باسى: قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى تۋرالى بىرەر ءسوز

قوستاناي ءوڭىرىنىڭ باتىس بولىگىندەگى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى تۋرالى «قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تاريحي جەر–سۋ اتاۋلارى تۋرالى بىرەر ءسوز» دەگەن تاقىرىپتا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قوزعاعان ماسەلە Abai.kz پورتالى وقىرماندارىنىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. بىزدەر اتالمىش تاقىرىپتى جالعاستىرىپ، ەندىگى ءسوز كەزەگىن باتىس ايماقتان سولتۇستىككە قاراي اۋىستىرماقپىز. بۇل ورايدا ءسوز باسىن رەسەيمەن شەكتەسەتىن ايماقتى شولۋدان باستايمىز.

ءوڭىردىڭ باتىستان سولتۇستىككە قاراي سوزىلاتىن شەكاراسى ءۇي (ۋي) وزەنى ارقىلى بەلگىلەنگەن. وزەن سولتۇستىكتى كولبەي ءوتىپ بارىپ توبىلعا قۇيادى. ءۇي – «ۋي» دەپ ورىسشا جازىلعان اتاۋدىڭ قازاقشاعا دىبىستىق كالكامەن بەرىلگەن اۋدارماسى. شىن مانىندە ول قازاقتىڭ – وي دەگەن ءتوپونيمى. باتىس قازاقستاندا ويىل دەگەن وزەن بار. ونى ورىسشا كارتالاردا ۋيل دەپ جازادى. وي مەن ويىل - ءبىر تۇبىردەن تۋىندايتىن گيدرونيمدەر.

وي وزەنىنە رەسەي جاعىنان قۇياتىن وزەننىڭ اتاۋى – ۇبەلدى (ۋۆەلكا). ۇبە، ءۇبا، وبا – «سۋ، وزەن» دەگەن ماعىنا بىلدىرەتىن كونە تۇركى ءسوزى. ورال-ءسىبىر ايماعىندا اتالمىش تۇبىردەن تارايتىن تارايتىن بىرنەشە وزەن بار. ولار – وب (وبە), ۇبە (ۋفا), وباعان (مارحابات: ارقادا ءبىر وزەندى دەر وباعان). بەلگىلى تاريحشى ب.اياعان مىرزانىڭ پىكىرىنشە، «وب، وبە» ءتۇبىرىن يران تىلىنەن شىققان دەگەن كونتسەپتسيا – كەڭەستىك ورىس عىلىمىندا ءسىبىر ايماعىنداعى تۇركىلىك بەلگىلەردى ەسكەرمەۋ، شەتتەتۋ ماقساتىنداعى ساياساتتىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقان تۇجىرىم. تاريحشى ماماننىڭ بۇل پىكىرىمەن بىزدەر دە كەلىسەمىز.

ءسوزدى سولتۇستىكتەن باستاعاندا، ءۇي مەن ۇبەلدى وزەنىنىڭ قۇيار ساعاسىنا ورنالاسقان (ەكى جاعى تابيعي قورعانمەن قورشالعان اسكەري ستراتەگيا تۇرعىسىنان ماڭىزى زور مەكەن) ترويتسك شاھارى تۋرالى ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى (1 سۋرەت).

1 سۋرەت. ءۇي مەن ۇبەلدى وزەنى جانە ترويتسك شاھارى

بۇل تۇستا بىزدەر شاھار اتاۋىنىڭ توپونيمدىك قىر-سىرىنا ەمەس، ونىڭ قوستاناي وڭىرىنە تيگىزگەن تاريحي ءمان-ماڭىزىن قىسقاشا سيپاتتاي كەتكىمىز كەلەدى. بىرىنشىدەن، ءحۇىىى عاسىردا ابىلاي حاننىڭ رەسەي پاتشالىعىمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرىنىڭ ناتيجەسىندە ترويتسك قالاسىندا ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. دەمەك، شاھار رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازياعا قاراي بەت بۇرۋ ساياساتىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىنەن-اق ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى بولىپ قالىپتاسا باستاعان. شاھاردىڭ گەربىنە جۇك ارتقان تۇيە بەينەسى بەلگىلەنۋى دە بەكەر ەمەس.

ەكىنشىدەن، 1868 جىلى تورعاي وبلىسى قۇرىلعان ۋاقىتتا ترويتسك شاھارى 1869-1884 جىلدار ارالىعىندا 15 جىل شاماسىندا قوستاناي ۋەزىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى بولىپ تۇردى. ورىنبور – قوستاناي پوشتا جولى ترويتسك قالاسى ارقىلى ءوتتتى. كەيىن سول جولدىڭ ۇستىنە ترويتسك قوستاناي تەمىرجولى سالىندى. قالادا 1861 جىلى العاشقى قازاق-ورىس مەكتەبى اشىلادى. ول مەكتەپ ۋەزدىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى قوستانايعا كوشىرىلگەن تۇستا اعارتۋشى ى.التىنساريننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن عيمارات سالىنىپ، جاڭا مەكەن-جايعا كوشىرىلەدى (ترويتسك مەكتەبى جانە «ترويتسك تۇرعىنى»).

ترويتسكىدە قازاق دالاسىمەن تىعىز ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزگەن تاتار كوپەستەرىنىڭ قاتارى كوپ بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – قوستاناي قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك، رۋحاني-مادەني سالاسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان اعايىندى ياۋشەۆتەر ەدى (مارحابات: اعايىندى ياۋشەۆتەر جانە تۇركى بىرلىگىنەن بىرەر ءسوز...). ترويتسك قالاسىندا م.سەراليننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارا شاڭىراعى «ايقاپ» جۋرنالى شىعىپ تۇردى.

ترويتسك شاھارىنان قازاق دالاسىنا، قوستاناي قالاسىنا بەتتەپ شىققاندا، دالالىق ولكەدەن وي وزەنىنە بارىپ قۇياتىن قايراق دەگەن شاعىن وزەن، سول وزەننىڭ اتىمەن قويىلعان قايراق دەگەن ستانتسيا دا بار (1 سۋرەت). قايراق گيدرونيمىنىڭ، بىزدىڭشە، ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى – قايىر + اق (اق» – اعىن (اعىس) سۋ دەگەندى بىلدىرەدى) وزىنەن قۇرىلعان «تاياز وزەن» دەگەندى بىلدىرەتىن ماعىنا. «اق» تۇبىرىمەن كەلەتىن اقسۋ، اقسۋات، اقساي گيدرونيمدەرى قازاق دالاسىندا ءجيى كەزدەسەدى. بەلگىلى فولكلورتانۋشى ە.تۇرسىنوۆ اقىن ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى «اق» تۇبىرىنەن تۋىنداعان، ياعني «سوزگە اعىن سۋداي توقتامايتىن كىسى» دەگەندى بىلدىرەدى دەپ جازادى. قىرعىزدار جىردى «ىر»، ونى جىرلايتىن اقىنداردى «ىرشى» دەپ اتايدى. «ىر» وزەن دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وعىز تۇرىكتەرى وزەندى «ىر» دەپ اتايدى.

گيدرونيمنىڭ ەكىنشى ماعىناسى – «مىقتى، تاستاي» دەگەنگە سايادى («قايراق تاس» دەگەن ءسوزدى ەسكە تۇسىرەيىك). دەمەك، قايراق گيدرونيمىنىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى «تاستى وزەن» دەگەندى ءبىلدىرۋى دە ابدەن مۇمكىن.

قايراقتان شىققان سوڭ كەزدەسەتىن وزەن – توعىزاق (2 سۋرەت). اتالمىش وزەن دە ويعا بارىپ قۇيادى. تەمىرجول ستانتسياسىنىڭ اتاۋى دا سول گيدرونيمنەن تۇزەلگەن. توعىزاق اتاۋى تورعاي وڭىرىندە دە بار.

2 سۋرەت. توعىزاق وزەنى مەن جاركول

كەڭەس داۋىرىندە ءبىزدىڭ عالىمدار اتالمىش اتاۋدىڭ ەتيمولوگياسىن وعىزدار (توكۋز وگۋز) زامانىنا تىرەپ، تىم كونە زامانعا سىلتەگەن تۇستار بولدى. شىن مانىندە، ول «توعىز جانە اق» تۇبىرىنەن بىرىككەن ءسوز. توعىز – سان ەسىم ءسوز، ال «اق» ءتۇبىرى، جوعارىدا اتالعانداي، اعىن سۋ دەگەن ماعىنانى  بىلدىرەدى. «توعىز» سان ەسىمدىك ماعىناداعى وزەن، بۇلاق اتاۋلارى وتە كوپ. ايتالىق توعىزبۇلاق (جەتىسۋ وبل.), توعىزقۇدىق (قاراعاندى وبل.), توعىزتاراۋ (جامبىل وبل.) ت.ب.

توعىزاقتان كەيىن كەزدەسەتىن گيدرونيم – جاركول. كول اتاۋىمەن اتالاتىن ستانتسيا ەكى «جاركولدىڭ» (2 سۋرەت، دوڭگەلەك بەلگىمەن بەرىلگەن) ورتاسىنا سالىنعان: ءبىرى – جاقسى جاركول (تۇششى دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك), ەكىنشىسى – جامان جاركول (سۋى اششى دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك). قازىرگى تاڭدا جاركول ستانتسياسىنىڭ جانىندا فەدوروۆكا اۋدانىنىڭ ورتالىعى فەدوروۆكا اۋىلى ورنالاسقان. ستانتسيا مەن اۋدان ورتالىعىن ءبىر اتاۋمەن – جاركول دەپ اتاۋ ءوزى سۇرانىپ تۇرعان كورىنىس.

جاركول ستانتسياسىنان كەيىن قوستانايعا جاقىنداعان سايىن قاپتاعان كولدەر قاتارى كوبەيەدى. سول كوپ كولدەن ستانتسياعا تيگەن اتاۋ – وزەرنايا (3 سۋرەت). كوپ كولدەن ناقتى اتاۋ تيمەگەن سول ستانتسياعا «وزەرنايا» دەگەن ورىسشا ءسوزدى تۋرا قازاقشاعا «كولدى نەمەسە كولباي» دەپ اۋدارا سالسا، ايماقتىڭ گەوگرافيالىق  ەرەكشەلىگىن قازاق تىلىندە ءبىلدىرىپ تۇرار ەدى. پاتشا زامانىندا اتالمىش ستانتسياعا ورىسشا اتاۋ قويىلعان كەزدە وسى ءبىر گەوگرافيالىق ەرەكشەلىك ەسكە الىنعان دەپ بولجاۋعا ابدەن بولادى.

ترويتسكى مەن قوستاناي اراسىن تەمىرجول بويىمەن ءسۇزىپ وتكەن توپونيميكالىق شولۋدان قانداي تاعىلىم الۋعا بولادى. پاتشا زامانىندا وبلىس اكىمشىلىگى ينفراقۇرىلىمدىق نىساندارعا جەرگىلىكتى جەردىڭ توپونيميكالىق اتاۋلارىن بەرۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان. ەگەر كەڭەس ءداۋىرى بولسا مۇنداي ينفراقۇرىلىمدارعا شەشىم قابىلداعان شەنەۋنىكتىڭ اتىن نەمەسە ونى جوسپارلاعان ينجەنەردىڭ نەمەسە كوپ كوسەمدەردىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمىن بەرۋگە ۇمتىلار ەدى. كەڭەس شەپكەنىنەن شىقان قازىرگى ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىندا دا مۇنداي كورىنىستەر ءىشىنارا ورىن الىپ وتىرادى. بۇل تۇرعىدا بىزدەرگە وتكەن تاريحتان ساباق الۋ ماسەلەسىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

3 سۋرەت. كولگە باي ولكە

ەندىگى كەزەكتە قوستاناي قالاسى ماڭىنان توبىلدىڭ اعىسىمەن سولتۇستىككە بەت الماقپىز. بۇل تۇستا وزەن بويىنداعى بىرنەشە قىستاۋلار مەن ماڭىزدى تاريحي توپونيمدەردى اتاپ وتۋگە بولادى. ولاردىڭ قاتارىندا قوناي، وسپان، ءابىل قىستاۋى، جيەنباي ءجان مەدەت كولى سىندى جەر-سۋ اتاۋلارى بار (4 سۋرەت).

قوناي قىستاۋىنىڭ ماڭى – قازىرگى تاڭدا قالانىڭ جاڭا شاعىن اۋدانى. قىستاۋ يەسى تۋرالى دەرەك جوق. قوستاناي قالاسىنا جاقىن ماڭدا، توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاق بەتىندە وسپان قىستاۋى بەلگىلەنگەن. بۇل ى. التىنساريننىڭ ءبىر انادان تۋعان باۋىرى وسپاننىڭ قىستاۋى دەپ ويلايمىز. 1895-1902 جىلدار ارالىعىندا قوستاناي قالاسىنىڭ شەكاراسىن ايقىندايتىن كارتا (باس جوسپار) بەكىتىلگەن كەزدە ول اراقاراعاي بولىسىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە كەلىسىم بەرىپ، قول قويادى (تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى). كارتاداعى جيەنباي، مەدەت جانە ايسارى (ايسارى كولى سۋرەتتەگى كارتا ۇزىندىسىنە ەنبەگەن) كولدەرى، ماريام حاكىمجانوۆانىڭ جازۋىنشا، بالعوجا-قوشان اۋلەتىنە قاتىسى بار جەر-سۋ اتاۋلارى.

قوستانايلىقتارعا اسا تانىمال اتاۋ – ءابىل قىستاۋى. سەبەبى قالانىڭ ىشىندە ءابىلساي دەگەن تەرەڭ ساي جانە كوشە بار. ول كەزىندە قوستاناي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى تابيعي شەكاراسى بولعان. ال سولتۇستىك جاقتاعى سونداي شەكارا – ورداباي سايى (تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى). ءبىر وكىنىشتى نارسە، قالا ىشىندەگى گەوگرافيالىق اتاۋعا يە بولعان ءابىل مەن ورداباي تۋرالى ەشبىر ماعلۇمات جوق.

تاريحي ورداباي – قوستاناي ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولا جازداعان مەكەن. سەبەبى 1868 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلعان ۋاقىتتا نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولادى دەپ قازىرگى قوستاناي قالاسىنان 8 ۆەرست جوعارىدا (توبىل وزەنى اعىسى بويىنشا) ورنالاسقان «ورداباي توعاي» دەگەن جەرگە قازىق قاعىلعان بولاتىن. كەيىن ول جەر وبلىس باسشىسىنا ۇناماي، قالا ورنى قازىرگى قوستاناي قالاسى تۇرعان جەرگە بەلگىلەنەدى. تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا. پ. كونستانتينوۆيچ 1881 جىلدىڭ 23 قازانىندا ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان حاتىندا جاڭادان سالىناتىن قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىن بىلايشا بەلگىلەيدى: «يزبراننايا مەستنوست لەجاششايا مەجدۋ دۆۋميا وۆراگامي، زاكليۋچايا ۆ سەبە دو 350 دەسياتين زەملي، بۋدەت سوۆەرشەننو داستاتوچنا دليا ۋسادبە سوبستۆەننوگو گورودسكوگو پوسەلەنيا».

حاتتا ايتىلاتىن «ەكى ساي» - ءابىل-ساي مەن ورداباي-ساي. وسى ورايدا، مەملەكەتتىك رەسمي مەكمەلەرمەن جانە بيرەسمي (ايتالىق، قالالىق، وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسسيا) قۇرىلىمدارعا تۋعان جەردىڭ تاريحىن قۇنتتاۋعا باعىتتالعان ازاماتتىق پارىز رەتىندەگى ءبىر ءىستى ەسكە سالعىمىز كەلەدى: بىزدىڭشە، تاريحي «وردابايدى» ەسكە قالدىرۋ ماقساتىندا قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى ورداباي-سايدىڭ ماڭىنان كوشە اتاۋى بەرىلسە دۇرىس بولار ەدى. بۇل تۇرعىدا ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ كەڭەس داۋىرىنەن كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ كەلگەن «قازاق كوشەسىن» 2018 جىلى «ابىلسايعا» وزگەرتكەن وڭ تاجىريبەسى بار.

توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ايتۋلى ءتوپونيمنىڭ ءبىرى – «حان ورداسى» (5 سۋرەت). بۇل – شىعىس وردانىڭ بيلەۋشى سۇلتانى احمەت جانتورەنىڭ ء(جانتۋريننىڭ) قىستاۋى. قىستاۋ – ءۇي زوزەنىنىڭ توبىلعا قۇيار ساعاسىنداعى ۋست-ۋي ستانتسياسىنا جاقىن  ماڭدا ورنالاسقان. ال سۇلتاننىڭ جايلاۋى ايات وزەنىنىڭ بويىندا بولعان. 1851 جىلدىڭ تامىز ايىندا ول سول جايلاۋدا قايتىس بولادى. احمەت جانتورە  – كەنەسارى حان كوتەرىلىسى ءسىبىر ولكەسىنەن ورىنبور ايماعىنا اۋىسقان كەزەڭدە سۇلتاندىق بيلىككە تاعايىندالادى. ورىنبور اكىمشىلىگى ونى شىعىس وردانىڭ بيلەۋشىسى شوتاي باقتىگەرەيۇلىنىڭ ورنىنا بەكىتەدى.

پولكوۆنيك احمەت جانتورە ءوزىنىڭ، سونداي-اق اعايىن-تۋعاندارىنىڭ، قول استىنا قاراعان بي-باعلانداردىڭ بالالارىن كادەت كورپۋسىنا، ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا جانىنان اشىلعان ورىس-قازاق مەكتەبىنە شىعىس وردادان 20 بالانى (ىشىندە ى.التىنسارين بار) وقۋعا بەرۋگە سەبەپكەر بولعان تۇلعا. ونىڭ سەيىتحاننان تارايتىن نەمەرەسى سالىمگەرەي جانتۋرين ءى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولادى.

حان ورداسى نەمەسە قىستاۋى قازىرگى تاڭداعى ۆۆەدەنكا دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەننىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. وردانىڭ سول ماڭىندا بولعانىن ايقىندايتىن بەلگى – قازىرگى ۆۆەدەنكا سەلوسىنىڭ ماڭىنداعى حان قورىمى. قورىمدا بەيىت باسىنا قويىلعان قۇلپىتاس بار (6 سۋرەت).

2022 جىلى بىزدەر ا.بايتۇرسىنۇلى ۇستازدىق ەتكەن مەڭدىقارا بولىسىنىڭ №4 اۋلىندا ورنالاسقان ورىنباەۆ اۋىلدىق مەكتەبىنىڭ ورنىن ىزدەۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرعان «احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە بەيمالىم ورىنباەۆ مەكتەبى» اتتى ەكسپەديتسيا جۇمىسى بارىسىندا (مارحابات: احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە بەيمالىم ورىنباەۆ مەكتەبى) ۆۆەدەنكا جانىنداعى «حان قورىمىنا» نازار اۋدارعان ەدىك. سوندا انىقتاعانىمىز مىناۋ: قۇلپىتاس قويىلعان بەيىتتى بىرەۋلەر سىرلى كىرپىشپەن جاقسىلاپ قورشاعان (7 سۋرەت). بىراق قورشاۋدا قۇلىپتاسقا جاقىن سالعانى سونشالىق، تاستىڭ تومەنگى جاعىن تولىق كورۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە، ونداعى قابىرنامالىق (ەپيتافيالىق) سوزدە قاسيەتتى قۇراننىڭ باقارا سۇرەسىنىڭ ءال-كۇرسى اياتى قاشالعانى جانە وندا «سۇلتان بوكەيقىزى... 80 جاسىندا وپات بولدى... جانتورە جاماعاتى» دەگەن ۇزىك-ۇزىك جازۋلار بار ەكەندىگى انىقتالدى (ەكسپەديتسيا بارىسىندا قاراستىرىلعان ەپيتافيالىق جازۋلاردى وقىعان مامان - ەرجان يسابەكوۆ. وسى ورايدا ول كىسىگە زور ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز- اۆت.). اتالمىش جازۋلار بەيىتتىڭ جانتورە اۋلەتىنە ءتيىستى ەكەنىن ابدەن بەكىتە تۇسەدى.

وي وزەنى توبىلعا ۇلاسقاننان كەيىنگى رەسەي مەن قازاقستان شەكاراسى توبىل وزەنىمەن انىقتالادى، ياعني وزەننىڭ سول جاق بەتى رەسەي، وڭ جاق بەتى – قوستاناي ءوڭىرى. كارتانىڭ قوستاناي جاعىندا «قىستاۋلار» دەپ جالپى اتاۋمەن بەلگىلەنگەن كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر بار. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن ارعى بەتتەگى «اتى اتالىپ، ءتۇرى تۇستەلگەن»  رەسەيلىك ەلدى مەكەندەر ارقىلى بۇگىنگى تاڭداعى اتاۋىن تابۋعا بولادى. مىسالى، رەسەيلىك «كوچەردىكوكەي»، «پرورىۆنوي» سىندى ەلدى مەكەندەرگە تۇسپا-تۇسىندا قاراتال، ۇيالىساي، قاراجار، تولەڭگىت سىندى قازاق اۋىلدارى، جارقايىڭ، بازار اعاشى، شوققاراعاي ورماندارى بار (8 سۋرەت).

8 سۋرەت. توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعاسىنداعى قىستاۋلار

قازىرگى تاڭدا ەل-جۇرتسىز قالعان ۇيالىساي اۋىلىندا شىعىس وردانى احمەت جانتورەگە دەيىن بيلەگەن اعا سۇلتان شوتاي باقتىكەرەيۇلىنىڭ اۋلەتىنىڭ قورىمى ورنالاسقان.  قورىمدا سۇلاننىڭ ءوزى، ونىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى مۇحامەتجان، قازىكەرەي شوتايۇلى، احمەتقازى قازىكەمەلۇلى شوتاەۆتىڭ بەيىتتەرى بار.

قازىكەرەي شوتايۇلى – ور مۇعالىمدەر مەكتەبىن العاش بىتىرگەن 20 تۇلەكتىڭ ءبىرى جانە ا.بايتۇرسىنۇلى ۇستازدىق ەتكەن ورىنباەۆ مەكتەبىندە بىرنەشە جىل قىزمەت جاسايدى. «احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە بەيمالىم ورىنباەۆ مەكتەبى» اتتى ەكسپەديتسيا جۇمىسىنىڭ بارىسىندا قورىمداعى قۇلپىتاستار قاتارىنان شوتاي باقتىكەرەيۇلى (9 سۋرەت) مەن مۇحامەتجان شوتايۇلىنا (10 سۋرەت) قويىلعان بەلگىلەردەگى اراب قارپىندەگى قابىرناما سوزدەر قازىرگى زامانداعى جازۋىمىزعا اۋدارىلدى.

قۇلپىتاستاعى جازۋدان دەرەكنامالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار مالىمەتتەر الۋعا بولادى. ونداعى دەرەك بويىنشا، اعا سۇلتان شوتاي باقتىكەرەيۇلى 1864 جىلى 85 جاسىندا دۇنيەدەن وتسە («1864 جىلى حامال ايىنىڭ 2 كۇنى بالتا كەرەي رۋىنىڭ سۇلتانى شوتاي باقتىكەرەيۇلى 85 جاسىندا دارۋل باقيعا ريحلات ەتتي راحمات لي ولعاي»), ال ونىڭ بالاسى مۇحامەتجان 1869 جىلى 12 جاسىندا وپات بولادى («1869 جىلى دەكابر ايىنىڭ 5-ءشى كۇنى بالتا كەرەي رۋىنىڭ سۇلتانى مۇحامەدجان شوتاي ۇلى 12 جاسىندا دارۋل باقيعا ريحلات ەتتي راحماتلي ولعاي»).

قۇلپىتاس – 85 جاس جاساپ، تىرشىلىك قىزىعىن مولىنان كورىپ قارتايىپ قايتقان اكە مەن 12 جاستا مەزگىلسىز و دۇنيەگە ەرتە كەتكەن ءبۇلدىرشىننىڭ ارتىندا قارايلاپ قالعان بۇل دۇنيەدەگى بەلگىسى! عاسىرلاردى ارتقا تاستاپ، كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ جۇرتىندا جەر كۇزەتىپ تۇرعان شەكاراشىلار وتريادى. جازۋدى وقي وتىرىپ سۇلتان شوتاي باقتىكەرەيۇلىنىڭ مۇحامەتجان اتتى ۇلى اكەسىنىڭ 78 جاسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن كورەمىز. 78 جاسىندا بالا ءسۇيۋ اسا مىقتى دەنساۋلىقتى قاجەت ەتەرى ءسوزسىز. اشىق تابيعات اياسىندا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى جايلى اقپاراتقا  بۇگىنگى اۋرۋشاڭ جۇرتتىڭ نازارى تۇسەدى دەپ ويلايمىز.

توبىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى كەڭ بايتاق سۋلى، نۋلى ءوڭىر – مەڭدىقارا. قوستاناي ءوڭىرىنىڭ سولتۇستىگىندەگى مەڭدىقارا بولىسىنىڭ اتاۋى سول بولىستىڭ تەرريتورياسىنداعى «مەڭدىقارا ورمانى» مەن سول ورمانمەن «اششى ساي» ارقىلى جالعاساتىن «مەڭدىعارا» وزەكشە اتىمەن اتالعان سىندى (11 سۋرەت).

11 سۋرەت. مەڭدىقارا ورمانى مەن مەڭدىقارا سايى

جالپى، قوستاناي وڭىرىندە بىرنەشە بولىس، ايتالىق، امانقاراعاي، اراقاراعاي بولىستارى ورمان اتاۋىمەن اتالادى. دەمەك، پاتشا زامانىنداعى وبلىس اكىمشىلىگى ايماقتاردىڭ اتاۋىن جەرگىلىكتى جەردىڭ ايقىن گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن اتاۋعا ۇمتىلىپ وتىرعاندىعى بايقالادى. مۇنداي تاجىريبەلەر بۇگىنگى بىزدەرگە دە وي سالۋى ءتيىس جانە تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋدە باعىت-باعدار بولارى كامىل.

الماسبەك ابسادىق،

عىلىم دوكتورى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz