Biraq sausaqpen sanarlyqtay. Sonyng saldarynan, maman tapshlyghy seziledi búl salada. Onay aqshany mastanghan jas buynnyng túraqsyzdyqqa úrynatyny taghy bar. Elimizding Tәuelsizdigimen týidey qúrdas otandyq PR turaly ótken aptada Almatyda úiymdastyrylghan PR-forumda elimizdegi eng tanymal piarshylardyng biri – Álisher Elikbaev myrzamen súhbattasqan edik. 

Iri kompaniyalardyng «әttegen-ayy» bar

– Álisher, sizdinshe, qazaqtildi piar­shylardyng basty problemasy nede?

– Qanshama jyldar boyy biz oryssha sóilep keldik. Piar salasyndaghy kәsiby qauymdastyq ta oryssha qalyptasty. Biraq PR-forumda aitylghan keybir pikirmen kelispeymin. Mәselen, Qayrat Núrtas siyaq­ty qazaqsha әn aitatyndargha tóbeden kýle qarau, olardy mensinbeu – jansaqtyq. Olardyng barlyghynyng da elimizding týk­pir-týkpirinde myndaghan tyndarmany bar. Demek, qazaqtildilerge shekesinen qaraytyndardyng Jerge týskenderi jón. Búl jerde Bayan Esentaevadan ýlgi alsa, artyqtyq etpeydi. Bayan «Ghashyq jýrek» filimi arqyly Meyrambek Bespaevtyng kim ekenin kórsetumen birge Meyrambek arqyly kinoteatrlargha kórermendi kóptep tartugha mýmkindik baryn dәleldedi. Búl jerde ózi orystildi bolsa da, aralasatyn ortasyn qazaqtildilerden qúraghan Bayan Esentaevanyng da enbegi bar. Meninshe, iri kompaniyalar orystildilerge qatar qazaqtildi auditoriyagha da nazar audarghany abzal. Bәrimizding tútynatyn tauarlarymyz, kiyetin kiyimimiz ben paydalanatyn zattarymyz – bir. Mәselen, kir nemese ydys juatyn úntaq, tis pastasy t.b. 

– Songhy kezderi el auzynda «memle­kettik tapsyrystan bas tartylady eken» degen sybys bar. Sonday-aq, «memlekettik tapsyryssyz qazaqtildi BAQ-tyng kýni qaran» degen pikir taghy bar. Eger memlekettik tapsyrys shynymen toqtatylsa, qazaq BAQ-tyng jaghdayy qalay bolady?

– Memlekettik tapsyrystan bas tartudy jaqtaytyndardyng kópshiligi memlekettik til, nasihat turaly sóz qozghalghanda bas kóteredi. Sondyqtan meninshe, búl mәselede qazaq tilindegi BAQ-tyng joghaltary az. Memlekettik tapsyrys degeniniz – kýn kóru ýshin bәsekelestikke qabiletti boludyng qajeti shamaly. Qol qusyryp qarap otyryp-aq, aqsha tabugha bolady. Kerisinshe, jekemenshik BAQ nәpaqa tabu ýshin jantalasugha mәjbýr. Alayda, memlekettik tapsyrys esebinen kýn kórip otyrghan qazaqtildi BAQ-qa qaraghanda oqyrmangha sózi ótimdi әri tanymal. Eger memleketke tiyesili emes qarajat tartylatyn jobalar bolsa, tiri jan qyzyqpaytyn sýrensiz saytty san qúbyltyp, auditoriyasy óte auqymdy aqparat qúralyna ainaldyrugha bolady. Qoghamgha yqpaly zor qazaqtildi sayttardy jýzege asyra otyryp, balama BAQ-ty qalyptastyramyz.

– Siz basqaratyn Voxpopuli saytynda qazaqtildi auditoriyany qalay tartasyzdar?

– Budjetimiz ben újymymyz shaghyn. Sondyqtan materialdar kóbinese oryssha dayyndalady da, bir tәulikting ishinde qazaqshagha audarylady. Eger qazaqsha jaqsy jazatyn fototilshini kezdestirsem, mindetti týrde júmysqa alam. Búghan deyin qazaqsha material dayyndap, ony orysshagha audartqan bir-eki maqalamyz boldy. Sayttyng jetekshisi retinde ózimning qazaqsha asa jaqsy bilmeytinimdi ashyq moyyndaymyn. Qysqasha mәtinderdi oqyp, týsine alam, tughandarymnyng arasynda, dýkender men meyramhanalarda az-maz qazaqsha sóiley alam, biraq tym kólemdi dýniyelerdi týsinu qiyn. Sondyqtan sayttaghy kýn tәrtibin, kóteriletin taqyryptardy oryssha qúram. Biraq suretke jaqsy týsiretin әri qazaqsha maqala jaza alatyn kәsiby mamandardy kezdestirsem, mindetti týrde júmysqa alar edim. Qazir orystildiler arasynda «Qayrat Núrtas qalaysha bedeldi? Meyrambek Bespaevty tóbege ne ýshin han kóteredi? Beybit Qorghan da ataqty ma?» degen siyaqty ishtey qarsylyq pen narazylyq bar. Biraq halyq kóp shoghyrlanghan aimaqtargha barsanyz olardyng orny bólek. Ýstine qymbat kos­tum kiyip, kózine kózildirik taghyp, aqyldy kórinuge tyrysqanynmen, oryssha aitqan sózindi eshkim tyndamaydy. Esesine, dәl sol sózdi Qayrat, Meyrambek ne Beybit aitsa, sózsiz qúlaq týredi. Biraq qazaqtildi aghayynnyng kimderdi ruhany túrghyda ýlgi etetinin әzir bilmeymin. Kýn sayyn Múhtar Tayjan, Aydos Sarym t.b. túlghalardyng BAQ arqyly ne aitatynyn, kýn tәrtibine qanday mәseleni shygharatynyn, men siyaqty Ana tilin bilmeytinderge qanday kózqaras ústanatynyn qadaghalap otyramyn. 

«Kәsiby mamandar tapshy»

– Qazirgi piar-naryqtyng eng ózekti mәselesi qanday?

– Birinshiden, kәsiby mamandar tapshy. Mysaly, keyde birden ýsh piarshy izdeytin kompaniyalar bir de bireuin taba almay, bas­tary qatady. Negizi kompaniyalar tarapynan qoyylatyn basty talaptardyng biri – enbek ótilining barynsha úzaq boluy. Al bizding jas mamandar kerisinshe, bir orynda úzaq otyrudy únatpaydy. Mәselen, bir jerde bir jyl júmys istegennen keyin basqa jerden jalaqysy sәl joghary júmys tabylsa, solay qaray syrghyp ketedi. Joghary jalaqynyng sonynda jýrip, tәjiriybe jinaqtau mýmkin emes. Mysaly bir jerde otyrghanyma 7 jyldan asty. Men ýshin eng manyzdysy – ailyq emes, osy júmysym arqyly ómirbayanymdy, enbek jolymdy qalyptastyryp jatyrmyn. Al bir jerden ekinshi jerge sekirip jýretin jas mamandar múndaygha asa mәn bermeydi. Onyng ýstine, qazirgi otandyq piar-naryq – túraqsyz. Kompaniyalar ýshin eng ózektisi – tәjiriybe men túraqtylyq. Ekinshi bir qiyndyq, piarshylargha qyzmet kórsetushi maman retinde qaraydy. Búghan piarshylardyng ózderi kinәli. Men júmys barysynda júmysqa qabyldaushylargha bastyghym retinde emes, seriktesim retinde qaraymyn. Ózim qyzmet etetin kompaniyamdaghy kez kelgen departamentke baryp, kerekti aqparatty jedel ala alamyn. Sonday-aq Larisa Pak degen әriptesimiz bar. Ol elimizdegi bir bank­te qoghammen baylanys, piar boyynsha viyse-preziydenttikke deyin kóterilgen. Ókinishke qaray, ózin de, sózin de syilata alatyn osynday piarshylar az. 

– Meninshe, kәsiby túrghyda ózin ózi ýnemi damytyp otyratyn әri óz qarym-qabiletine senimdi mamandardyng azdyghynan tuyndaytyn siyaqty?

– Bar týitkil, jas mamandardyng kópshiligi bizding on jylda qol jetkizgen tabysymyzgha bir-aq sәtte jetuge tyrysady. Olar qolda bardy qanaghat etkisi kelmeydi. Mәselen, qazir myng dollarlyq ailyqpen júmysqa túrsa, birneshe aidan keyin jalaqysyna kónilderi tolmay, ishtey narazy bola bastaydy. Eger basqa jerden sәl kópteu ailyq úsynsa, oilanbas­tan júmysyn auystyra salady. Auyrdyng ýsti, jenilding astymen jýruge qúmar. Jeti jyl búryn 150 myng tenge ailyq alatynmyn, qaghazbastylyq kóp boldy, júmysym auyr edi. Biraq shyday bildim. Osynyng arqasynda jalaqym birneshe ret ósti. Ter tóge jýrip, tәjiriybe jinaqtadym, uaqyt óte kele bedelim de edәuir ósti. Al bir júmysqa boyyn ýiretip ýlgermey jatyp, basqa jaqqa qyzmet auystyratyn jas mamandar túraqtylyqqa asa mәn bermeydi. Sol sebepti, býgin bir kompaniyanyng abyroyy ýshin ter tókse, erteng basqanyng jyrtysyn jyrtady. Piar naryghy múndaydy әste keshirmeydi, tez satylatyn mamannyng bedeli men yqpaly da mardymsyz. 

– Sheneunikter – memlekettik piarshylar. Sizdinshe, olar memleketti jarnamalau mindetterin qalay atqaruda?

– Meninshe, Ýkimetting piar mәselesindegi qyzmeti aqsap jatyr. Sheneunikter atqaryp jatqan júmystaryn halyqqa úghynyqty etip jetkize almaydy. Kýni keshegi «patamushta, patamushta» mәselesi – sonyng aighaghy. Meninshe, Serik Ábdenov eldi aralay jýrip, әleumettik saladaghy reformany júrtqa týsindiru arqyly halyq arasyndaghy shiryghu men narazylyqty bәsendetti. Eger ol kabiynetinde otyryp alyp, zang jobasyn qabyldatugha kýsh salghanda qoghamdaghy jaghymsyz jayttar jiyileui mýmkin edi. Ol adamdarmen kezdesem dep elding mazaghyna qaldy, júmyrtqa da laqtyryldy. Ókinishke qaray, qyzmetin kabiynetining tór qabyrghasymen shekteytin sheneunikter Ábdenovke: «Saghan sauap boldy. Halyqqa týsindirem dep neng bar edi? Negizgi mindeting – zang jobasyn aldymen Mәjilis bekitsin, sosyn – Senat. Odan keyin Elbasy qol qoyady Biz siyaqty kabiynetinnen shyqpay, jyly jerde otyrmaysyng ba? Aymaqtardy aralap neng bar?», – dep sókti. Olardyng janylysatyn túsy da – osy. Qoghammen etene aralasudan qashu – dúrys emes. 

– Ábdenovpen qúshaqtasyp týsken suretinizden keyin әleumettik jelilerde sizge ashulanghandar men narazylyq tanyt­qandar kóp boldy. Kózdegeniniz ne?

– IYә, júrttyng ashuyna tiygen zang jobasyn qoldaytyn ministrmen suretke týsuim tipti dostarymnyng da qytyghyna tiydi. Maghan habarlasyp, kinә artqandar tabyldy. Olardyng úghymyndaghy Álisher Elikbaev meyirimdi әri «sen tiymesen, men tiymen» balaqay bolatyn. Biraq men ministrmen suretke әdeyi týstim. Búl da piardyng bir týri. Biraq múnyng astarynda eshqanday qarjylyq seriktestik joq. Tek bir ret kezdesip, súhbat aldym, sosyn telefon arqyly sóilestik. Bar bolghany sol. Bir qyzyghy, sudy ýnemdender dep elge kýlki bolghan әri jaghymsyz әser qaldyrghan Baybekpen týsken suretime eshkim ashulanghan da tandanghan da joq. 

«Qyzmetimiz keyde әdil baghalanbaydy»

– Býginde Qazaqstandaghy eng bedeldi piarshylardyng qataryndasyz. Eger memleketting jarnamasyn jasaugha qyzmetke shaqyrsa, barasyz ba?

– Memlekettik qyzmetkerlerding jala­qysy tómen. Men ýshin eng manyzdysy, bir ýzim nandy adal enbekpen tabu. Ári Baqytjan Júmaghúlovtyng kezinde «Núr Otan» HDP baspasóz qyzmetining jet­kishisi bolgham. Preziydenttik saylaudy oida­ghyday ótkergennen keyin baspasóz qyz­metining barlyq júmyskerin Preziydent әkimshiligine qyzmetke shaqyrdy. Biraq men búl úsynystan bas tarttym. Óitkeni, sayasy piar men memlekettik qyzmette baigha mýmkindik bermeydi. Jemqorlyqqa úrynu – tabighatyma jat nәrse. Kommersiyalyq joldy tandaghanym sondyqtan. Sonymen qatar men jurnalistik kәsibimnen de qol ýzgen emespin. Mysaly Almaty әuejayynda túryp jatqan palestinalyq azamatqa jurnalist retinde kómektestim. Onyng qolyna fotoapparat berip, onyng ne istep, ne qoyyp jatqanyn jazyp túrugha kenes berdim. 

– Qazirgi piarshylardyng kóbisi kezinde jurnalist bolghandar. Meninshe, olar da jurnalistikadan qol ýze almay jýrgen siyaqty...

– Piar-naryqta jazylmaghan zang bar: «Jurnalistika men piardy bir-birine aralastyrmau kerek». Meninshe, búl dúrys emes. Óitkeni, eger sayttaghy jurnalister mening kónilimnen shyghatynday dengeyde júmys istese, men piarmen shekteler edim. Mәselen, qoghamdaghy qyzu pikirtalasqa sebepker bolghan ministr Serik Ábdenovpen súhbat ótkizu arqyly onyng jan-dýniyesine terenirek ýniluge tyrystym. El auzynda jýrgen talay qauesetti teriske shygharatyn faktiler taptym. Júmyrtqa laqtyryp, dýiim júrttyng aldynda masqara bolsa da mәdeniyettilik tanyta bildi. Naryzylyq bildirgen otandasyna keshirimmen qarady. «Ábdenovting orynbasary nege óz-ózine qol júmsady?» degen súraqty maghan deyin bir de bir jurnalist qoyghan joq. Esesine, ministrge kinә artqandar kóp boldy. Shyn mәnisinde, Qazaqstannyng shyghys bóliginde suisid derti asqynghan. Álgi azamattyng ajalyna ministrding týk qatysy joqtyghyn dәleldeytin aighaqtar bar. Aytayyn degenim, eger jurnalister men qalaghan dengeyde júmys istese, men tek piar salasymen bas qatyrar edim. 

– Sayt oqyrmandaryn qatty qyzyqtyratyn basty taqyryp qanday?

– Qazaqstannyng tabighaty. Jerimiz ken. Úlan-baytaq dalamyz ruhany baylyqqa toly. Eger Tughan jerimning osynday baylyghy qyzyqtyrmasa, Voxpopuli saytyn ashpas edim. Ýsh jyldan beri qaramaghymdaghy jurnalisterdi elimizding әr aimaghyna attandyryp, ol jaqtaghy tarihy dýniyelermen, jalpy tynys-tirshiligimen tanysugha tyrysamyn. Sayttyng arqasynda búghan deyin bilmegen talay nәrseni ýirendim. Endigi maqsatym – Qyzylorda oblysyn, әsirese, Aral aimaghyn zertteu. Aqtau men Atyrau óniri de qatty qyzyqtyrady. Maghan ondaghy halyqtyng qalay ómir sýrip jatqany qyzyq. Jurnalister dayyndaghan material arqyly Tughan jerim turaly maghlúmatymdy arttyramyn. Búl әrbir azamattyng boyyndaghy patriottyq sezimdi kýsheytuge sep. Álbette, saytty ashugha ózimdi tanytu ýshin nemese qarjy tapshylyghynan barghan joqpyn. Óitkeni piar mamany retinde de, media-menedjer retinde de men óte joghary baghalanamyn. Yaghni, eshqashan qarjydan qysylghan emespin. 

– Qazir piarshylardyng kópshiligi shet elderge qonys audarugha qúshtar. Múnyng sebebin qalay týsinesiz?

– Qazaqstandaghy piar naryghynyng auqymy tar. Otandyq naryqta әbden pisip-jetilgender endi bәseke kórigi qyzghan naryqtarda tәjiriybe jinaghysy keledi. Búl patriottyq sezimning tómendiginen emes, meninshe. Olardyng barlyghy da elimizde piar naryghynyng júldyzy bolghan, kýrep aqsha tapqandar. Mәselen, Erik Solo qazir Mәskeude kәsiby bilimin úshtauda. Kezinde bir keshti jýrgizgeni ýshin 4-5 myng dollar kóleminde qalamaqy alatyn. Múnday keshterding aiyna birneshe ret bolatyny belgili. Yaghni, qarjylyq túrghyda tәuelsiz әri bedeldi piarshylar shygharmashylyq daghdarysqa úshyramas ýshin auqymy keng naryqtardy betke alady. 

– Elimizde otandyq piarshylarmen birge sheteldik mamandar da júmys isteude. Olardyng enbegi әdil baghalana ma?

– Ókinishke qaray, әdil baghalanbaydy. Juyrda әleumettik jeliler men otandyq telearnalardan kórgen bolarsyz, osy mәseleni Bayan Esentaeva da qozghady. Bir keshti jýrgizuge tiyis bolghan bir reseylik júldyz kelmey qalypty. Bayangha úsynys bildirilgende ol reseylik әriptesine tólenui tiyis qalamaqynyng qansha ekenin súrapty. Sóitse, 25 myng dollar eken. Bayan: «Jaraydy, eger sol aqshany maghan tólesenizder, men keshti jýrgizuge qarsy emespin», – deydi. Habarlasyp túrghan otandas shoshyp ketipti: «Qalaysha 25 myn? Siz degen ózimizdiki emessiz be?», – dep. Kórdiniz be, alalaushylyq qayda jatyr. Taghy bir mysal, eger reseylik maman Qazaqstandaghy bloggerlerge trening ótkizse, oghan otandyq bapkerge qaraghanda әldeqayda kóp mólsherde aqsha tóleydi. Biraq ekeumizding aitatynymyz, ýiretetinimiz – bir. Jalghyz aiyrmashylyq: reseylik maman bizding Internet naryqtaghy ahualdan beyhabar. Al ony kýnde sýzgiden ótkizip otyratyn bizding maghlúmatymyz kóp. Sondyqtan treningterde aitylatyn nәrseler Resey, Ukraina nemese Amerikanyng emes, Qazaqstannyng ómirine qatysty boluy tiyis. 

– Kәsiby túrghydan algha qoyghan maqsattarynyzben bólisseniz?

– Memlekettik tapsyrysqa da, qarjylyq alpauyttardyng qarajatyna da qatysy joq, tek jarnamanyng esebinen kýn kóretin tәuelsiz BAQ qalyptastyrghym keledi. Búl әbden mýmkin. Men basshylyq etetin sayt byltyr jarnamanyng arqasynda 120 myng dollar kóleminde kiris kirgizdi. Biraq 2013 jyldyng alghashqy 5 aiynda shyghyn kóp. Óitkeni shtatty keneyttik, saytta janadan aidarlar ashtyq, qosymsha qún salyghyn tóleytin boldyq. 

– PR-forumgha qatysushylar BAQ-ty qosymsha qún men baspagha ketetin shyghyndardan bosatugha qatysty úsynys aitty. Siz osy úsynysty qoldaysyz ba?

– Áriyne, qoldaymyn! Internettegi sauda nege tez damydy? Óitkeni, býkil әlem boyynsha adamdar ýilerinen shyghugha, úzynnan- úzaq shúbalal kezekte túrugha erinetin jaghdaygha jetti. Osynyng arqasynda Internet damy bastady. AQSh pen Úlybritaniya, basqa da damyghan memleketterde Internet arqyly sauda jasaghandargha arnayy jenildikter qarastyrdy. Qazaqstanda olay emes. Internet naryq damugha tyrysqanmen, off-line saudadaghylardyng shanyna kómilip qalady. Qazir Internet naryqta da onay jolmen paydagha shash-etekten kenelip jýrgen alayaqtar kóp. Mәselen, jarnamalyq Internet basylymdargha eki qyzmetker alsa, jetkilikti. Olar orasan zor kólemdegi aqparatty erkin iygere alady. Sonday-aq, blog-platformalarda siz ýshin júmysty oqyrmandar jasaydy. Al Voxpopuli siyaqty shtatta qyzmetkerleri bar, kәsiby mamandarmen júmys jasaytyn sayttardyng jóni bólek. Sondyqtan jasalatyn jenildikter sapaly sayttardyng sanyn arttyrady.

– Ángimenizge rahmet!

Ángimelesken 

Nәziya Joyamergenqyzy

"Týrkistan" gazeti