«Úyada ne kórsen, úshqanda sony ilesin» deydi qazaq halqy. Otbasynda qanday tәrbie kórse, bala erjetkende sol tәrbiyeni qoghamda, ózi jýrgen ortasynda qoldanady. Ata-anasynyng meyirimine bólenip, jaqsy men jamandy ajyratudy ýirenip, sanasyna iygi maqsattardy, ruhany qúndylyqtardy sinirip ósken baladan naghyz elin, jerin sýigen patriot, adamgershiligi mol azamat qalyptasatyny anyq. Bala tәrbiyesindegi dәstýrler, qalyptasqan әdet-ghúryptar әr otbasynda әrtýrli. Jetkinshekting azamat bolyp ósuine otbasyndaghy ózara qarym-qatynastyng әseri kýshti.

Otbasyndaghy dәstýrler janúyanyng psihologiyalyq jaghdayynyng ajyramas bóligi. Onyng balagha degen әseri orasan. Otbasylyq dәstýrler zanmen, belgili bir aktilermen bekitilmeydi, ol qoghamdyq pikirding kýshimen saqtalady jәne ejelgi ata-dәstýrding janasha jalghasy bolyp tabylady. Dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar demekshi, kóne dәstýrlerding keybiri ózining manyzyn joghaltady, al keybiri zamanyna say ózgerip,manyzy artyp, týrlene týsedi. Búl tabighy prosess. Ejelgi әdet-ghúryptarding zamanauy qúbyluy onyng tәrbiyelik maghynasyn joghaltady degen sóz emes. Kóptegen otbasylar ózderining erejesine say, ata-bala dәrtýrinen ónege ala otyryp, parasatty әdet-ghúryptar qalyptastyrghan. Ol ýshin qatty kýsh saludyng qajeti de joq. Ol ózdiginen atqaryla beretin dýniye. Sonymen, bala tәrbiyesinde manyzy joghary otbasylyq  dәstýrlerge toqtalayyq.

Sonyng biri – otbasylyq kenes dep atalady. Otbasy mýsheleri apta ishindegi bir kýndi belgilep, ýstel basyna jinalyp, janúyada bolyp jatqan barlyq mәseleni ortagha salady. Sheshimin tabady. Ekinshisi, otbasynyng tabighat ayaghysan shyghyp túruy. Balalrdy tabighatqa alyp shyghyp, qorshaghan ortany qorghau, taza ústau, ósimdik pen jan-januarlargha qúrmetpen qarau, tughan jerining tabighatyn sýige baulu óte manyzdy. Mәselen, qysty kýni alghashqy qar jaughanda dalagha shyghyp, aqqala jasau, kónildi uaqyt ótkizu nemese kóktem mezgili tughanda ainalany tazartyp, aghash egu paydaly, tәrbiyelik manyzy joghary dәstýrler. Odan keyingi әdetting biri – balalardy kitap oqugha baulu. Kitap oqudyng jas úrpaqtyng oiyn týzu qalystaptyruda atqarar qyzmeti úshan-teniz ekeni barshagha ayan. Oqyghandy taldap, miyna toqudy ýiretken abzal.

Oqylghan kitaptan alatyn әser men otbasyndaghy jaqyn adamdardan alatyn tәrbie bala dýniyetanymyn qalyptastyruda asa manyzdy faktor bolyp sanalady. Búl faktorlardyng biriguinen balanyng boyynda tyn, tereng aqyl payda bolady. Múnyng bәri tabighy jýredi, kitap oqudy ýirengen bala taghy kitap oqityn balany tabady ne bolmasa dostaryn kitap oqugha qyzyqtyrady. Múnday kezde balanyng oqugha degen yntasy ashylyp, әuesqoylyghyn oyanady. Kitap betinen kórgen әdep normalaryn, moralidyq normalardy jaqyn adamdarynyng boyynan kórip, adamgershilik túrghydan qalyptasuyna negiz qalanady. Otbasyndaghy tәrtip mәselesi dep otbasylyq dәstýrlerding bir týri desek qatelespeymiz. Oghan otbasy mýshelerining mәdeniyeti, ózin-ózi ústauy, sóileui, minez-qúlqy, jýris-túrysy kiredi.

Balanyng azamat bolyp qalyptasuynda mәdeny oryndargha baryp, tanysuy kóp әserin tiygizedi. Teatr, kino, konsert, mәdeny is-sharalargha baryp kórui onyng tanym kókjiyegin keneytedi. Kóptegen otbasylarda mereke kýnderin, otbasy mýshelerine qatysy bar eleuli kýnderdi atap ótu qalypty jaghdaygha ainalghan. Búl da otbasy ýshin manyzdy qúndylyqtyng biri. Eresekter men balalar birgi mәz-meyram bolyp dayyndalyp, birge týrli oiyn-sauyqtar úiymdastyrylady. Qonaq kýtedi, әr eresekke, әr balagha tapsyrmalar beriledi. Múnyng bәri otbasy mýshelerin jaqyndastyryp, ata-ana men balanyng qarym-qatynasyn nyghaytady. Jaqyn adamdardyng bir-birin jaqsy kóre týsuine sebepker әri sanasynda keremet estelikter qaldyrugha kómektesedi. Bala múnday oqighalardan ózine belgisiz jana dәstýrlerdi ýirenedi, ýlkenderding keleli әngimelerinen taghlym alady. Ata-anasyna jәrdemdesip, jauapkershilik alghan balanyng boyynda iskerlik qasiyeti damidy.

Jaqsy dәstýrler әrqashan otbasyn biriktiruge júmys isteydi. Otbasylyq merekelerde әuletting ýlken-kishisi jinalyp, birlikting ýlgisin, arqa-jarqa sóilesui bir-birine bauyrmaldyqtyng kóirinisin berip, ósip kele jatqan úrpaqqa ónege kórsetedi.

Osynday maghynaly dәstýrler óskeleng úrpaqtyng dúrys azamat bolyp qalyptasuyna ýlken septigin tiygizedi. Alayda, qazirgi zamanda balalaryna qaraugha, otbasylyq dәstýrlerdi ústanugha uaqyty joq, júmysbasty ata-analar kóp. Jalpy ata-analar bala tәrbiyesinde mynaday qatelikterge jol berip jatady:

Bala 5 jasqa tolghansha, yaghny mektep jasyna jetkenshe oghan túraqty týrde kónil bóle almauy; balany shamadan tys qorghauyna alu, osy orayda «qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shoqtyrmay» degen qazaqtyng sózi bar. Ýidegi barlyq eresek adamdardyng jalghyz kishkentay balagha qatty nazar audaruy. Sonday-aq, kýndelikti túrmysta kópshilik ata-ananyng «balama ózim kórgen qiyndyqty kórsetpeymin» degen ústanymy bolatynyn bayqaymyz. Osy ústanymdy shamadan tys oryndaymyn dep balagha jauapkershilik bermeu – qate әreket.

Ata-ananyng ruhany júpyny boluy, últtyq tәrbie men etnopedagogika iliminen maqúrym boluy, otbasy pedagogikasy bilimining jetkiliksiz boluy úrpaq tәrbiyesine keri әser etetin faktorlardyng biri. Búl adamgershilik normalaryna qayshy aqparatty tútynatyn, týrli qatigezdikke beyimdeytin kontentti paydalanatyn, jan-dýniyesi jadau jetkinshekti qalyptastyrady. Psiholog mamandar ata-analardyng kóbine bala tәrbiyesinde jiberetin qateligi: materialdyq jaghynan qamtyp, tәrbie berudi keyinge qaldyru, ekinshi oryngha týsiru ekenin aitady.

Balanyng tәrbiyesi otbasynyng materialdyq jaghdayymen ólshenbeydi. Bala tәrbiyesinde «bir sheksizdikten ekinshi sheksizdikke ketuge bolmaytynyn» aitady sarapshalyr. Mәselen, sonyng birinshisi: tym erkinsitip, óz betine qoya beru, qatelikterin týsindirmeu, shara qoldanbau, betaldy maqtau bolsa, oghan qarama-qayshy әdis: asa qataldyq tanytu, úryp-soghu, orynsyz jazalau, balanyng qateligin týsindirmey, dýrse qoya beru, qorqytu bolyp sanalady. Ókinishke oray, osynday qatelikter oryn ala bastaghan kezde, balanyng oqu ýlgerimi tómendeydi, qoghamdyq júmystargha qyzyghushyly sóne bastaydy. Al otbasynda bala tәrbiyeleu jóninde týrli әdebiyetterden oqyp, izdengen, bala tәrbiyesining dúrys әdis-tәsilderin aiqyn týsingen ata-analardyng balalarynyng qoghamdyq belsendiligi әldeqayda erte damidy. Auqatty otbasylardyng balasynyng sózin eki etpey, aitqanyn isteui, alamyn degen dýniyesin sózge kelmey alyp berui, ýy tirligine aralastyrmauy, balanyng bolashaqta ózimshil, jalqau, infantilidi, tek basqanyng esebinen ómir sýrip, ózi eshtenege qol jetkize almaytyn qoghamnyng bir mýshesine ainaldyrady. Tura sol siyaqty osy sipattalghan әdiske qarama-qayshy әreket etken ata-analar da balalarynyng tura joldan tayqyp ketuine әser etedi. Olar asa qataldyqpen tәrbiyeleymin dep, әrtýrli qysym kórsetip, tyiym salyp, azdaghan bilmestikke qatal týrde jazalap, ar-namysyn qorlaytyn әreketter jasau arqyly óz balasyn jekkórushiligine úshyraydy. Múnday jaghdayda bala ata-anasyn syilamaydy, qoghamgha óshpendiligi bolady.

Balany tәrbiyeleudegi otbasylardy ýsh topqa bólip qarastyrsaq bolady: Birinshisi, balany qalay tәrbiyeluding parasatty jolyn biledi, ózining otbasylyq dәstýrleri qalyptasqan, balalaryna tek ýide jaqsylyqty ýiretip qana qoymay, olardyng mekteptegi qoghamdyq júmystaryna qyzyghushylyq tanytyp, kómektesip ózge ata-analargha ýlgi kórsetetin toptaghy otbasy. Ekinshisi, qoghamnyng basym kópshiligin qúraytyn top – balalaryna ónegeli tәrbie bergisi keledi, biraq onyng әdisin-tәsilin bilmeydi. Ýshinshisi, balagha tәrbie beru jolyn bilmeydi, biluge de tyryspaytyn tómengi әleumettik top. Kóbine osynday otbasylardan «qiyn» balalar shyghyp jatady.

Búl jerdegi negizgi mәsele – ata-analardyng tәrbie beru beru jóninde naqty әdisterge jýginbeui, olardy jete týsinbeui. Mysaly, mektepting balalarmen júmys isteuining óz jýiesi qalyptasqan, sol siyaqty ýy ishinde de tәrbie beruding ózindik formasy boluy kerek.

Tәrbie berude, adamnyng joghary moralidyq qasiyetterin damytuda, adamgershilik sezimin, estetikalyq talghamyn qalyptastyruda qoghamdyq tәrbie instituttarynyng alar orny erekshe. Otbasy tәrbiyesi – búl da qoghamdyq tәrbiyening bir bólshegi, dúrys azamat qalyptastyrudaghy ata-ananyng mindeti. Memleket tarapynan balalardyng qoghamgha paydaly azamat bolyp ósuine kóptegen mýmkindikter jasalghan. Mәselen, analargha jәrdemaqy beru, balalardyng enbek, sport lagerilerinin, ghylymy tehnikalyq jәne kórkem shygharmashylyq ýiirmelerge qatysuyn qamtamasyz etu, әielderding halyq sharuashylyghyna qatysuyn ýilestiru. Al otbasynyng mindeti, balanyng ósip-jetiluine jaghday jasau, tәrtibin qadaghalau, enbekke baulu, bilim aluyn qamtamasyz etu. Mektepting mindeti, ata-analarmen údayy qarym-qatynasta bolu, bala tәrbiyesindegi olqylyqtardy týzetuge ýnemi eskertu jasap otyru, bilim beru.

Pedagogika ghylymdarynyng doktory Qalybekova Asma Ahmetqyzy bala tәrbiyesindegi otbasy men mektepting aiyrmashylyghy turaly bylay degen eken: «Biz úzaq uaqyttan beri balagha tәrbie beretin negizgi oryn mektep, al otbasy sonyng kómekshisi, seriktesi dep keldik. Biraq ómir ózi kórsetkendey, túlghany qalyptastyryp, qoghamgha qosatyn eng negizgi tәrbiyeshi – otbasy. Búdan biz qanday qorytyndygha kelemiz? Bala tәrbiyelep otyrghan әrbir ata-ana mekteptegi múghalimderden kem emes pedagogikalyq bilimdi, bilikti boluy kerek».

Sonymen, otbasyndaghy tәrbie balanyng adam bolyp qalyptasudaghy negizgi baspaldaq. Balada últtyq tanym jýieli qalanyp, últtyq sana-sezimi qalyptasqan jaghdayda ghana ol últ mýddesin oilaytyn, eljandy azamat bola alady. Eger adam otbasynyng ýlken qúndylyq ekenin týsinip, ata-ana aldyndaghy paryzyn óteuge beyimdelgen bolsa, óse kele ol búl baghyttyng birtindep Otan aldyndaghy boryshymen, azamattyq paryzyna úlasatynyn angharady.

Qaztay Ayana Serikqyzy

Abai.kz