپ الارسىزدار. كىتاپتان نە تۇيگەنىمدى قىسقاشا جازا كەتەيىن:

بىرىنشىدەن: الەمدەگى ءدىن اتاۋلىنىڭ ءبارى دە حالىقتى باسقاراتىن قۇرال عانا. ونى دۇرىس قولدانا بىلسەك حالىقتى جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالاتىن قۇرال بولماق. ال دۇرىس قولدانا الماساق كەرسىنشە حالىقتى ۇلت رەتىندە جويىپ، توبىرعا اينالدىراتىن اسا قاۋىپتى قارۋعا اينالادى. ءدىن ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ونى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قاراي رەفورمالاپ، بەيىمدەۋ كەرەك. سەربيا جاعدايىندا حريستيان ءدىنى سەربتەردى وسمان يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىندە جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. ول ءۇشىن 13 عاسىردا اۋليە ساۆۆا قاسيەتتى جازبالار مەن دۇعالاردى سەرب تىلىنە اۋدارىپ، اۆتوكەفالدى سەرب پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ نەگىزىن سالدى. ءسويتىپ، ءدىن ۇلتتىڭ تىرەگىنە اينالدى. ال بىزدە ءبارى كەرسىنشە. ءدىن ۇستانامىز دەپ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدەن باس تارتىپ، ارابقا اينالىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ بارا جاتىرمىز... شەراعاڭشا ايتساق تاعى دا سول – «ءبىر كەم دۇنيە...».

ەكىنشىدەن: كەز-كەلگەن ەلدىڭ تۇبىنە جەتەتىن ءوزارا قىرقىس (مەجدوۋسوبيە). بيلىككە تالاسىپ ءوزارا قىرقىسقان توپتار تالاي ۇلى مەملەكەتتەردىڭ تۇبىنە جەتكەن. مۇندايدا قازاق «بىرلىك بولماسا تىرلىك بولمايدى» دەپ قىسقا قايىرعان.

ۇشىنشىدەن: بيلىك باسىنداعىلار (ۆەرحۋشكا) قاشان دا جاقسى ءومىر سۇرگەن. ءتىپتى وتارشىلىق جاعدايدىڭ وزىندە دە. بيلىكتەن ايىرىلسا دا باسقىنشىلارمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ولارمەن قۇدالاسىپ، بايلىقتارىن ساقتاپ قالىپ، مولشىلىقتا ءومىر سۇرەدى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايى قاشان دا قيىن. وتارشىلدىقتا بولسا دا، تاۋەلسىز ەلدەرىندە بولسا دا.

تورتىنشىدەن: ەزگىدەگى حالىقتاردىڭ ىشىنەن ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، بوستاندىققا باستايتىن كوسەمدەر مىندەتتى تۇردە شىعادى. الايدا سول كوسەمدەردىڭ ءبارى بىردەي حالقىن باقىتقا جەتكىزە بەرمەيدى. ولار حالقىنا تاۋەلسىزدىك الىپ بەرگەننەن كەيىن سول حالىقتى وزدەرى ەزگىگە سالادى. وزدەرى شەكسىز بيلىك جۇرگىزىپ قانا قويماي، سول بيلىكتەرىن ديناستيالىق جولمەن ۇرپاقتارىنا قالدىرۋعا تىرىسادى. مونارحيا جاعدايىندا قالدىرادى دا. (مونارحيستەردى ەشقاشان دا تۇسىنگەن ەمەسپىن). حالقىنا تاۋەلسىزدىك الىپ بەرىپ قانا قويماي، سول حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن ايانباي تەر توككەن دجوردج ۋاشينگتون، مۇستافا كەمال اتاتۇرىك، لي كۋان يۋ سياقتى «ۇلى» تۇلعالار الەمدە وتە سيرەك. ۇلت اكەلەرىنىڭ كوبى مەملەكەتتى ءبىر قولىمەن قۇرسا، ەكىنشى قولىمەن بۇلدىرەدى.

بەسىنشىدەن: جەكەلەگەن ادامدار عانا ەمەس، تۇتاس حالىق تا اداسادى كەيدە. تۇتاس ءبىر حالىقتى اداستىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا پوپۋليست ساياساتكەر جەتكىلىكتى. 19 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، سەربيا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن اينالاسىنداعى وزگە حالىقتاردى دا وسمان ەگزىسىنەن بوساتىپ، سەربيانىڭ قولاستىنا بىرىكتىرىپ، ۇلى مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى يدەيا پايدا بولدى. بۇل يدەيانى كوتەرگەن سول كەزدەرى سەربيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، كەيىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان يليا گاراشانين (1812-1874) دەگەن ءبىر ساياساتكەر ەدى. يدەيا سەرب حالقىنىڭ قۇلاعىنا مايداي جاقتى. حالىق اراسىندا جاپپاي قولداۋعا يە بولىپ يدەيا-ۆيرۋسقا اينالدى. ارينە، بۇل يدەيانى تولىقتاي جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، الايدا 20 عاسىردا يۋگوسلاۆيا سوتسياليستىك فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ارقىلى اتالمىش يدەيا جارتىلاي جۇزەگە استى. مۇنىڭ ارتى يۋگوسلاۆيا ىدىراعان كەزدە قىرعىن سوعىسقا، اقىرى سەرب جەرىنىڭ بولشەكتەنۋىنە الىپ كەلدى.

التىنشىدان: ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تاريحىندا ايتۋعا اۋىز بارمايتىن ماسقارا تاريحي وقيعالار كوپ بولعان. مىسالى: 19 عاسىردا سەرب حالقىنان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسقارعان ەكى كوسەم بولدى. ءبىرى – كاراگەورگي پەتروۆيچ، ەكىنشىسى – ميلوش وبرەنوۆيچ. ولار 1804-1813 جىلدارى ءبىرىنشى جانە 1815-1817 جىلدارى ەكىنشى سەرب كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى. بۇل كوتەرىلىستەر سەربيا تاۋەلسىزدىگىنىڭ العىشارتى بولدى. بۇل ەكەۋىن ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ-جارۋعا بولمايتىن. «ءبىرى قامىردى يلەسە، ەكىنشىسى نان قىلىپ ءتىسىردى». الايدا بيلىككە تالاس ءبارىن باسقاشا شەشتى. 1817 جىلى كاراگەورگي ەلگە كەلگەندە ميلوش وبرەنوۆيچ ونى قاپيادا ءولتىرىپ، باسىن ستامبۋلعا تۇرىك سۇلتانىنا سىيلىق رەتىندە جىبەرەدى. مۇنىڭ ارتى كاراگەورگيەۆيچتەر مەن وبرەنوۆيچتەر ديناستياسىنىڭ 100 جىلعا جالعاسقان تارتىسىنا الىپ كەلدى. وسىدان كەيىن كەنەسارىنىڭ باسىن قىرعىزداردىڭ العانىنا شۇكىرشىلىك ەتۋ كەرەك شىعار بالكىم... كەنەسارىنى سول كەزدە قىرعىزدار ەمەس، جاۋلاسقان قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى ءولتىرىپ، باسىن ورىس پاتشاسىنا جىبەرگەندە نە بولار ەدى...؟ ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى...

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ

اقتوبە قالاسى،

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى

Abai.kz