Basy: Qostanay ónirining tarihy jer-su ataulary turaly birer sóz

Qostanay ónirining batys bóligindegi tarihy jer-su ataulary turaly «Qostanay ónirining tarihy jer–su ataulary turaly birer sóz» degen taqyrypta bizding tarapymyzdan qozghaghan mәsele Abai.kz portaly oqyrmandarynyng ýlken qyzyghushylyghyn tudyrdy. Bizder atalmysh taqyrypty jalghastyryp, endigi sóz kezegin batys aimaqtan soltýstikke qaray auystyrmaqpyz. Búl orayda sóz basyn Reseymen shektesetin aimaqty sholudan bastaymyz.

Ónirding batystan soltýstikke qaray sozylatyn shekarasy Ýy (Uy) ózeni arqyly belgilengen. Ózen soltýstikti kólbey ótip baryp Tobylgha qúyady. Ýy – «Uy» dep oryssha jazylghan ataudyng qazaqshagha dybystyq kalikamen berilgen audarmasy. Shyn mәninde ol qazaqtyng – Oy degen toponiymi. Batys Qazaqstanda Oiyl degen ózen bar. Ony oryssha kartalarda Uil dep jazady. Oy men Oiyl - bir týbirden tuyndaytyn gidronimder.

Oy ózenine Resey jaghynan qúyatyn ózenning atauy – Ýbeldi (Uvelika). Ýbe, ýba, oba – «su, ózen» degen maghyna bildiretin kóne týrki sózi. Oral-Sibir aimaghynda atalmysh týbirden taraytyn taraytyn birneshe ózen bar. Olar – Obi (Obe), Ýbe (Ufa), Obaghan (Marhabat: Arqada bir ózendi der Obaghan). Belgili tarihshy B.Ayaghan myrzanyng pikirinshe, «ob, obe» týbirin iran tilinen shyqqan degen konsepsiya – kenestik orys ghylymynda Sibir aimaghyndaghy týrkilik belgilerdi eskermeu, shettetu maqsatyndaghy sayasattyng yqpalymen qalyptasqan tújyrym. Tarihshy mamannyng búl pikirimen bizder de kelisemiz.

Sózdi soltýstikten bastaghanda, Ýy men Ýbeldi ózenining qúyar saghasyna ornalasqan (eki jaghy tabighy qorghanmen qorshalghan әskery strategiya túrghysynan manyzy zor meken) Troisk shahary turaly aitpay ketpeuge bolmaydy (1 suret).

1 suret. Ýy men Ýbeldi ózeni jәne Troisk shahary

Búl tústa bizder shahar atauynyng toponimdik qyr-syryna emes, onyng Qostanay ónirine tiygizgen tarihy mәn-manyzyn qysqasha sipattay ketkimiz keledi. Birinshiden, HÝIII ghasyrda Abylay hannyng Resey patshalyghymen jýrgizgen kelissózderining nәtiyjesinde Troisk qalasynda sauda-sattyq jýrgizu mәselesi sheshiledi. Demek, shahar Resey imperiyasynyng Orta Aziyagha qaray bet búru sayasatynyng alghashqy kezenderinen-aq sauda-sattyq ortalyghy bolyp qalyptasa bastaghan. Shahardyng gerbine jýk artqan týie beynesi belgilenui de beker emes.

Ekinshiden, 1868 jyly Torghay oblysy qúrylghan uaqytta Troisk shahary 1869-1884 jyldar aralyghynda 15 jyl shamasynda Qostanay uezining әkimshilik ortalyghy bolyp túrdy. Orynbor – Qostanay poshta joly Troisk qalasy arqyly óttti. Keyin sol joldyng ýstine Troisk Qostanay temirjoly salyndy. Qalada 1861 jyly alghashqy qazaq-orys mektebi ashylady. Ol mektep uezding әkimshilik ortalyghy Qostanaygha kóshirilgen tústa aghartushy Y.Altynsarinnyng tikeley basshylyghymen ghimarat salynyp, jana meken-jaygha kóshiriledi (Troisk mektebi jәne «Troisk túrghyny»).

Troiskide qazaq dalasymen tyghyz sauda-sattyq jýrgizgen tatar kópesterining qatary kóp boldy. Solardyng biri – Qostanay qalasynyng әleumettik, ruhaniy-mәdeny salasyna eleuli ýles qosqan aghayyndy Yaushevter edi (Marhabat: Aghayyndy Yaushevter jәne týrki birliginen birer sóz...). Troisk qalasynda M.Seralinnyng úiymdastyruymen qazaq baspasózining qara shanyraghy «Ayqap» jurnaly shyghyp túrdy.

Troisk shaharynan qazaq dalasyna, Qostanay qalasyna bettep shyqqanda, dalalyq ólkeden Oy ózenine baryp qúyatyn Qayraq degen shaghyn ózen, sol ózenning atymen qoyylghan Qayraq degen stansiya da bar (1 suret). Qayraq gidroniyminin, bizdinshe, eki maghynasy bar. Birinshisi – qayyr + aq (aq» – aghyn (aghys) su degendi bildiredi) ózinen qúrylghan «tayaz ózen» degendi bildiretin maghyna. «Aq» týbirimen keletin Aqsu, Aqsuat, Aqsay gidronimderi qazaq dalasynda jii kezdesedi. Belgili foliklortanushy E.Túrsynov aqyn sózining etimologiyasy «aq» týbirinen tuyndaghan, yaghny «sózge aghyn suday toqtamaytyn kisi» degendi bildiredi dep jazady. Qyrghyzdar jyrdy «yr», ony jyrlaytyn aqyndardy «yrshy» dep ataydy. «Yr» ózen degen maghynany beredi. Oghyz týrikteri ózendi «yr» dep ataydy.

Gidronimning ekinshi maghynasy – «myqty, tastay» degenge sayady («qayraq tas» degen sózdi eske týsireyik). Demek, Qayraq gidroniymining taghy bir maghynasy «Tasty ózen» degendi bildirui de әbden mýmkin.

Qayraqtan shyqqan song kezdesetin ózen – Toghyzaq (2 suret). Atalmysh ózen de Oigha baryp qúyady. Temirjol stansiyasynyng atauy da sol gidronimnen týzelgen. Toghyzaq atauy Torghay ónirinde de bar.

2 suret. Toghyzaq ózeni men Jarkól

Kenes dәuirinde bizding ghalymdar atalmysh ataudyng etimologiyasyn oghyzdar (Tokuz oguz) zamanyna tirep, tym kóne zamangha siltegen tústar boldy. Shyn mәninde, ol «toghyz jәne aq» týbirinen birikken sóz. Toghyz – san esim sóz, al «aq» týbiri, jogharyda atalghanday, aghyn su degen maghynany  bildiredi. «Toghyz» san esimdik maghynadaghy ózen, búlaq ataulary óte kóp. Aytalyq Toghyzbúlaq (Jetisu obl.), Toghyzqúdyq (Qaraghandy obl.), Toghyztarau (Jambyl obl.) t.b.

Toghyzaqtan keyin kezdesetin gidronim – Jarkól. Kól atauymen atalatyn stansiya eki «Jarkóldin» (2 suret, dóngelek belgimen berilgen) ortasyna salynghan: biri – Jaqsy Jarkól (túshy degen maghyna berse kerek), ekinshisi – Jaman Jarkól (suy ashy degen maghyna berse kerek). Qazirgi tanda Jarkól stansiyasynyng janynda Fedorovka audanynyng ortalyghy Fedorovka auyly ornalasqan. Stansiya men audan ortalyghyn bir ataumen – Jarkól dep atau ózi súranyp túrghan kórinis.

Jarkól stansiyasynan keyin Qostanaygha jaqyndaghan sayyn qaptaghan kólder qatary kóbeyedi. Sol kóp kólden stansiyagha tiygen atau – Ozernaya (3 suret). Kóp kólden naqty atau tiymegen sol stansiyagha «Ozernaya» degen oryssha sózdi tura qazaqshagha «Kóldi nemese Kólbay» dep audara salsa, aimaqtyng geografiyalyq  ereksheligin qazaq tilinde bildirip túrar edi. Patsha zamanynda atalmysh stansiyagha oryssha atau qoyylghan kezde osy bir geografiyalyq erekshelik eske alynghan dep boljaugha әbden bolady.

Troiski men Qostanay arasyn temirjol boyymen sýzip ótken toponimikalyq sholudan qanday taghylym alugha bolady. Patsha zamanynda oblys әkimshiligi infraqúrylymdyq nysandargha jergilikti jerding toponimikalyq ataularyn beruge úmtylyp otyrghan. Eger kenes dәuiri bolsa múnday infraqúrylymdargha sheshim qabyldaghan sheneunikting atyn nemese ony josparlaghan injenerding nemese kóp kósemderding birining esimin beruge úmtylar edi. Kenes shepkeninen shyqan qazirgi elimizding jana tarihynda da múnday kórinister ishinara oryn alyp otyrady. Búl túrghyda bizderge ótken tarihtan sabaq alu mәselesin esten shygharmauymyz kerek.

3 suret. Kólge bay ólke

Endigi kezekte Qostanay qalasy manynan Tobyldyng aghysymen soltýstikke bet almaqpyz. Búl tústa ózen boyyndaghy birneshe qystaular men manyzdy tarihy toponimderdi atap ótuge bolady. Olardyng qatarynda Qonay, Ospan, Ábil qystauy, Jiyenbay jәn Medet kóli syndy jer-su ataulary bar (4 suret).

Qonay qystauynyng many – qazirgi tanda qalanyng jana shaghyn audany. Qystau iyesi turaly derek joq. Qostanay qalasyna jaqyn manda, Tobyl ózenining ong jaq betinde Ospan qystauy belgilengen. Búl Y. Altynsarinnyng bir anadan tughan bauyry Ospannyng qystauy dep oilaymyz. 1895-1902 jyldar aralyghynda Qostanay qalasynyng shekarasyn aiqyndaytyn karta (bas jospar) bekitilgen kezde ol Araqaraghay bolysynyng deputaty retinde kelisim berip, qol qoyady (Tarihy jәdiger: Qostanay qalasynyng alghashqy kartasy). Kartadaghy Jiyenbay, Medet jәne Aysary (Aysary kóli surettegi karta ýzindisine enbegen) kólderi, Mariyam Hәkimjanovanyng jazuynsha, Balghoja-Qoshan әuletine qatysy bar jer-su ataulary.

Qostanaylyqtargha asa tanymal atau – Ábil qystauy. Sebebi qalanyng ishinde Ábilsay degen tereng say jәne kóshe bar. Ol kezinde Qostanay qalasynyng ontýstik jaghyndaghy tabighy shekarasy bolghan. Al soltýstik jaqtaghy sonday shekara – Ordabay sayy (Tarihy jәdiger: Qostanay qalasynyng alghashqy kartasy). Bir ókinishti nәrse, qala ishindegi geografiyalyq ataugha ie bolghan Ábil men Ordabay turaly eshbir maghlúmat joq.

Tarihy Ordabay – Qostanay uezining ortalyghy bola jazdaghan meken. Sebebi 1868 jyly Torghay oblysy ashylghan uaqytta Nikolaevsk uezining ortalyghy bolady dep qazirgi Qostanay qalasynan 8 verst jogharyda (Tobyl ózeni aghysy boyynsha) ornalasqan «Ordabay toghay» degen jerge qazyq qaghylghan bolatyn. Keyin ol jer oblys basshysyna únamay, qala orny qazirgi Qostanay qalasy túrghan jerge belgilenedi. Torghay oblysynyng әskery general-gubernatory A. P. Konstantinovich 1881 jyldyng 23 qazanynda Ishki ister ministrine jazghan hatynda janadan salynatyn Qostanay qalasynyng ornyn bylaysha belgileydi: «Izbrannaya mestnosti lejashaya mejdu dvumya ovragami, zakluchaya v sebe do 350 desyatin zemli, budet sovershenno dastatochna dlya usadibe sobstvennogo gorodskogo poseleniya».

Hatta aitylatyn «eki say» - Ábil-say men Ordabay-say. Osy orayda, memlekettik resmy mekmelermen jәne biyresmy (aytalyq, qalalyq, oblystyq onomastikalyq komissiya) qúrylymdargha tughan jerding tarihyn qúnttaugha baghyttalghan azamattyq paryz retindegi bir isti eske salghymyz keledi: bizdinshe, tarihy «Ordabaydy» eske qaldyru maqsatynda qalanyng soltýstigindegi Ordabay-saydyng manynan kóshe atauy berilse dúrys bolar edi. Búl túrghyda onomastikalyq komissiyanyng kenes dәuirinen kózge shyqqan sýieldey bolyp kelgen «Qazaq kóshesin» 2018 jyly «Ábilsaygha» ózgertken ong tәjiriybesi bar.

Tobyl ózenining tómengi aghysyndaghy aituly toponimning biri – «Han ordasy» (5 suret). Búl – Shyghys Ordanyng biyleushi súltany Ahmet Jantórening (Janturinnin) qystauy. Qystau – Ýy zózenining Tobylgha qúyar saghasyndaghy Usti-Uy stansiyasyna jaqyn  manda ornalasqan. Al súltannyng jaylauy Ayat ózenining boyynda bolghan. 1851 jyldyng tamyz aiynda ol sol jaylauda qaytys bolady. Ahmet Jantóre  – Kenesary han kóterilisi Sibir ólkesinen Orynbor aimaghyna auysqan kezende súltandyq biylikke taghayyndalady. Orynbor әkimshiligi ony Shyghys ordanyng biyleushisi Shotay Baqtygereyúlynyng ornyna bekitedi.

Polkovnik Ahmet Jantóre ózinin, sonday-aq aghayyn-tughandarynyn, qol astyna qaraghan biy-baghlandardyng balalaryn kadet korpusyna, Orynbor shekaralyq komissiya janynan ashylghan orys-qazaq mektebine Shyghys Ordadan 20 balany (ishinde Y.Altynsarin bar) oqugha beruge sebepker bolghan túlgha. Onyng Seyithannan taraytyn nemeresi Sәlimgerey Janturin I Memlekettik Dumanyng deputaty bolady.

Han ordasy nemese qystauy qazirgi tandaghy Vvedenka dep atalatyn eldi mekenning manynda ornalasqan. Ordanyng sol manynda bolghanyn aiqyndaytyn belgi – qazirgi Vvedenka selosynyng manyndaghy Han qorymy. Qorymda beyit basyna qoyylghan qúlpytas bar (6 suret).

2022 jyly bizder A.Baytúrsynúly ústazdyq etken Mendiqara bolysynyng №4 aulynda ornalasqan Orynbaev auyldyq mektebining ornyn izdeu maqsatynda úiymdastyrghan «Ahmet Baytúrsynúly jәne beymәlim Orynbaev mektebi» atty ekspedisiya júmysy barysynda (Marhabat: Ahmet Baytúrsynúly jәne beymәlim Orynbaev mektebi) Vvedenka janyndaghy «Han qorymyna» nazar audarghan edik. Sonda anyqtaghanymyz mynau: qúlpytas qoyylghan beyitti bireuler syrly kirpishpen jaqsylap qorshaghan (7 suret). Biraq qorshauda qúlyptasqa jaqyn salghany sonshalyq, tastyng tómengi jaghyn tolyq kóru mýmkin emes. Degenmen de, ondaghy qabirnamalyq (epitafiyalyq) sózde qasiyetti Qúrannyng Baqara sýresining Ál-Kýrsi ayaty qashalghany jәne onda «Súltan Bókeyqyzy... 80 jasynda opat boldy... Jantóre jamaghaty» degen ýzik-ýzik jazular bar ekendigi anyqtaldy (Ekspedisiya barysynda qarastyrylghan epitafiyalyq jazulardy oqyghan maman - Erjan Isabekov. Osy orayda ol kisige zor rizashylyghymyzdy bildiremiz- avt.). Atalmysh jazular beyitting Jantóre әuletine tiyisti ekenin әbden bekite týsedi.

Oy ózeni Tobylgha úlasqannan keyingi Resey men Qazaqstan shekarasy Tobyl ózenimen anyqtalady, yaghny ózenning sol jaq beti Resey, ong jaq beti – Qostanay óniri. Kartanyng Qostanay jaghynda «qystaular» dep jalpy ataumen belgilengen kóptegen eldi mekender bar. Olardyng keybireuin arghy bettegi «aty atalyp, týri týstelgen»  reseylik eldi mekender arqyly býgingi tandaghy atauyn tabugha bolady. Mysaly, reseylik «Kocherdykokey», «Proryvnoy» syndy eldi mekenderge túspa-túsynda Qaratal, Úyalysay, Qarajar, Tólengit syndy qazaq auyldary, Jarqayyn, Bazar aghashy, Shoqqaraghay ormandary bar (8 suret).

8 suret. Tobyl ózenining tómengi aghasyndaghy qystaular

Qazirgi tanda el-júrtsyz qalghan Úyalysay auylynda Shyghys Ordany Ahmet Jantórege deyin biylegen agha súltan Shotay Baqtykereyúlynyng әuletining qorymy ornalasqan.  Qorymda súlannyng ózi, onyng balalary men nemereleri Múhametjan, Qazykerey Shotayúly, Ahmetqazy Qazykemelúly Shotaevting beyitteri bar.

Qazykerey Shotayúly – Or múghalimder mektebin alghash bitirgen 20 týlekting biri jәne A.Baytúrsynúly ústazdyq etken Orynbaev mektebinde birneshe jyl qyzmet jasaydy. «Ahmet Baytúrsynúly jәne beymәlim Orynbaev mektebi» atty ekspedisiya júmysynyng barysynda qorymdaghy qúlpytastar qatarynan Shotay Baqtykereyúly (9 suret) men Múhametjan Shotayúlyna (10 suret) qoyylghan belgilerdegi arab qarpindegi qabirnama sózder qazirgi zamandaghy jazuymyzgha audaryldy.

Qúlpytastaghy jazudan dereknamalyq jәne әleumettik manyzy bar mәlimetter alugha bolady. Ondaghy derek boyynsha, agha súltan Shotay Baqtykereyúly 1864 jyly 85 jasynda dýniyeden ótse («1864 jyly hamal aiynyng 2 kýni Balta kerey ruynyng súltany Shotay Baqtykereyúly 85 jasynda darul baqigha rihlat etty rahmat ly olghay»), al onyng balasy Múhametjan 1869 jyly 12 jasynda opat bolady («1869 jyly dekabri aiynyng 5-shi kýni Balta kerey ruynyng súltany Múhamedjan Shotay úly 12 jasynda darul baqigha rihlat etty rahmatly olghay»).

Qúlpytas – 85 jas jasap, tirshilik qyzyghyn molynan kórip qartayyp qaytqan әke men 12 jasta mezgilsiz o dýniyege erte ketken býldirshinning artynda qaraylap qalghan búl dýniyedegi belgisi! Ghasyrlardy artqa tastap, kóship ketken elding júrtynda jer kýzetip túrghan shekarashylar otryady. Jazudy oqy otyryp Súltan Shotay Baqtykereyúlynyng Múhametjan atty úly әkesining 78 jasynda dýniyege kelgenin kóremiz. 78 jasynda bala sýiy asa myqty densaulyqty qajet eteri sózsiz. Ashyq tabighat ayasynda ómir sýrgen ata-babalarymyzdyng densaulyghy jayly aqparatqa  býgingi aurushang júrttyng nazary týsedi dep oilaymyz.

Tobyldyng tómengi aghysyndaghy keng baytaq suly, nuly ónir – Mendiqara. Qostanay ónirining soltýstigindegi Mendiqara bolysynyng atauy sol bolystyng territoriyasyndaghy «Mendiqara ormany» men sol ormanmen «Ashy say» arqyly jalghasatyn «Mendighara» ózekshe atymen atalghan syndy (11 suret).

11 suret. Mendiqara ormany men Mendiqara sayy

Jalpy, Qostanay ónirinde birneshe bolys, aitalyq, Amanqaraghay, Araqaraghay bolystary orman atauymen atalady. Demek, patsha zamanyndaghy oblys әkimshiligi aimaqtardyng atauyn jergilikti jerding aiqyn geografiyalyq erekshelikterimen ataugha úmtylyp otyrghandyghy bayqalady. Múnday tәjiriybeler býgingi bizderge de oy saluy tiyis jәne tarihy ataulardy qalpyna keltirude baghyt-baghdar bolary kәmil.

Almasbek Ábsadyq,

ghylym doktory, Qostanay qalasy

Abai.kz