Anglo-saks jәne hanzulardyng әlemdik ruhaniy-mәdeny jaulauy

Qytaydyng pishpek jazuy men aghylshynnyng QWERTY-i erteden-aq әlemdi ózine baghyndyrugha dayyndalghan alystan boljanghan strategiya men taktikalary ekenin bile bermeymiz. Bәlenbay myng pishpegi bar hanzu QWERTY terimi arqyly óz mәdeniyetin taratyp jatyr. Odan qútyludyng joly әr últtyng dýniyetanymy men dili-dinine negizdelgen sauatty audarma.

Kóptegen elderde Chayntauyn bar, әri aghylshynsha bilim alghan últtyq ziyalylar korpusynyng qanbaq kýshteri bar. Orta Aziya osy ekspansiyagha úshyray bastady. Orys әlemi ketkenimen onyng ornyn Orta Aziyada kim basady? Ázirshe әlem boyynsha osy eki alyp kýshpen kýresip jýrgen – jalghyz Erdoghan ghana.

Biz qalay kýresemiz? Qytaydaghy óz ata qonysynda otyrghan qazaqty qalay saqtap qalamyz? Olardy saqtaudyng jalghyz joly – eki el qazaqtary arasynda sayasat aralaspaytyn últtyq media kenistik qúrugha qol jetkizu. Ol Shyghys mәdeniyetining Buddalyq bútaghy Qytay, Japondy әm Kәristi mәdeny qyrynan qazaqqa tanytugha baghyt ústanugha tiyis. Osy elderding ilim-bilimi men búqaralyq әdebiyeti ruhany túnyghymyzdy laylay bastaghan Batys pen AQSh dilimiz ben dinimizge jat tanym-týsiniginen aryltu ýshin óte kerek-aq.

Basty kýres jazugha kelip tireledi. Orys tildiler de, qazaq tildiler de ylatyn jazuyna kóshu kerek. Ortaq jazu ýshin qazirgi orys kirilindegi 33 әriptik әlipbiyinen

Yo yo io

Y y

S s    ts

Ch ch    tsh

Sh sh shsh

juandyqty tanytu

i    jinishkelikti tanytu

n yu  iu

Ya ya   ia syndy toghyz әripting kózin joysaq, 22 әrip qana qalady. Onyng ishinde qazaq sóileu tilinde joq e, f, v jәne h bar. Olardy jeke bóletin bolsaq, 18 әrip pen dybys qana qalady. Oghan ózimizding ә,i,n,gh,ý,ú jәne q engizer bolsaq kóp nәrse útamyz.

Y men Y bir tanbamen jazylady degen týsinikten son,

Yo yo io

S s    ts

Ch ch    tsh

Sh sh shsh

i yu  iu estilui boyynsha jazylady dep ereje jasasaq, Putin bizdi tapanshamen atyp tastamaydy. Osy әlipbiyge orys tildi qandastarymyz ben otandastarymyzdy tartyp, tiling bólek bolghanmen, jazuyng bir bolu kerek degendi sanalaryna qúnggha tiyispiz. Búghan últshyldyghy bizden de artyq orys tildi qandastarymyz óz ýlesin eselep qosady.

Qazirgi kiril jazuynda qúmyq aghayyndar bizding q-ny, qosar әrip ki dep jazyp jýr. aghylshynnyng QWERTY-i boyynsha dauystylarymyz: ә-aa, i-i, ý-uu, ú-u jәne ó-oo dep jazar bolsaq, әlipby tanytqanda a-ә, o-ó jәne ú-ý júptarynyng aityluy men jazyluyn jeke oqytatyn bolsaq kóp nәrse útamyz.

Odan keyin sh-c q-q gh-h qosar j-zh n-ng nemese gh (gh) bir izge týsse býgingi týrli núsqadaghy WORD baghdarlamasy men kәmiptik serbister oqymaytyn tóbesi isip, ayaghy synghan әriptik ala qúlalyq bolmaydy.

Ylatyn jazuyna barsha qazaqstandyqtar kóshui kerek. Olay etpesek elimiz qaqqa bólinu qauipi aldynda túr! Bir últ – bir jazu ýshin kýreseyik!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz