Men onyng әlemine, sol arqyly әr zamanda tu etip kóterilgen ózekti mәselelerge qayta ainalyp sogha beruden esh jalyqqan emespin. Túrmaghambet Iztileuúlynyng sonynda qalghan óleng múrasyn audaryp, tónkerip zerdelegen sayyn týisigi tereng asyldyng bir kezde ómir sýrgen óz dәuirine qaratyp aitqandary kim-kimning de aldyna jon arqasyn jana bir qyrynan tosyp, kese-kóldeneng shygha beredi. Astary kónerudi bilmeytin tym eski jyrdyng tasasynda qalghan jauharlar qay dәuirge bolsyn, synaday syiysa beretini nesi? Tipti oqyp otyryp, uaqyt tegirshigi ilgeri emes, ýnemi keri ainalghanday әserde qalasyn. Óitkeni, qay mәselening de mәni ózgermegen. Álde, búl әulie peyil shayyrdyng boyynan ýnemi qylang berip otyratyn kóregendik qasiyetting belgisi me?

«Zang azdy tóresi әdil han joghynan» degen myna shaghyn óleng kemi osydan jýz jyl búryn jazylsa da, ózegindegi qaulaghan órt óshpepti, bәz bayaghy qoz kýiinde jatyr. Kózin týrtseng boldy, әrkimning kókeyindegi sózge ainalyp kete beretindey. IYә, qay nәrsening de tóreligin әdil beretin tóreshing bolmasa, qanday zang bolsyn jәne kim shygharsa da, odan qarashygha tiyetin payda joq. Tetigi tabylmaghan song ol da bir aighayyndy estimeytin menireu jartas. Atalmysh jyrdyng ekinshi jolyndaghy «Tozdy júrt toyyp jeytin nan joghynan» degen uәzipa artyq-kemi joq, býgingi qazaq qoghamynyng basyndaghy ahualdy bayandaghan da qoyghan. Basqa eshtene de emes. Halyqtyng basynan ótken keshegi dýrbeleng osynyng jarqyn ýlgisi emes pe? Álgi eki jol arqyly kóterilgen mәsele «Qyran qús qayda úsharyn bile almay túr, / Alyp jer ashyqqanda ang joghynan» degen týiin arqyly kýrmeledi. Nesin aitasyz, tyghyryqqa tirelu degening – osy. Kózine qan tolghan qyran angha týspese, adamgha týsedi. Óitkeni, ol әdet onyng bolmysyna jat emes. Adam da, ang da tabighatyndaghy taghylyqtan asa almaydy hәm qasha almaydy. Jaratylys zany solay.

Ol oiyn órlete kele, keng dalada jaudyng joghynan kýneltken «qara shybyn esebindegi halyq edik» deydi. Shynymen de, bir zamanda jauy joq júrttyng qataryn toltyrghanymyz ras. Myna shartarap qazaqtyng qara balasyna emes, dalighan dalasyna ash kózin qúnygha qaday bastaghan qazirgi uaqytta osylay dep aita alamyz ba? Joq! Mine, sonyng saldarynan «Jer jýzin jeti qabat zúlmat basyp, / Jol tappay jýdedi kóp tang joghynan». Kópting kónilin jýdetken әlgi jeti qabat zúlmattyng әr qabatyn taldap, tarazylay týssek, «Siyaqty baysyz qatyn bolyp túrmyz, / Keng oily, kenes aitar jan joghynan» degen býgingi shyndyqtyng perdesi týrile beredi. Búl – basyndaghy bardyng qadirin bilmegen qay elding bolsyn, tireler túiyghy. Bizding de kenesimiz ilgeri baspay, keri kete bastaghanyn býginde kimnen jasyryp qalghandaymyz? Aqyry shayyr, «Jýk júrtta qaldy, ózing jetker, Alla, / Bahadýr, býtin tughan nar joghynan» dep nalidy. Býtin tughan naruandardyng belin mayyryp, qolyn artyna qayyryp, asylyn qor túta berse, qay kezde de qoghamdastan izgilik kýtuge bolmaydy.

Túrekeng ózi ómir sýrgen dәuir shaldyqqan dertting denin tizbektey kelip, «Bolar – dep, – zaman qalay?» qauyp etemin, / Búl ýshin eshbireude qam joghynan» dep qamyghady. Ras, kópte aqyl bolsa da, qam bola bermeytini bes-eneden belgili. Býginde kóp nópirding tentekke týsten keyin es kirgendey bola bastaghany sol. Shayyrdyng «Kóz jasyn kór qalay da osy jannyn, / Sastyrdy kelip jalyn jan-jaghynan» degen sózin beyjay otyryp qabyldau mýmkin emes. Odan әri pende pighyl jýrek týkpirindegi shynyn aitady: «Kóp ýshin kóbelektey bolsam deymin, / Esimning habarym joq bar-joghynan». Kózin alghan kóbelekte es bolmaytyny týsindirmeni qajet etpeydi. Onyng jamaghatqa kenes etuining bir syry osynda bolsa kerek. Aqyrghy sóz týiini tipti ghajap: «Aqyldy er aitqanymdy abaylaydy, / Aqylsyz, aqymaq kýler ar joghynan!». IYә, onyng mysalyn kózimiz kýnde kórip otyr. Asylynda, pende atauly aqyly kәmilding aitqanyn abaylaghangha ne jetsin?!

Biz kóbine ólendi tyndaugha emes, taldaugha beyimdelip alghanbyz. Taldaghanda da, keyde sóz iyesining oiyn aqiqattan tym alshaqtatyp alyp ketuge beyim túramyz. Tipti, sóz iyesining auzyna sóz salyp beruge de «ket, әri» emespiz. Qansha jerden sózding mórin «tanydyq» dep ózim bilemge salynghanmen, shyn mәninde avtordyng naqty neni menzegenin endi eshqashan bile almaymyz. Sol ýshin de Túrekenning ólenin tyrashtana taldaugha tyryspadyq. Jasyratyny joq, býgingi jaghdaygha sәikes, qogham bastan keshirip jatqan uaqighalargha syrttay shaqtap, shaptay saldyq. Shynymdy aitsam, odan ne shyghatyny әzirge ózim ýshin de beymaghlúm. Alayda, týisingenim, shayyr búl sózdi alystan emes, tym jaqynnan, keshe-býgin, otbasymnan shay-su ishuge kelip, tap qúlaghymnyng túsynan aityp otyrghan tәrizdi boldy. Osydan keyin peshenedegi taghdyr degen tylsymnyng bayaghyda syzylyp qoyatynyna, siz benen biz tek sol joldy jýrip ótuge tiyis ekenimizge riyasyz senging keledi. Áulie Túrekeng de osy bolmystan. Olay bolsa, men múnyng jýgin ólenge jygha almas edim. Úiqasqa keltirilgen boljam desek, aqiqat auylyn tónirektey týsuimiz mýmkin. Kim bilgen, anyghy tek Allagha ayan!

Berik Jýsipov,

foliklortanushy

Abai.kz